Moc apotropaionu. Nie tylko o starożytnych reminiscencjach w średniowiecznym uzbrojeniu z terenu ziem polskich

• Authors: Michalak Arkadiusz

Title variants

EN

The Power of Apotropaion. Not only about ancient reminiscences in medieval weaponry from Polish lands

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Powierzchnie tarcz dekorowano już od czasów antycznych. Motywem często powtarzanym w ich zdobnictwie były wizerunki złych oczu, potworów, mitycznych zwierząt (signa horribilia) (ryc. 1). Wyobrażenie z tarczy zwiększało apotropeicznie, ochronne właściwości tarczy. Popularnym motywem twarzy pojawiającym się także na tarczach w tym czasie był również emblemat lwiej fizys czy postaci ze stylizowanymi zwierzęcymi uszami, przywołujące skojarzenie z postacią mitologicznego satyra oraz personifikacji ciał niebieskich: Słońca i Księżyca. Na ołtarzach powstałych w pracowniach czeskich na tarczach odnajdujemy również maski liściaste lub okolone motywami roślinnymi, które interpretuje się jako przedstawienie dzikiego męża. Jedyne znane dotychczas przedstawienie tarczy z analogicznym motywem z terenu Polski pochodziło ze sceny Ukrzyżowania Chrystusa wyobrażonej na freskach z kościoła św. Marcina w podżagańskim Wichowie, datowanych na 2. ćwierć XV wieku (ryc. 2:1). Na łamach artykułu omawiamy kolejne ze sceny Ukrzyżowania: zawartej w Brewiarzu z ok. 1420 (ryc. 2:3), z Biblii Sacra Veteri et Novi Testamenti (tzw. Biblia Banków), z około 1427 roku (ryc. 2:4), fresków z kaplicy Świętej Trójcy na zamku w Lublinie (ryc. 2:2) oraz z kwatery figuralnej Zmartwychwstanie ołtarza z Brodnicy (pow. śremski), datowanego tuż na początek XVI w. (ryc. 3). Protekcyjne przedstawienie twarzy jest kolejnym motywem o antycznych korzeniach, który znalazł swoje miejsce w kulturze wieków średnich i dekoracji średniowiecznego uzbrojenia.

EN

Shield surfaces have been decorated since ancient times. Often repeated motifs included images of evil eyes, monsters, or mythical animals (signa horribilia) (Fig. 1). Depictions on shields were apotropaic – they increased its protective properties. Popular face motifs that also appeared on the shields at that time were lion emblems; figures with stylized animal ears, which evoked an association with the figure of a mythological satire; and the personification of celestial bodies: the Sun and the Moon. On altars created in Bohemian workshops we also find deciduous or planted masks with floral motifs on the shields, which are interpreted as a representation of wild man. The only shield with a similar motif from Polish lands known to this day came from the scene of the Crucifixion of Christ depicted on frescoes from the church of St. Marcin in Wichów near Żagań, dated to the second quarter of the 15th century (Fig. 2: 1). In the article we discuss depictions of the scene of Crucifixion in the following: a brewery from around 1420; the Collegiate Library in Głogów, University Library (Fig. 2:3); the Bible Sacra Veteri et Novi Testamenti (the so-called Bible of Banks) from circa 1427 (Fig. 2:4); frescoes from the Holy Trinity chapel at Lublin castle (Fig. 2:2); and the figural lodging of the Resurrection on an altar in Brodnica (Śrem county), dating back to the beginning of the 16th century (Fig. 3). Protective representation of the face is another motif with ancient roots, which found its place in the culture of the Middle Ages and the decoration of medieval arms and armour.

Keywords

PL

tarcza; apotropaion; gorgoneion; uzbrojenie; antyczne inspiracje; średniowiecze; okres wczesnonowożytny

EN

shield; apotropaion; gorgoneion; arms and armour; middle ages; early modern period

• Publisher: Instytut Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego
• Journal: In Gremium. Studia nad Historią, Kulturą i Polityką
• Year: 2020
• Volume: 14
• Pages: 19-38

Dates

published

2020

Contributors

author

Michalak Arkadiusz

• Muzeum Archeologiczne Środkowego Nadodrza w Zielonej Górze, z siedzibą w Świdnicy

