GŁÓD I NADMIAR. KONSUMPCJA ŻYWNOŚCI W PRUSACH W XIX I POCZ. XX W.

• Authors: Łukasiewicz Dariusz

Title variants

EN

HUNGER AND EXCESS. FOOD CONSUMPTION IN PRUSSIA IN THE 19TH AND THE BEGINNING OF THE 20TH CENTURY

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W połowie XIX wieku nastąpił przełom w zakresie żywienia w Prusach. Nastąpiła rewolucyjna „delokalizacja” systemu żywienia a więc zerwany został związek między żywieniem i miejscem zamieszkania (jem to co wytworzono w miejscu mojego zamieszkania), co oznacza koniec lokalnych klęsk głodu, przerwanych przez transport żywności koleją oraz transoceanicznymi parowcami. Dzięki nawożeniu i poprawie hodowli bydła oraz nowym uprawom, pomimo wzrostu liczby ludności bardzo wzrosła produkcja i konsumpcja żywności. Konsumpcja w Prusach między rokiem 1850, a 1900 wzrosła o 113%, pszenicy o 147%, żyta o 24%. W 1800 r. ziemniaki stanowiły w Prusach 10% produkcji zbożowej, a w 1883 r. 71%. Nastąpiło upowszechnienie konsumpcji ziemniaków oraz cukru (burak cukrowy). Wśród osób średniozamożnych kształtowała się nowoczesna kuchnia i jej potrawy, oraz zwyczaje żywieniowe, które w znacznym stopniu utrzymały się do dzisiaj, jako kuchnia narodowa. Utrzymywało się jednak duże zróżnicowanie w jakości żywienia związane z położeniem materialnym i wynagrodzeniem. W wypadku znacznej części robotników żywienie było marne i pozbawione koniecznych składników odżywczych. Szczególne trudności miały miejsce w okresach kryzysów gospodarczych, które przyjmowały niekiedy dramatyczną postać (1914–1918, 1923–1924, 1929–1933). Generalnie jednak realne płace dynamicznie rosły, szczególnie od końca XIX w., czym wiek XIX różnił się od bardziej statycznego wieku XVIII. Na obszarze Prus występowało też zróżnicowanie poziomu konsumpcji żywności, związane z wyższym poziomem gospodarczym prowincji zachodnich. Jak to komentował królewiecki profesor Schubert, 1/3 ludności wiejskiej Prus Wschodnich żywiła się samymi ziemniakami i zrezygnowała z chleba, jako głównego pożywienia. Najtrudniejsza była sytuacja licznej ludności małorolnej i robotników dniówkowych. Wschodnie rolnicze prowincje Prus miały problem z poradzeniem sobie z nadwyżką ludności małorolnej, która szukała szczęścia w emigracji (Ostflucht, Landflucht na zachód, a nawet do Ameryki, co udało się przezwyciężyć.

EN

There was a breakthrough in the scope of nutrition in the half of the 19th c. in Prussia. There was a revolutionary “delocation” of the nutrition system, so the connection between nutrition and place of residence (I eat only what was produced in my place of living). This meant the end of local famine due to food transport by train and transoceanic steamships. Thanks to fertilizing and cattle breeding as well as new crops, despite the increase in population number, the production and the consumption of food rocketed. The consumption in Prussia between 1850 and 1900 increased by 113%, the consumption of wheat by 147% and the consumption of rye by 24%. In 1800 potatoes constituted 10% of crop production in Prussia and in year 1883 it equaled 71%. The consumption of potatoes and sugar (sugar beet) was popularized. Among the middle-class members, a modern cuisine and its dishes were shaped as well as eating habits which to a large extent have been present today and understood as the national cuisine. There was a huge variety of quality of food which was connected with material status and remuneration. In case of many workers, the food was poor and deprived of necessary nutrients. Particular difficulties occurred during economic crises, which sometimes appeared to be dramatic (1914–1918, 1923–1924, 1929–1933). Generally, the real salaries grew dynamically, especially starting from the end of the 19th c., which made the 19th c. different from the more constant 18th c. In Prussia there was a variety in the level of food consumption connected with the higher economic level in the Western provinces. As it was commented by the king’s professor Schubert, 1/3 of rural population of Eastern Prussia ate potatoes only and resigned from bread as their main food. The situation of small holders and daily workers was the most difficult. Eastern rural province of Prussia had a problem with handling the overpopulation of small holders who were looking for a better place for living in emigration (Ostflucht, Landflucht and even to America). It was later overcome.

Keywords

PL

nieurodzaj; konsumpcja żywności; ziemniaki; używki; alkohol

EN

poor harvest; food consumption; potatoes; drugs; alcohol.

