Prywatne archiwa polityczne w Polsce XVI w.

• Authors: Waldemar Chorążyczewski

Title variants

EN

Private political archives in Poland of the XVI century

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Przez prywatne archiwum polityczne rozumiem całość akt świadomie zgromadzoną przez osobę prywatną w związku z jej uczestnictwem w życiu politycznym, w celu wykorzystania w działalności publicznej jako źródło argumentacji oraz informacji o czynnikach i mechanizmach procesów politycznych. Prywatne archiwa polityczne pierwszej połowy XVI wieku tworzone były przede wszystkim przez współpracowników królewskich, często w związku z wykonywanymi przez nich obowiązkami służbowymi. Obowiązki te mogły inspirować do zbieractwa akt politycznych na prywatny użytek. W okresie panowania Zygmunta Augusta rozwinęły się archiwa działaczy szlacheckich, niewielkich rozmiarów i skoncentrowane na życiu parlamentarnym. Prywatne archiwa polityczne powstawały także poza obozem egzekucyjnym, mianowicie w środowisku skupionym wokół dworu królewskiego. Po roku 1572 ton wśród twórców archiwów politycznych nadają magnaci koronni i litewscy. Archiwa działaczy średnioszlacheckich, nieliczne i ubogie, co prawda nie znikają zupełnie, stają się jednak trudne w ogóle do identyfikacji. Rozwój dotyczył wyłącznie skarbnic dokumentowych tworzonych przez magnatów. To oni mieli środki i możliwości tworzyć prawdziwie cenne archiwa polityczne. Tak jak w poprzednim okresie w archiwaliach politycznych odbijał się dynamizm ruchu egzekucyjnego, tak teraz z ich rozwojem najlepiej koresponduje budowa systemu patronatu i klienteli lub też tradycyjnie ujmowanej magnackiej oligarchii, zależnie od punktu widzenia. Spuścizna poprzednich pokoleń stanowiła dla polityków XVI wieku skarbnicę wzorców i rozwiązań. Ze skarbnicy tej korzystano wybiórczo, rezygnując z przypominania zwyczajów i praw niewygodnych, nadając zaś niekiedy walor precedensu aktom nieoczekiwanym, zyskującym nagle nową wagę, a w zmienionych warunkach politycznych praktycznie też nową treść. Stosowanie zasady interpretacji sprzyjało zainteresowaniu się dawnymi ustawami i wzorcami zachowań zapisanymi w aktach. Akta stały się nieodłącznym składnikiem polskiej kultury politycznej XVI wieku, a ich gromadzenie stawało się koniecznością dla polityka chcącego odgrywać wybitniejszą rolę w życiu publicznym. Dostrzec można prawidłowość, że im większą chce odgrywać się rolę, w tym szerszym zakresie należy korzystać z archiwaliów i tym więcej gromadzić akt. Cechą archiwum politycznego wydaje się być przy tym pozostawanie znacznej części jego zasobu w stanie spoczynku, który przerywa dopiero zewnętrzna konieczność i wola użytkownika decydującego się na spożytkowanie tego, a nie innego pasującego do sytuacji tekstu.

EN

"Private political archives" are understood by me as all acts collected intently by a private person. These acts are connected with the person's participation in political life and gathered in order to be used in public activity as the source of argumentation and information about factors and mechanisms of political processes. Private political archives of the first half of the XVI century were mainly created by royal servants, often with reference to their job duties. These duties could inspire to collect political acts for private purposes. During the reign of Sigismund Augustus, archives of gentry activists were developed to small extent and they mainly focused on parliamentary life. Private political archives were created outside the executionist movement, namely in the community gathered around the royal court. After 1572, Crown and Lithuanian magnates greatly influenced the creation of political archives. Archives of lesser gentry, scarce and poor, did not disappear completely. However, they became difficult for identification. Therefore, developmental process concerned exclusively documentary "treasure troves" created by magnates. They had the financial means and possibilities to create truly valuable political archives. The same as in the previous period the dynamisms of executionist movement was reflected in political archival documentation, now the creation of patronage system and clientele, or traditionally understood magnate oligarchy, (depending on the point of view) corresponded best to archives development. The heritage of previous generations was the treasure trove of patterns and solutions. However, this trove was used selectively, on one hand giving up patterns and rights that were uncomfortable, and, on the other, giving the value of precedence to unexpected acts that gained more importance or even new content in changed political conditions. The application of interpretation principle raised interest in old acts and patterns of behaviour described in acts. Consequently, they became an inseparable part of Polish political culture of the XVI century, and their collection became indispensable for any politician trying to play a more significant role in public life. It is easy to see some kind of regularity - the bigger role to be played, the bigger scope of archival materials to be used and collected. However, it was characteristic for political archives that their main part was not used until some external necessity and the user's will raised in order to exploit one specific text corresponding to one specific situation.