References

• Alm J., European crossbows: a survey, London 1994.
• Ambrosiani B., Regalia and Symbols in the boat-graves, [w:] Vendel Period Studies. Transaction of the Boat-grave symposium in Stockholm, February 2-3, 1981, red. J.P. Lamm, H.Å.Nordström, Stockholm 1983, s. 22-30.
• 1983, s. 22-30.
• Babuin A., Τα επιθετικά όπλα των Βυζαντινών κατά την ύστερη περίοδο (1204-1453), Ιωάννινα 2009.
• Bernardini P., Camporeale G., The Etruscans outside Etruria , Verona 2004.
• Bernheimer R., Wild men in the Middle Ages, New York 1979.
• Bishop M.C., Coulston J.C.N., Roman Military Equipment from the Punic Wars to the Fall of Rome, London 1993.
• Bottini A., Armi Gli strumenti della guerra in Lucania, Bari 1993.
• Bottini A., Le offerte di armi nei santuari dell’area apulo-lucana , [w:] Armi votive in Magna Grecia, red. R. Graells, I. Fabregat, F. Longo, Mainz 2018, s. 201-208.
• Boube-Picot Ch., Les bronzes antiques du Maroc, IV: L’équipement militaire et l’armament, Paris 1994.
• Bouzek J., Hošek R., Ondřejova I., Magical gem from Stare Město (?), „Studia Hercynia” 2001, t. 5, s. 80-82.
• Bronicka-Rauhut J., Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Czersku, Warszawa 1998.
• Bruce-Mitford R.L.S., The Sutton Hoo Ship-Burial, Vol. 2, Arms, Armour and Regalia, London 1978.
• Caple Ch. Ancestor artefacts – ancestor materials, „Oxford Journal of Archaeology” 2010, t. 29 (3), s. 305-318.
• Černenko E.V., Bandurovs´kij O.V., Lûbotins´kij kurgan, „Arheologíční vídkrittâ v Ukraïní 1997-1998 pp.”, Kiïv 1998, s. 153-155.
• Chase G.H., The Shield Devices of the Greeks,„Harvard Studies in Classical Philology” 1902, t. 13, s. 61-127.
• Chatterjee P., The gifts of the Gorgon. A close look at Byzantine inkpot, „Res: Anthropology and Aesthetics” 2014/2015, t. 65-66, s. 212-223.
• Chmarzyński G., Wielkopolska Plastyka Gotycka, Poznań 1936.
• Chmielowska A., Wyroby szklarskie z X-XIII wieku na stanowisku 1 w Gdańsku, [w:] Gdańsk wczesnośredniowieczny, t. 3, red. J. Kamińska, Gdańsk 1960, s. 105-158.
• Comstock M., Vermeule C., Greek, Etruscan and Roman bronzes in the Museum of Fine Arts, Boston, Boston 1971.
• de Ridder A., Les Bronzes Antiques du Louvre II, Paris 1915.
• Dean B., Catalogue of European daggers, including the Ellis, De Dino, Riggs and Reubell collections, New York 1929.
• Denkstein V., Pavézy českého typu III, „Sborník Národního muzea v Praze” 1965, 19 (1-5), s. 117-202.
• Dickinson T.M., Symbols of Protection: The Significance of Animal-ornamented Shields in Early Anglo-Saxon England, „Medieval Archaeology” 2005, t. 49 (1), s. 109-163.
• Duczko W., Moc spirali. Historia motywów wolutowych we wczesnej sztuce europejskiej, [w:] Wędrówka rzeczy i idei w średniowieczu, „Spotkania Bytomskie”, t. 5, red. S. Moździoch, Wrocław 2004, s. 159-171.
• Egg M., Ein neuer Helmhut mit zusammengesetzter Kallote, „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseum in Mainz” 1982, t. 29, s. 273-277.
• Egg M., Princely graves from Kleinklein in Styria, Austria, „Arheološki vestnik” 2019, t. 70, s. 335-352.
• Greenhalgh M., Marble past. Monumental present. Building with Antiquities in the Medieval Medieterranean, Leiden-Boston 2009.
• Grigg R., Inconsistency and Lassitude: the Shield Emblems of the Notitia Dignitatum, „Journal of Roman Studies” 1983, t. 73, s. 132-142.
• Gromadzki J., Malarstwo miniaturowe na Śląsku w okresie 1380-1550, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” 2000-2001, t. 50-51, s. 43-68.
• Gromadzki J., Śląskie malarstwo miniaturowe od ok. 1440 do końca epoki gotyku, [w:] Migracje. Sztuka późnogotycka na Śląsku, red. A. Patała, Wrocław 2018, s. 79-93.
• Grotowski P.Ł., Motyw gotyckiej zbroi płytowej jako wczesny przejaw okcydentalizacji w ruskim malarstwie ikonowym w XV wieku, [w:] Artifex doctus. Studia ofiarowane profesorowi Jerzemu Gadomskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, t. 2, red. W. Bałus, W. Walanus, M. Walczak, Kraków 2007, s. 47-56.
