Prawne problemy początków rejestracji aktów stanu cywilnego w Polsce po II wojnie światowej

• Authors: Piotr Fiedorczyk

Title variants

EN

Legal Problems of the Beginnings of Civil Registration of Births, Marriages and Deaths in Poland after World War II

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W 1945 roku nowe komunistyczne władze przeprowadziły akcję unifikacji prawa cywilnego i rodzinnego. Jednym z elementów tej akcji było wprowadzenie świeckiej rejestracji aktów stanu cywilnego. Kościół katolicki krytykował nowy dekret o aktach stanu cywilnego, przede wszystkim z powodu obowiązkowych ślubów cywilnych. Przeważająca część społeczeństwa polskiego nie znała wcześniej cywilnej rejestracji małżeństw, ponieważ istniała ona tylko na terenie byłego zaboru pruskiego. Prawo pruskie zawierało tzw. paragraf Bismarcka, który zmuszał nupturientów do zawierania najpierw małżeństwa cywilnego, po którym można było dopiero zawrzeć ślub kościelny. Nowe polskie prawo nie zawierało tej regulacji, wobec czego społeczeństwo ignorowało „komunistyczne” przepisy o cywilnych małżeństwach. W 1946 roku więcej niż połowa małżeństw nie była zawierana w urzędach stanu cywilnego. Władze zdawały sobie sprawę, że w zaistniałej sytuacji nie można było prowadzić polityki demograficznej. Ministerstwo Sprawiedliwości starało się poprawić sytuację poprzez szeroką akcję informacyjną, która uświadamiała społeczeństwu znaczenie cywilnej rejestracji aktów stanu cywilnego. Najważniejsza w tym zakresie była akcja w szkołach – nauczyciele mieli informować dzieci i rodziców o konieczności rejestracji. Także sądy zostały zobowiązane do akcji popularyzatorskiej. Po pewnym czasie sytuacja uległa poprawie, ale nawet dzisiaj uwidaczniają się negatywne konsekwencje braku cywilnej rejestracji małżeństw z lat 40. XX wieku, szczególnie w dziedzinie prawa spadkowego.

EN

In 1945 the new communist government in Poland introduced the process of the unification of civil and family law. The process was connected with the introduction of civil registrar’s offices. The Catholic Church officials were criticising the new decree, especially because of compulsory civil marriages. The vast majority of the Polish society did not know civil registrars earlier, because they existed only in the former German part of Poland. The German law knew the so called Bismarck’s paragraph, according to which people were obliged to contract civil marriage first and then they could contract church marriage. The new Polish law did not contain this provision, so people were ignoring “communist” regulations about civil marriages. In 1946 more than half of the marriages were not registered in the civil registrars’ offices. The authorities understood that in such a situation the government was not able to plan the demographic policy. The Ministry of Justice was trying to improve the situation by a very wide action of informing people about the importance of civil registration. The most important measure was the action at schools – the teachers had to inform their pupils and their parents about new registrar’s system. Also the courts were obliged to inform about new laws. After some time the situation improved, but even now we can see negative consequences of not following the new law, especially in the inheritance law.

Keywords

PL

unifikacja prawa rodzinnego; dekret z 1945 r.; prawo o aktach stanu cywilnego; urzędy stanu cywilnego; Polska; Kościół katolicki; paragraf Bismarcka

EN

unification of family law; 1945 decree on birth; marriage and death registers; Poland, registrar’s office; Catholic Church; Bismarck’s paragraph

• Publisher: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego
• Journal: Przeszłość Demograficzna Polski
• Year: 2017
• Volume: 39
• Pages: 345-362