Keywords

PL

prywatne archiwa polityczne; polskie archiwa w XVI w.; polskie archiwa szlacheckie w XVI w.

EN

private political archives; Polish archives in 16th century archives of royal servants in Poland in 16th century

• Publisher: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wydawnictwo UMK
• Journal: Archiwa – Kancelarie – Zbiory
• Year: 2010
• Issue: 1(3)
• Pages: s. 15 - 68

Contributors

author

Waldemar Chorążyczewski

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

References

• Akta Aleksandra króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego i t.d. (1501–1506), wyd. F. Papée, Kraków 1927.
• Akta stanów Prus Królewskich, t. 3, cz. 2: (1498–1501), wyd. K. Górski, M. Biskup, Toruń 1963, nr 543.
• Archiwum domu Sapiehów, t. 1: Listy z lat 1575–1606, oprac. A. Prochaska, Lwów 1892.
• Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 2, wyd. J. Siemieński, Warszawa 1909.
• Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 3, wyd. J. Siemieński, Warszawa 1913.
• Archiwum Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, t. 4: 1585–1588, wyd. K. Lepszy, Kraków 1948.
• Archiwum polityczne Ignacego Jana Paderewskiego, t. 1–6, Wrocław–Warszawa 1973–2007.
• Barycz H., Dłuski Mikołaj, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 5, Kraków 1939-1946.
• Barycz H., Kromer Marcin (1512–1589), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 15, Wrocław i in. 1970.
• Barycz H., Osmolski Jan (ok. 1510–1593/4), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 24, Wrocław i in. 1979.
• Bodniak S., Z. Skorupska, Jan Kostka, kasztelan gdański, prezes Komisji Morskiej i rzecznik unii Prus z Koroną, Gdańsk 1979.
• Bodniak S., Działyński Łukasz (zm. 1583), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 6, Kraków 1948.
• Chorążyczewski W., Zbiór kopiariuszy Andrzeja Opalińskiego (1578–1588), [w:] Studia o bibliotekach i zbiorach polskich, t. 6, red. B. Ryszewski, Toruń 1994.
• Chorążyczewski W., Informatorzy Andrzeja Opalińskiego w latach 1578–1588, [w:] Studia o bibliotekach i zbiorach polskich, t. 7, red. B. Ryszewski, Toruń 1997.
• Decjusz J. L., Księga o czasach króla Zygmunta, wyd. T. Bieńkowski, Warszawa 1960.
• Dembińska A., Czarnkowski Wojciech Sędziwój (zm. 1578), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 4, Kraków 1938.
• Diariusze i akta sejmowe r. 1591–1592, wyd. E. Barwiński, Kraków 1911.
• Diariusz poselstwa polskiego do Francji po Henryka Walezego w 1573 roku, wyd. A. Przyboś, R. Żelewski, Wrocław i in. 1963.
• Diariusze sejmowe r. 1585, wyd. A. Czuczyński, Kraków 1901.
• Diariusze sejmowe r. 1597, wyd. E. Barwiński, Kraków 1907.
• Diariusze sejmów koronnych 1548, 1553 i 1570 r., wyd. J. Szujski, Kraków 1872.
• Diariusz sejmu lubelskiego 1566 roku, wyd. I. Kaniewska, Wrocław 1980.
• Diariusz sejmu walnego warszawskiego z roku 1556/7, wyd. S. Bodniak, Kórnik 1939.
• Domański J., Z. Ogonowski, L. Szczucki, Zarys dziejów filozofii w Polsce. Wieki XIII–XVII, Warszawa 1989, s. 213–214.
• Dworzaczek W., Opaliński Andrzej (1540–1593), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 24.
• Dworzaczek W., Opaliński Andrzej (1576–1623), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 24.
• Dworzaczek W., Opaliński Jan (1546–1598), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 24.
• Dworzaczek W., Opaliński Piotr (1566–1600), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 24,
• Dzięgielewski J., W. Sokołowski, Bonis czy rebus – nowe materiały i propozycje interpretacji aktu konfederacji warszawskiej z 1573 r., Kwartalnik Historyczny, t. 92, 1985, z. 2.