• Haynes S., Etruscan Civilization: A Cultural History, Los Angeles 2000.
• Henderson G., Wczesne średniowiecze, Warszawa 1987.
• Hixenbaugh R., Ancient Greek Helmets: A complete guide and catalog., New York 2019.
• Howe T.P., The Origin and Function of the Gorgon-Head , „American Journal of Archaeology” 1954, Vol. 58 (3), s. 209-221.
• James S., Excavations at Dura Europos: Final Report VII – Arms and Armour and Other Military Equipment, London 2004.
• Karłowska-Kamzowa A., Śląsk, [w:] Gotyckie malarstwo ścienne w Polsce, red. A. Karłowska-Kamzowa, Poznań 1984, s. 79-110.
• Karłowska-Kamzowa A., Sztuka gotycka w Poznaniu, [w:] Dzieje Poznania, red. J. Topolski, t. 1, Dzieje Poznania do roku 1793, vol. 1, Warszawa-Poznań 1988, s. 370-392.
• Karoglou K., Dangerous beauty. Medusa in Classical art, New York 2018.
• Kašpar V., Žegklitz J., O prstenu žida Mojžíše, syna Šalamounova, [w:] Náměstí republiky. Výzkum století, red. P. Juřina et al., Praha 2009, s. 52-53.
• Kliś Z., Pasja: cykle pasyjne Chrystusa w średniowiecznym malarstwie ściennym Europy Środkowej, Kraków 2006.
• Kloss E., Die Schlesische Buchmalerei des Mittelalters, Berlin 1942.
• Knüvener P., Die spätmittelalterliche Skulptur und Malerei in der Mark Brandenburg, Worms 2011.
• Kohlmorgen J., Der mittelalterliche Reiterschild. Historische Entwicklung von 975 bis 1350 und Anleitung zum Bau eines kampftauglichen Schildes, Wald-Michelbach 2002.
• Kowalski P., Kultura magiczna. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa 2007.
• Kretzenbacher L., Ein Maskenschild als rätselhaftes Bildsymbol und Heilsgewinnung St. Olafs zu Stiklestad 1030, „Fornvännen” 1987, t. 82, s. 19-31.
• Kretzenbacher L., Maskenschild und Schildmasken. Gedanken zum gotischen Kreuzigungsfresko in der obersteirischen Utsch um 1400, „Zeitschrift der historischen Vereins für Steiermark” 1982, t. 73, s. 45-79.
• Kurasiński T., Purowski T., Skóra K., Reuse of Prehistoric items in the Early Middle Ages. The example of the cemetery in Lubień, voivodeship Łódź, „Archaeologia Polona” 2015, 48:2010, s. 139-166.
• Laking G.F., A record of European Armour and Arms through seven centuries, vol. 2, London 1920.
• Lankester P.J., Two maces from Henry VIII’s arsenal?, „Royal Armouries Yearbook” 2000, t. 5, s. 27-43.
• Lazarou A., Golden Gorgon-Medousa artwork in ancient Hellenic world, „Scientific culture” 2019, t. 5 (1), s. 1-14.
• Lloyd S., Mellart J., Baycesultan excavation, „Anatolian Studies”, t. 6, Ankara 1956, s. 101-135.
• MacGregor A. et al., Small finds: bone, antler, ivory and horn from Anglo-Scandinavian and medieval York, „The Archaeology of York”, Vol. 17, The Small Finds, Fasc. 12, York 1999.
• Mack R., Facing Down Medusa (An aetiology of the gaze), „Art History” 2002, t. 25 (5), s. 571-604.
• Mäll J., A 13th-century Kettlehat from Kodasoo, Estonia, „Gladius” 2011, t. 31, s. 83-92.
• Mann J.G., Notes on the Evolution of Plate Armour in Germany in the Fourteenth and Fifteenth Century, „Archaeologia” 1935, t. 84, s. 69-97.
• Marek L., Boar- and Bear-Hunting in Post Medieval Silesia. Archaeological Evidence, „Fasciculi Archaeologia Historicae” 2009, fasc. XXII, s. 101-107.
• Marek L., „Renesans” w uzbrojeniu średniowiecznym?, „Archaeologia Historica Polona” 2007, t. 16, s. 63-75.
• Marek L., Średniowieczne uzbrojenie Europy Łacińskiej jako Ars Emblematica, Wrocław 2017.
• Michalak A., A 14-th century Hungarian knobbed mace head from „Góra Birów” in Podzamcze on the Polish Jura Chain, [w:] Cum Arma Per Aeva. Uzbrojenie indywidualne na przestrzeni dziejów, red. P. Kucypera, P. Pudło, Toruń 2011, s. 173-200.
• Michalak A., Arma Confinii. Przemiany późnośredniowiecznej broni z rubieży Śląska, Wielkopolski, Brandenburgii i Łużyc, Zielona Góra 2019.