• Publisher: Akademia Marynarki Wojennej (Polish Naval Academy), Gdynia, Poland
• Journal: Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych AMW
• Year: 2018
• Issue: 2
• Pages: 65-88

Contributors

author

Łukasiewicz Dariusz

• Instytut Historii PAN w Warszawie

References

• Abel W., Massenarmut und Hungerkrisen im vorindustriellen Deutschland, Vandenhoeck&Ruprecht, Göttingen 1972.
• Abel W., Agrarkrisen und Agrarkonjunktur. Eine Geschichte der Land- und Ernährungswirtschaft Mitteleuropas seit dem hohen Mittelalter, Verlag Paul Parey, Hamburg-Berlin 1966.
• Bass H.-H., Hungerkisen in Preussen während der ersten Hälfte des 19. Jahrhundert, Scripta – Mercaturae – Verlag, St. Katherinen 1991.
• Bebel A., Z mojego życia, PWN, Warszawa 1955, cz. 1.
• Becher U. A. J., Geschichte des modernen Lebensstils. Essen, Wohnen, Freizeit, Reisen, C. H. Beck Verlag, München 1990.
• Boehn M. von, Die Mode. Eine Kulturgeschichte vom Barock bis zum Jugendstil, Bruckman Verlag, München 1989, Bd. 2.
• Braudel F., Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV–XVIII wieku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992, T. 1.
• Bretonne R. de la, Noce paryskie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1981.
• Delumeau J., Strach w kulturze Zachodu XIV–XVIII wiek. Oblężony Gród, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 2011.
• Frevert U., Frauen-Geschichte zwischen Bürgerlichen Verbesserung und Neuer Weiblichkeit, Suhrkamp, Frankfurt a.M. 1986.
• Gately I., Kulturowa historia alkoholu, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2011.
• Henning F.-W., Landwirtschaft und ländliche Gesellschaft in Deutschland, Verlag Ferdinand Schöningh, Paderborn 1978, Bd. 2.
• Henning F.-W., Handbuch der Wirtschafts und Sozialgeschichte in 19. Jahrhundert, Verlag Ferdinand Schöningh, Paderborn 1996, Bd. 2.
• Higman B. W., Historia żywności, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2012.
• Karpiński A., W walce z niewidzialnym wrogiem. Epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2000.
• Klöden K. F., Von Berlin nach Berlin. Erinnerungen 1786–1824, Verlag der Nation, Berlin 1978.
• König W., Kleine Geschichte der Konsumgesellschaft. Konsum als Lebensform der Moderne, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2008.
• Krzywicki L., Artykuły i rozprawy 1880–1886, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1958.
• Kuczynski J., Geschichte des Alltags des deutschen Volkes, Akademie – Verlag Berlin, Berlin 1983, Bd. 2, 1650–1810.
• Lafontaine L., O otyłości, [w:] Dziennik Zdrowia dla wszystkich stanów, 1801, Nr 3, Wydał Leopold Lafontaine, Warszawa 1801.
• Łukasiewicz J., Wpływ urodzajów na poziom życia społeczeństwa polskiego w latach 1820–1860, [w:] Nędza i dostatek na ziemiach polskich od średniowiecza po wiek XX, Wydawnictwo Semper, Warszawa 1992.
• Malthus T. R., Prawo ludności, Wydawnictwo Jirafa Roja, Warszawa 2007.
• Michalakówna B., Pożywienie, [w:] Historia ludowa Wielkopolski, (red.) J. Burszta, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1964, T. 2.
• Molik W., Życie codzienne ziemiaństwa w Wielkopolsce w XIX i na początku XX wieku. Kultura materialna, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999.
• Montanari M., Der Hunger und der Überfluß. Kulturgeschichte der Ernährung in Europa, C. H. Beck Verlag, München 1999.
• Miodunka P., Kryzysy żywnościowe a anomalie klimatyczne od XVII do połowy XIX wieku na przykładzie Małopolski, Historyka. Studia Metodologiczne, 2016, 46, s. 209-227.
• Nipperdey Th., Deutsche Geschichte 1800–1866. Bürgerwelt und starker Staat, C. H. Beck Verlag, München 1983.
• Polska klasa robotnicza. Zarys dziejów, (red.) S. Kalabiński, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974, T. 1, cz. 1.
• Reinhard W., Życie po europejsku od czasów najdawniejszych do współczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
• Rossfeld R., Ernährung im Wandel: Lebensmittelproduktion und – Konsum zwischen Wirtschaft, Wissenschaft und Kultur, [w:] Die Konsumgesellschaft in Deutschland 1890–1990, Hg. H.–G. Haupt, C. Torp, Campus Verlag, Frankfurt/New York 2009, s. 27-45.
• Schiller R., Vom Rittergut zum Grossgrundbesitz. Ökonomische und Soziale Transformationssprozesse der ländlichen Eliten in Brandenburg im 19. Jahrhundert, Akademie – Verlag, Berlin 2003.
• Sobczak T., Wyżywienie, [w:] Historia kultury materialnej, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1978, T. 4, s. 329-337.
• Tannahill R., Historia kuchni, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2014.
• Teuteberg H.–J., Zur Frage des Wandels der deutschen Volksernhährung durch die Industrialisierung, [w:] Studien zum Beginn der modernen Welt, hg. Reinhart Koselleck, Verlag Klett-Cotta, Stuttgart 1977.
• Teuteberg H.–J., Wie ernährten sich Arbeiter im Kaiserreich, [w:] Arbeiterexistenz im 19. Jahrhundert. Lebensstandard und Lebensgestaltung deutscher Arbeiter und Handwerker, Hg.
• Werner Conze, Ulrich Engelhardt, Klett-Cotta, Stuttgart 1981, s. 57-73.
• Torp K., Haupt H.–G, Die vielen Wege der deutschen Konsumgesellschaft, [w:] Die Konsumgesellschaft in Deutschland 1890–1990, Hg. H.–G. Haupt, K. Torp, Hg., Franz Steiner Verlag, Frankfurt / New York 2009, s. 9-24.
• Wiegelman G., Alltags- und Festspeisen in Mitteleuropa. Innovationen. Strukturen und Regionen vom späten Mittelalter bis zum 20 Jahrhundert, Verlag Waxmann, Münster 2006.