• Georgii Ticinii ad Martinum Cromerum Epistulae (a. 1554–1585), wyd. J. Axer, Wrocław 1975.
• Grzybowski S., Jan Zamoyski, Warszawa 1994.
• Grzybowski S., Mikołaj Sienicki – Demostenes sejmów polskich, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. 2, 1957.
• Grzybowski S., Henryk Walezy, Wrocław i in. 1980.
• Herbst S., Początki historycznego ujmowania rzeczywistości w nauce i sztuce polskiego Odrodzenia, Warszawa 1953.
• Janosz-Biskupowa I., Zainteresowania archiwalno-historyczne biskupów warmińskich w początkach XVI w., Acta Universitatis Nicolai Copernici, Historia 16, 1980.
• Kaczmarczyk Z., O kanclerzu Janie Łaskim, Warszawa 1955.
• Kaniewska I., Ossoliński Hieronim (zm. między 1575 a 1576), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 24.
• Katalog rękopisów staropolskich Biblioteki Kórnickiej XVI–XVIII w., t. 1, oprac. R. Marciniak, M. Muszyński, J. Wiesiołowski, Wrocław 1971.
• Katalog rękopisów staropolskich Biblioteki Kórnickiej XVI–XVIII w., t. 2, oprac. R. Marciniak, M. Muszyński, J. Wiesiołowski, Wrocław 1985.
• Kieniewicz L., Projekt ordynacji kancelaryjnej za Henryka Walezego, Przegląd Historyczny, t. 78, 1987, z. 4.
• Kolankowski Z., Zapomniany prawnik XVI wieku Jan Łączyński i jego „Kompendium sądów króla jegomości”. Studium z dziejów polskiej literatury prawniczej, Toruń 1960.
• Kopiarz rzymski Erazma Ciołka z początku wieku XVI, oprac. S. Kutrzeba, J. Fijałek, Archiwum Komisji Historycznej PAU, seria 2, t. 1, Kraków 1923.
• Kowalska H., Karnkowski Stanisław (1520–1603), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 12, Wrocław i in. 1966–1967.
• Kowalska H., Kostka Jan (ok. 1529–1581), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 14, Wrocław i in. 1968–1969.
• Kronika z czasów króla Stefana Batorego 1575–1582, wyd. H. Barycz, Kraków 1939.
• Kutrzeba S., Historia źródeł dawnego prawa polskiego, t. 2, Lwów 1926, s. 365.
• Lepszy K., Czarnkowski Stanisław Sędziwój (1526–1602), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 4.
• Lulewicz H., Radziwiłł Mikołaj zwany Czarnym, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 30, Wrocław i in. 1987.
• Łempicki S., Śladem komentarzy Cezara, [w:] S. Łempicki, Mecenat wielkiego kanclerza. Studia o Janie Zamoyskim, Warszawa 1980.
• Małłek J., Wstęp, [w:] M. Kromer, Historyja prawdziwa o przygodzie żałosnej książęcia finlandzkiego Jana i królewny polskiej Katarzyny, Olsztyn 1983.
• Marciniak R., Acta Tomiciana w kulturze politycznej Polski okresu odrodzenia, Warszawa–Poznań 1983.
• Marchwiński R., Akta podskarbich pruskich z przełomu XVI i XVII wieku w archiwum toruńskim, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Historia 5, 1969.
• Marchwiński R., Wstęp, [w:] M. Kromer, Polska, czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie, Olsztyn 1977.
• Merkuriusz sarmacki z Niderlandów i Anglii, czyli zwięzła relacja z dwóch poselstw do Niderlandów i Anglii, które z woli Najjaśniejszego i najpotężniejszego Króla Polski i Szwecji etc. i za zgodą jego dostojników, senatorów i sejmu gorliwie i chwalebnie sprawował i uczynił sławnemi oświecony i wspaniały pan Paweł Działyński Roku Pańskiego 1597, wyd. R. Marciniak, Wrocław 1978.
• Michalak H., Jan Zamoyski – propaganda i autoreklama, Przegląd Historyczny, t. 77, 1986, z. 1.
• Müller W., Radziwiłł Jerzy (1556–1600), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 30, Wrocław i in. 1987.
• Niesiecki K., Herbarz polski, t. 8, Lipsk 1841.
• Niesiecki K., Herbarz polski, t. 9, Lipsk 1842.
• Obłąk J., Mikołaja Kopernika Inwentarz dokumentów w skarbcu na zamku w Olsztynie roku pańskiego 1520 oraz inne zapisy archiwalne, Studia Warmińskie, t. 9, 1972.
