Szpile w tarnobrzeskiej kulturze łużyckiej. Przyczynek do badań nad ich związkiem z wiekiem i płcią oraz rozważania na temat pojawienia się żelaza

• Authors: Rajpold Wojciech

Title variants

Pins in the Tarnobrzeg Lusatian culture. A contribution to the study of their relationship with an age and gender and consideration of the appearance of iron

• Languages of publication: PL EN DE

Abstracts

EN

The purpose of the text below is an attempt to present changes in the distribution of bronze and iron pins in the area occupied by the population of the Tarnobrzeg Lusatian culture. Based on these changes, an issue of iron will be investigated. Pins are the only objects in the Tarnobrzeg Lusatian culture TLC, which were made on a larger scale from both bronze and iron. Therefore, considering this issue in terms of settlement archaeology, as well as a view at its cultural conditions, it may provide interesting information about the changes introduced by the appearance of iron. In the course of the research the division of pins into individual subgroups was made and the relationship between the type of these pins together with their size in the light of age and gender of the deceased was analyzed. The article will discuss both the issues of changes that were caused by the appearance of iron, and the relationship of the pins with age and the gender of their users.

Keywords

EN

Bronze Age; Early Iron Age; Tarnobrzeg Lusatian Culture; pins; settlement archaeology; metallurgy

• Publisher: Muzeum Okręgowe w Rzeszowie; Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego; Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego
• Journal: Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego
• Year: 2017
• Volume: 38
• Pages: 73-100