• Michalak A., Głowica buławy z Trzciela, pow. Międzyrzecz. Uwagi w kwestii występowania buław na ziemiach polskich w średniowieczu, na tle znalezisk europejskich, „Archeologia Środkowego Nadodrza” 2005, t. 4, s. 183-220.
• Michalak A., In the world of medieval symbols. Depiction of a shield from the fresco of St. Martin’s church in Wichów, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica” 2012, t. 29, s. 184-208.
• Michalak A., Mystery hidden behind the beasts heads. Remarks on chronology of peculiar type of quillon dagger, „Acta Militaria Mediaevalia” 2018, t. 14, s. 153-173.
• Michalak A., O dwóch średniowiecznych buławach z Pomorza Zachodniego, [w:] Wojskowość ludów Morza Bałtyckiego. Mare Integrans. Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego. Materiały z II Międzynarodowej Sesji Naukowej Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego, Wolin 4-6 sierpnia 2006 r., red. M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk, Toruń 2007, s. 128-149.
• Michalak A., Kaźmierczak R., Kucypera P., Niegowski J., A Fourteenth Century Baselard from Lake Ostrowite in Northern Poland, „Acta Militaria Mediaevalia” 2017, t. 13, s. 165-180.
• Milovanović B., Anđelković Grašar J., Female Power That Protects: Examples of the Apotropaic and Decorative Functions of the Medusa in Roman Visual Culture from the territory of the Central Balkans, „Starinar” 2017, t. 67, s. 167-182.
• Nadolski A., Niektóre elementy bałto-słowiańskie w sztuce wojennej Krzyżaków, „Pomorania Antiqua” 1974, t. 5, s. 165-173.
• Nickel H., The Mutual Influence of Europe and Asia in the Field of Arms and Armour , [w:] A Companion to Medieval Arms and Armour, red. D. Nicolle, Woodbridge 2002, s. 107-125.
• Nickel H., Ullstein Waffenbuch: eine kulturhistorische Waffenkunde mit Markenverzeichnis, Berlin-Frankfurt/M.-Wien 1974.
• Nørgård Jørgensen A., Waffen und Gräber: Typologische und chronologischen Studien zu skandinavischen Waffengräbern 520/30 bis 900 n. Chr., Copenhagen 1999.
• Ondřejova I., Bouzek J., Classical gems in Czech medieval hoards, „Studia Hercynia” 2010, t. 14, s. 3-15.
• Quesada-Sanz F., García D., Las armas de la tumba del guerrero de Málaga, [w:] La tumba del guerrero. Un enterramiento excepcional en la Málaga fenicia del siglo VI a.C., red. D. García, S. López, E. García, Sevilla 2018, s. 145-230.
• Rodriguez Lorente J.J., The XVth Century Ear Dagger. Its Hispano-Moresque origin , „Gladius” 1964, t. 3, s. 67-87.
• Różycka-Bryzek A., Bizantyńsko-ruskie malowidła w kaplicy zamku lubelskiego, Warszawa 1983.
• Scully S., Reading the Shield of Achilles: Terror, Anger, Delight, „Harvard Studies in Classical Philology” 2003, t. 101, s. 29-47.
• Šmahel F., Diví lidé (v imaginaci) pozdního středověku, Praha 2012.
• Świątkiewicz P., Ozdoby i elementy stroju, monety, narzędzia i przedmioty codziennego użytku z późnośredniowiecznego stanowiska nr 4 w Zgierzu, „Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza” 2010, t. 7, s. 9-45.
• Turfa J.M., Catalogue of the Etruscan Gallery of the University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology, Philadelphia 2005.
• Unz Ch., Deschler-Erb E., Katalog der Militaria aus Vindonissa: Militärische Funde, Pferdegeschirr und Jochteile bis 1976, „Veröffentlichungen der Gesellschaft Pro Vindonissa” 1997, t. 14.
• van Dijk X., Dolmans M., Romeins Hout Blerick, „Venloos Katern” 2014, t. 20, s. 36-48.
• van Wees H., The Homeric Way of War: The ‘Iliad’ and the Hoplite Phalanx (II), „Greece & Rome”, Second Series, 1994, t. 41/2, s. 131-155.
• Vernant J.-P., In the Mirror of Medusa, [w:] Mortals and Immortals: Collected Essays, red. F.I. Zeitlin, Princeton 1991, s. 141-150.
• von Carnap-Bornheim C., Ilkjær J., Illerup Ådal: Die Prachtausrüstungen, Aarhus 1996.
• Waffensammlung – Konsul a. D. Hans C. Leiden, red. Kunsthaus Lempertz, Köln, Köln 1934.
• Werner J., Ein langobardischer Schild von Ischl an der Alz, Gem. Seeon (Oberbayern), „Bayerische Vorgeschichtsblätter” 1951/1952, t. 18/19, s. 45-58.