Contributors

author

Piotr Fiedorczyk

• Uniwersytet w Białymstoku, Wydział Prawa

References

• Dekret z dnia 25 września 1945 r. Prawo małżeńskie. Dz.U. 1945, nr 48, poz. 270.
• Dekret z dnia 25 września 1945 r. Prawo o aktach stanu cywilnego. Dz.U. 1945, nr 48, poz. 272.
• Dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. Prawo rodzinne. Dz.U. 1946, nr 6, poz. 52.
• Dekret z dnia 14 maja 1946 r. Prawo opiekuńcze. Dz.U. 1946, nr 20, poz. 135.
• Dekret z dnia 29 maja 1946 r. Prawo małżeńskie majątkowe. Dz.U. 1946, nr 31, poz. 196.
• „Interpelacja pos. pos. Nowickiej i Wojdaka w sprawie działalności politycznej kleru katolickiego”. W: Sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń Krajowej Rady Narodowej. Sesja IX z dn. 3 stycznia 1946 r., ł. 485–606. Warszawa, 1946.
• Litwin, Józef. W jaki sposób można by zmniejszyć liczbę „dezerterów rejestracyjnych” w urzędach stanu cywilnego i w jaki sposób i przez jakie czynniki można by najskuteczniej uświadomić ludność o konieczności sporządzania aktów urodzeń, małżeństw i zgonów. Archiwum Akt Nowych. Ministerstwo Sprawiedliwości, sygn. 975, k. 57–64.
• Morawski, Wiktor. Rejestracja małżeństw, urodzeń i zgonów w świetle statystyki. Archiwum Akt Nowych. Ministerstwo Sprawiedliwości, sygn. 975, k. 121–124.
• Okólnik Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 13 marca 1937 r. Dz. Urz. MWRiOP nr 4, poz. 95.
• Okólnik nr 46 Ministerstwa Oświaty z dnia 29 listopada 1947 r. w sprawie wprowadzenia w życie nowych przepisów prawa cywilnego. Archiwum Akt Nowych. Ministerstwo Sprawiedliwości, sygn. 975, k. 158–160.
• Okólnik nr 13/47 w sprawie popularyzacji prawa osobowego, małżeńskiego i prawa o aktach stanu cywilnego. Dz. Urz. MS 1947, nr 4.
• Okólnik Prezesa Rady Ministrów nr 41 w sprawie wprowadzenia w życie nowych przepisów prawa cywilnego. Niepublikowany. Archiwum Akt Nowych. Ministerstwo Sprawiedliwości, sygn. 975, k. 10–17.
• Rejestracja stanu cywilnego. Do użytku służbowego. Warszawa, 1959.
• Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej. Sesja zwyczajna 1947. Wniosek Klubu Poselskiego Stronnictwa Demokratycznego w sprawie zmiany przepisów prawa małżeńskiego oraz prawa o aktach stanu cywilnego. Druk nr 177.
• Wyrok NSA w Poznaniu z 11 grudnia 2001 r., sygn. akt II SA/Po 1478/00. Państwo i Prawo 6 (2002): 104–109.
• Wyrok NSA w Warszawie z 12 grudnia 2000 r., sygn. akt V SA 1512/99. Palestra 7–8 (2000): 241–252.
• Dudek, Antoni, Ryszard Gryz. Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989). Kraków: Znak, 2003.
• Fiedorczyk, Piotr. „Dyskusja na temat miejsca prawa rodzinnego w systemie prawa”. Miscellanea Historico-Iuridica 7 (2009): 153–173.
• Fiedorczyk, Piotr. „Unifikacja i kodyfikacja prawa rodzinnego na tle stosunków pomiędzy państwem a Kościołem katolickim w Polsce (1944–1964)”. W: Cuius regio, eius religio? Zjazd Historyków Państwa i Prawa Lublin 20–23 IX 2006 r., red. Grzegorz Górski, Leszek Ćwikła, Marzena Lipska. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2006.
• Fiedorczyk, Piotr. Unifikacja i kodyfikacja prawa rodzinnego w Polsce (1945–1964). Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2014.
• Garbacka, Marta. „Laicyzacja życia publicznego a prawo o aktach stanu cywilnego po II wojnie światowej”. W: Z zagadnień prawa rodzinnego i rejestracji stanu cywilnego, red. Henryk Cioch, Piotr Kasprzyk. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2007.
• Gawin, Magdalena. Rasa i nowoczesność. Historia polskiego ruchu eugenicznego (1880– 1952). Warszawa: Neriton, 2003.
• Górnicki, Leonard. Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej II RP. Rozprawa doktorska, Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 2001.
• Hrynicki, Wojciech M. „Organizacja rejestracji stanu cywilnego w Polsce w ujęciu historycznym”. Ius Novum 4 (2016): 358–374.
• Krasowski, Krzysztof. „Prawo o aktach stanu cywilnego w II Rzeczypospolitej”. Kwartalnik Prawa Prywatnego 2 (1995): 227–252.
• Lachowicz, Adam. „Laicyzacyjna rola reformy prawa małżeńskiego i urzędów stanu w woj. białostockim w latach 1945 – 1948”. Studia Podlaskie 11 (2001): 215–231.
• Litwin, Józef. „Prawo o aktach stanu cywilnego, jego geneza i zasady przewodnie”. Demokratyczny Przegląd Prawniczy 3–4 (1946): 23–33.
• Litwin, Józef. Prawo o aktach stanu cywilnego. Komentarz. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze, 1961.
• Litwin, Józef. Prawo o aktach stanu cywilnego z komentarzem. Łódź: Spółdzielnia Wydawnicza „Prawo”, 1949.
• Marczewski, Antoni. „Rejestracja urodzin”. Gazeta Administracji 1–2 (1947): 35–40.
• „Orędzie Episkopatu Polski do wiernych w sprawie instytucji małżeństwa”. W: Listy pasterskie Episkopatu Polski 1945–2000, red. Piotr Libera, Andrzej Rybicki, Sylwester Łącki. T. 1. Marki-Struga: Michalineum, 2003.
• „Projekt księgi drugiej kodeksu cywilnego”. Demokratyczny Przegląd Prawniczy 8 (1948): 3 9.
• Raina, Peter. Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989. T. 1. Poznań: W Drodze, 1994.
• Szukała, Maciej. „Powstanie, organizacja i działalność urzędów stanu cywilnego w okręgach wiejskich na Pomorzu w latach 1874–1875”. W: Dzieje wsi pomorskiej. II międzynarodowa konferencja naukowa, red. Radosław Gaziński, Andrzej Chludziński, 49–56. Dygowo–Szczecin: GZOiK Dygowo, 2003.
• Świątkowski, Henryk. „Prawo w służbie narodu”. Demokratyczny Przegląd Prawniczy 1–2 (1947): 5–11.

Identifiers

DOI

10.18276/pdp.2017.39-13