Contributors

author

Rajpold Wojciech

• Instytut Archeologii UR

References

• Bajka M. 2013 Ziemia sandomierska w pradziejach i wczesnym średniowieczu. Katalog wystawy, Sandomierz.
• Blajer W. 1999 Wstępne wyniki pierwszego sezonu ratowniczych badań wykopaliskowych na stanowisku 5 w Lipniku, gm. Kańczuga na obszarze 104–79, Rocznik Przemyski, t. 35, Przemyśl, s. 75–80.
• Blajer W. 2001a Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich, Kraków.
• Blajer W. 2001b Cmentarzysko w Lipniku, pow. przeworski, po trzech sezonach badań, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 22, Rzeszów, s. 279–290.
• Blajer W. 2005 Siódmy sezon ratowniczych badań wykopaliskowych na stan. 5 w Lipniku, pow. Przeworsk, Rocznik Przemyski, t. 41, Przemyśl, s. 35–44.
• Blajer W. 2006 Ósmy sezon ratowniczych badań wykopaliskowych na stan. 5 w Lipniku, pow. Przeworsk, Rocznik Przemyski, t. 42, Przemyśl, s. 23–30.
• Blajer W. 2007 Dziewiąty sezon ratowniczych badań wykopaliskowych na stan. 5 w Lipniku, pow. Przeworsk, Rocznik Przemyski, t. 43, Przemyśl, s. 39–44.
• Blajer W. 2008 Skarby w archeologii - utracone bogactwo czy zabezpieczony los?, „Alma Mater”, z. 1(99), Kraków, s. 267–270.
• Brylska M. 1998 Analiza antropologiczna ciałopalnego cmentarzyska grupy tarnobrzeskiej w Furmanach, maszynopis pracy magisterskiej, UJ.
• Bukowski Z. 1981 Najstarsze znaleziska przedmiotów żelaznych w środkowej Europie a początki metalurgii żelaza w kulturze łużyckiej w dorzeczu Odry i Wisły, Archeologia Polski, t. 26, z. 2, Warszawa, s. 321–394.
• Chomentowska B. 1989 Osada kultury łużyckiej grupy tarnobrzeskiej w Zawadzie gmina Połaniec, woj. tarnobrzeskie w świetle dotychczasowych badań, [w:] Barłowska A., Szałapata E. (red.), Grupa tarnobrzeska kultury łużyckiej, Rzeszów, s. 325–342.
• Cofta-Broniewska A., Hensel Z. 1996 Metalurgia brązu pradziejowych społeczności Kujaw, (= „Studia i materiały do dziejów Kujaw”, t. 7), Poznań.
• Czopek S. 1990 Niepublikowane zabytki brązowe z zasięgu grupy tarnobrzeskiej ze Zbiorów Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, Sprawozdania Archeologiczne t. 42, Kraków, s. 233–241.
• Czopek S. 1991 Sprawozdania z badań wykopaliskowych w Białobrzegach, woj. Rzeszów (stanowiska 1 i 5) w latach 1982–1984, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1980–1984, Rzeszów, s. 165–171.
• Czopek S. 1992a Zabytki żelazne w materiałach grupy tarnobrzeskiej, [w:] Czopek S. (red.), Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami, Rzeszów, s. 111–126.
• Czopek S. 1992b Południowo-wschodnia strefa kultury pomorskiej, Rzeszów.
• Czopek S. 1993 Materiali z mogil’nika tarnobžes’koi grupi iz s. Zažeče tarnobžes’kogo voevodstwa z doslidžen’ 1966 r., [w:] Pamjatki gal’stats’kogo periodu v mežiričči Visli, Dnistra i Prip’jati, Kiiv, s. 239–250.
• Czopek S. 1996 Grupa tarnobrzeska nad środkowym Sanem i dolnym Wisłokiem, Rzeszów.
• Czopek S. 1997 Osada grupy tarnobrzeskiej na stanowisku nr 5 w Białobrzegach, woj. rzeszowskie, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 18, Kraków, s. 29–77.
• Czopek S. 2001 Pysznica, pow. Stalowa Wola, stanowisko 1- cmentarzysko ciałopalne z przełomu epok brązu i żelaza, Rzeszów.
• Czopek S. 2003 Wielokulturowa osada na stanowisku nr 3 w Kliszowie, pow. Mielec, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 24, Rzeszów, s. 55–82.
• Czopek S. 2004 Cmentarzysko ciałopalne z wczesnej epoki żelaza w Knapach, Rzeszów.
• Czopek S. 2007 Grodzisko Dolne, stanowisko 22 – wielokulturowe stanowisko nad dolnym Wisłokiem, część I od epoki kamienia do wczesnej epoki żelaza, Rzeszów.
• Czopek S. 2009 Aktualne problemy w badaniach tarnobrzeskiej kultury łużyckiej, [w:] Czopek S., Trybała-Zawiślak K. (red.), Tarnobrzeska kultura łużycka- źródła i interpretacje, Rzeszów, s. 15–31.