• Paprocki B., Herby rycerstwa polskiego, Kraków 1858.
• Pirożyński J., Sejm warszawski roku 1570, Kraków 1972.
• Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia, wyd. J. Czubek, Kraków 1906.
• Pociecha W., W sprawie wydawnictwa Actów Tomicianów, Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej, z. 3, 1939–1946.
• Poselstwo Lwa Sapiehy w roku 1600 do Moskwy podług diariusza Eliasza Pielgrzymowskiego sekretarza poselstwa, Grodno 1846.
• Rybus H., Prymas Maciej Drzewicki: zarys biografii (1467–1535), Studia Theologica Varsaviensia, R. 2, 1964, nr 1–2.
• Schuster K., O kopiariuszach Andrzeja Opalińskiego marszałka wielkiego koronnego, Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej, z. 7, 1959.
• Semkowicz W., Przewodnik po zbiorze rękopisów wilanowskich, Warszawa 1961, nr 6.
• Siemieński J., Króla Stefana polityka sejmowa, Przegląd Historyczny, t. 34, 1937–1938.
• Sipayłło M., Leszczyński Rafał (ok. 1526–1592), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 17, Wrocław i in. 1972.
• Sobieski W., Trybun ludu szlacheckiego. Pisma historyczne, Warszawa 1978.
• Szczotka S., Filipowski Hieronim (zm. przed 1574), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 6, Kraków 1948.
• Śliwiński A., Jan Zamoyski kanclerz i hetman wielki koronny, Warszawa 1947.
• Topolska M. B., Ostroróg Jakub (ok. 1516–1568), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 24.
• Tygielski W., Stronnictwo, które nie mogło przegrać, Przegląd Historyczny, t. 76, 1985, z. 2.
• Urban W., Kroniczka rodziny Taszyckich z końca XVI w., Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. 13, 1968.
• Urbaniak V., Zamoyszczycy bez Zamoyskiego. Studium dekompozycji ugrupowania politycznego, Warszawa 1995.
• Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, Kórnik 1994.
• Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Kądziela, T. Nowakowski, E. Opaliński, G. Rutkowska, T. Zielińska, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1992.
• Urzędnicy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Gmiterek, R. Szczygieł, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1992.
• Urzędnicy województwa krakowskiego XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. S. Cynarski, A. Falniowska-Gradowska, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1990.
• Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Opaliński, H. Żerek-Kleszcz, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1993.
• Urzędnicy województwa lubelskiego XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. W. Kłaczewski, W. Urban, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1991.
• Urzędnicy województwa sandomierskiego XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Chłapowski, A. Falniowska-Gradowska, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1993.
• Vilniaus Universiteto Biblioteka, F5-B67-3408, k. 21v..
• Wiśniewski J., Archiwalia w bibliotekach i muzeach, Poznań 2000.
• Z dokumentów Xięcia Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła zwanego Sierotką, Warszawa 1905.
• Zakrzewski W., Stanisław Górski i jego prace historyczne. Propozycja i zarys programu konkursu, Kraków 1909.
• Zielińska T., Zbiory archiwalne ordynatów Zamoyskich jako skarbnica dokumentów państwowości polskiej, Miscellanea Historico-Archivistica, t. 4, 1994.
• Żelewski R., Górka Andrzej (ok. 1534–1583), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 8, Wrocław i in. 1959–1960.
• Żelewski R., Konarski Adam (1526–1574), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 13, Wrocław i in. 1967–1968.

Identifiers

DOI

http://dx.doi.org/10.12775/AKZ.2010.001