• Czopek S. 2013 Bemerkungen zur pommerschen Kultur in Südostpolen, Sprawozdania Archeologiczne, t. 65, s. 225–251.
• Czopek S., Ligoda J., Podgórska-Czopek J., Rogóż J. 2016 Cmentarzysko tarnobrzeskiej kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza w Grzęsce, pow. przeworski, Rzeszów.
• Czopek S., Podgórska-Czopek J., 1991 Materiały z osad kultury łużyckiej (grupy tarnobrzeskiej) i kultury przeworskiej ze stanowiska 1 w Tarnobrzegu-Zakrzowie, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1980–1984, Rzeszów, s. 71–114.
• Czopek. S., Poradyło W. 2008 Warzyce, pow. Jasło, stan. 17 – osada z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Rzeszów.
• Czopek S., Siek M., Trybała K. 2005 Ratownicze badania wykopaliskowe przeprowadzone w 2004 r. na st. 4 i 6 w Manasterzu, pow. Jarosław, Rocznik Przemyski, t. 41, Przemyśl, s. 47–60.
• Czopek S., Trybała K. 2004 Sprawozdanie z sondażowych badań wykopaliskowych przeprowadzonych na wielokulturowym stanowisku nr 3 w Zwięczycy, pow. Rzeszów, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 25, Rzeszów, s. 259–270.
• Dąbrowski J. 1972 Powiązania ziem polskich z innymi terenami wschodnimi w epoce brązu, Wrocław.
• Dąbrowski J. 1973 Z problematyki stosunków społecznych ludności kultury łużyckiej, Archeologia Polski, t. 18, Warszawa, s. 337–353.
• Dąbrowski J. 2004 Ältere Bronzezeit in Polen, Warszawa.
• Dzbyński A. 2011 Pan Wiórecki i świat-maszyna. Człowiek a technologia – od kamienia do komputera, Poznań.
• Essen R. 1985 Die nadeln in Polen II (Mittlere Bronzezeit), (= „Prähistorische Bronzefunde”, XIII/9).
• Gawlik A., Przybyła M.S. 2005 Początki wczesnej epoki żelaza w Kotlinie Sandomierskiej, [w:] Kuraś M. (red.), Archeologia Kotliny Sandomierskiej, „Rocznik Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli”, nr 4, Stalowa Wola, s. 313–352.
• Gediga B. 1967 Plemiona kultury łużyckiej w epoce brązu na Śląsku środkowym, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• Gedl M. 1983 Die Nadeln in Polen I, (= „Prähistorische Bronzefunde”, XIII/7).
• Gedl M. 1988 Uwagi na temat możliwości wykorzystywania miejscowych złóż miedzi w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza, [w:] Gediga B. (red.), Surowce mineralne w pradziejach i we wczesnym średniowieczu Europy środkowej, Wrocław, s. 29–39.
• Gedl M. 1989 Groby z młodszego okresu epoki brązu na cmentarzysku w Kietrzu, Kraków.
• Gedl M. 1994 Cmentarzysko z epoki brązu w Bachórzu-Chodorówce, Kraków.
• Gedl M. 1998a Młodsza epoka brązu we wschodniej części polskich Karpat, Kraków.
• Gedl M. 1998b Cmentarzyska grupy tarnobrzeskiej w okolicy Łańcuta, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 19, Rzeszów, s. 27–42.
• Godlewski P. 2001 Cmentarzysko grupy tarnobrzeskiej w Manasterzu, stan. 6, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 22, Rzeszów, s. 21–57.
• Gruszczyński J. 2007 Skarby brązowe z późnej epoki brązu w Anglii, [w:] Chochorowski J. (red.), Studia nad epoką brązu i wczesną epoką żelaza, księga poświęcona Profesorowi Markowi Gedlowi na pięćdziesięciolecie pracy w Uniwersytecie Jagiellońskim, Kraków, s. 275–346.
• Guściora K. 1998 Analizy stanu zachowania szczątków kostnych z ciałopalnego cmentarzyska grupy tarnobrzeskiej kultury łużyckiej w Furmanach, maszynopis pracy magisterskiej, UJ.
• Kadrow S. 1998 The „pompeii premise” and archaeological investigations in poland- selected aspects, [w:] Tabaczyński S. (red.), Theory and Practice of Archaeological Research. Vol 3 dialogue with the Data: the Archaeology of Complex Societies and Its Context in the 90s, s. 285–301.
• Kłosińska E. 2005 Przyczynek do rozpoznania osadnictwa ludności kultury łużyckiej na pograniczu Kotliny Sandomierskiej, Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej oraz Wyżyny Lubelskiej, [w:] Kuraś M. (red.), Archeologia Kotliny Sandomierskiej, „Rocznik Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli”, nr 4, Stalowa Wola, s. 271–287.
• Kostek A. 1991 Cmentarzysko grupy tarnobrzeskiej w Wietlinie III, gm. Laszki, woj. Przemyśl, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1980–1984, Rzeszów, s. 5–44.
• Kostek A. 1996 Badania wykopaliskowe na cmentarzysku w Paluchach, Rocznik Przemyski, t. 32, z. 3, Przemyśl, s. 51–67.
• Kostek A. 2002 Cmentarzysko w Paluchach, pow. Przeworsk. Dotychczasowe badania, [w:] Gedl M. (red.), Wielkie cmentarzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa, s. 313–337.
• Kostek A. 2003 Badania wykopaliskowe na stanowisku w paluchach w latach 1998 i 2001, Rocznik Przemyski, t. 39, z. 2, Przemyśl, s. 107–118.
• Kostrzewski J. 1964 Skarby i luźne znaleziska metalowe od eneolitu do wczesnego okresu epoki żelaza z górnego i środkowego dorzecza Wisły i górnej Warty, Przegląd Archeologiczny, t. 15, Poznań, Wrocław-Poznań, s. 5–133.
• Lévi-Strauss C. 1992 Wymiana małżeńska, [w:] Szmatka J. (red.), Współczesne teorie wymiany społecznej, zbiór tekstów, Warszawa, s. 282–298.
• Mierzwiński A. 2012 Tajemnica pól popielnicowych, pogranicze doczesności i zaświatów w perspektywie pradziejowej antropologii śmierci, Wrocław.
• Miśkiewicz J., Węgrzynowicz T. 1974 Cmentarzysko kultury łużyckiej z Kosina, pow. Kraśnik (stanowiska I, II, III), Wiadomości Archeologiczne, t. 39, z. 2, Warszawa, s. 131–203.
• Moskwa K. 1971 Późnołużyckie cmentarzysko w Trzęsówce, pow. Kolbuszowa, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za rok 1967, Rzeszów, s. 9–96.
• Moskwa K. 1973 Osadnictwo kultury łużyckiej w Jasionce, pow. Rzeszów, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1968–69, Rzeszów, s. 63–71.
• Moskwa K. 1976 Kultura łużycka w południowo-wschodniej Polsce, Rzeszów.
• Moskwa K. 1979 Cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej w Zbydniowie, gm. Zaleszany, woj. Tarnobrzeg, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1973–1975, Rzeszów, s. 3–57.
• Moskwa K. 1984 Badania zwiadowcze na stanowisku nr 4 w Wierzawicach, gm. Leżajsk, woj. Rzeszów, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1976–1979, Rzeszów, s. 41–49.
• Muzyczuk A. 2003 Ślady produkcji brązowniczej w Hłomczy, pow. Sanok, [w:] Gancarski J. (red.), Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Karpatach polskich. Materiały z konferencji, Krosno, s. 339–356.
• Muzyczuk A., Pohorska-Kleja E. 1994 Wyniki badań wykopaliskowych w Hłomczy, gm. Sanok, woj. krośnieńskie w latach 1981–1985. Część I . Materiały, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 15, Rzeszów, s. 55–154.
• Muzyczuk A., Pohorska-Kleja E. 1996 Wyniki badań wykopaliskowych w Hłomczy, gm. Sanok, woj. krośnieńskie w 1995 roku, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 17, Rzeszów, s. 65–83.
• Niemiec Ł. 2006 Brązowe i żelazne szpile z główką sklepaną i zwiniętą w uszko w tarnobrzeskiej kulturze łużyckiej, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 27, Rzeszów, s. 119–176.
• Novotna M. 1970 Die Axte und Beile in der Slowakei, (= „Prähistorische Bronzefunde”, IX/3).
• Novotna M. 1980 Die Nadeln in der Slowakei, (= „Prähistorische Bronzefunde”, XIII/6).
• Ormian K. 1998 Cmentarzysko z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Furmanach stan. 1, woj. Tarnobrzeg, maszynopis pracy magisterskiej, UJ.
• Piaskowski J. 1961 Badania metaloznawcze wyrobów żelaznych z cmentarzyska kultury łużyckiej w Sokolnikach, pow. Tarnobrzeg, Archeologia Polski, t. 9, Warszawa, s. 7–19.
• Piaskowski J. 1988 Rodzaje rud stosowanych do wytopu żelaza na ziemiach polski w starożytności i we wczesnym średniowieczu, [w:] Gediga B. (red.), Surowce mineralne w pradziejach i we wczesnym średniowieczu Europy środkowej, Wrocław, s. 63–80.
• Piaskowski J, Żaki A. 1961 Żelazna siekierka halsztacka z grodziska Wietrzno-Bóbrka koło przełęczy Dukielskiej, Acta Archaeologica Carpathica, t. 3, Kraków, s. 177–184.
• Przybyła M.S. 2001 Stanowisko z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Lipniku, pow. Przeworsk, badania w latach 1998–2000, maszynopis pracy magisterskiej, UJ.
• Przybyła M.S. 2004 Wybrane aspekty obrządku pogrzebowego grupy tarnobrzeskiej, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 25, Rzeszów, s. 91–104.
• Przybyła M.S. 2007 Początki późnej epoki brązu w dorzeczach Sanu i Cisy - chronologia, obraz kulturowy i transkarpackie powiązania, [w:] Chochorowski J. (red.), Studia nad epoką brązu i wczesną epoką żelaza w Europie. Księga jubileuszowa poświęcona Profesorowi Markowi Gedlowi na pięćdziesięciolecie pracy w Uniwersytecie Jagiellońskim, Kraków, s. 571–640.
• Przybyła M.S. 2014 Społeczne hierarchie i archeologiczne rankingi grobów. Dyskusja w oparciu o analizy dwóch cmentarzysk z końca epoki brązu w Polsce południowej, [w:] Karasiński T., Skóra K. (red.), Grób w przestrzeni, przestrzeń w grobie. Przestrzenne uwarunkowania w dawnej obrzędowości pogrzebowej, s. 7–28.
• Poradyło W. 1995 Materiały z dawnych badań na cmentarzysku grupy tarnobrzeskiej przechowywane w muzeach w Przemyślu i Krakowie, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 16, Rzeszów, s. 23–118.
• Poradyło W. 2001 Cmentarzysko ludności grupy tarnobrzeskiej w Trójczycach, gm. Orły, pow. Przemyśl, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 22, Rzeszów, s. 59–105.
• Pyzik Z. 1966 Notatka o zabytkach z województwa kieleckiego i rzeszowskiego, Z otchłani wieków, t. 32, z. 2, Warszawa, s. 110–112.
• Rajpold W. 2015 Zabytki brązowe a archeologia osadnictwa na przykładzie Polski południowo-wschodniej, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 36, Rzeszów, s. 89–120.
• Różańska H. 1962 Cmentarzysko kultury łużyckiej w Sieniawie-Piganach, pow. Jarosław, Wiadomości Archeologiczne, t. 27, Warszawa, s. 360–392.
• Petrenko V.G 1978 Ukrašenija Skifii VII–III vv. do n.e., (= „Svod Archeologiceskich Istocnikov“, D4–5), Moskwa.
• Rihowski J. 1979 Die Nadeln in Mähren und im Ostalpengebiet (von der mittleren Bronzezeit bis zu älteren Eisenzeit), (= „Prähistorische Bronzefunde“, XIII/5).
• Rihowski J. 1983 Die Nadeln in Westungarn cz.I, (= „Prähistorische Bronzefunde”, XIII/10).
• Sulimirski T. 1931 Kultura wysocka, Kraków.
• Szarek-Waszkowska E. 1973 Cmentarzysko kultury łużyckiej w Obojnie przysiółek Zaosie, pow. Tarnobrzeg, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1968–69, Rzeszów, s. 73–88.
• Szarek-Waszkowska E. 1975 Cmentarzysko kultury łużyckiej w Krzemienicy pow. Mielec, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1970–1972, Rzeszów, s. 3–51.
• Ścibior J.M. 1993 Grób szkieletowy z III okresu epoki brązu odkryty w Złotej k. Sandomierza, Sprawozdania Archeologiczne, t. 45, Kraków, s. 147–153.
• Trybała-Zawiślak K. 2006 Drugi sezon ratowniczych badań wykopaliskowych na stan. 6 w Manasterzu, pow. Jarosław, Rocznik Przemyski, t. 42, Przemyśl, s. 43–58.
• Trybała-Zawiślak K. 2007 Trzeci sezon archeologicznych badań wykopaliskowych na stanowisku 6 w Manasterzu, pow. Jarosław, Rocznik Przemyski, t. 43, Przemyśl, s. 47–59.
• Trybała-Zawiślak K. 2012 Kłyżów stan. 2 i Mokrzyszów stan. 2 cmentarzyska ciałopalne z wczesnej epoki żelaza, Rzeszów.
• Zielińska M. 2005 Skarby spod Sanoka, Rocznik Przemyski, t. 41, Przemyśl, s. 61–70.

Identifiers

DOI

10.15584/misroa.2017.38.5