"Krzewiciele polskich idei " . Duchowni katoliccy zesłani do Imperium Rosyjskiego- czasy polskiej niewoli narodowej

• Authors: Niebelski Eugeniusz

Title variants

EN

"Propagators of polish ideas". Catholic priests exiled to the russian empire - the times of polish national bondage

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Opracowanie traktuje o dziejach polskiego katolickiego duchowieństwa zsyłanego do Rosji za udział w antyrosyjskich spiskach i powstaniach zbrojnych oraz stającego w obronie ograniczanego i prześladowanego Kościoła czasów zaborów, dokładnie od 1767 r. (od porwania w Warszawie dwóch biskupów i potajemnego wywiezienia do Rosji) aż po pierwszą dekadę XX w., gdy władze carskie zsyłały głównie za sprawy kościelne. Indywidualne losy księży zesłańców przedstawione są na tle carskiej polityki represyjnej, po takich zdarzeniach, jak konfederacja barska (1768-1772), powstanie kościuszkowskie 1794, wojna Napoleona z Rosją 1812, powstanie listopadowe 1830-1831, spiski dwóch następnych dekad, powstanie styczniowe 1863-1864 oraz likwidacja Kościoła unickiego w 1839 na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczpospolitej i w 1875 r. w Królestwie Polskim. Księży zesłańców, podobnie też świeckich skazywano na różne rodzaje kar: na katorgę, osiedlenia oraz tzw. zamieszkanie pod nadzorem policyjnym. Kierowano ich w różne regiony Rosji, katorżników głównie na Syberię Wschodnią: do guberni irkuckiej, a zwłaszcza w tereny za Bajkałem do kopalń i fabryk. Na ogół pracowali tylko okresowo, bywali też zakuwani w kajdany. Część zesłańców utrzymywała się z rządowego zasiłku, datków płynących z kraju, niektórzy parali się różnym rzemiosłem, większość wegetowała. Miejscem katorgi znanym ze złej sławy były kopalnie w Akatui i Aleksandrowskim Zakładzie za Bajkałem, a najgłośniejszym miejscem licznego osiedlenia księży – wioska Tunka w Tunkińskiej Dolinie, w Sajańskich górach; w Akatui po 1864 zgromadzono ok. 70 księży katorżników, w Tunce w latach 1866-1866 osadzono 156. Co najmniej 930 duchownych zesłano do Imperium w przeciągu stu kilkudziesięciu lat. Z tego powróciło na polskie ziemie około 200, zmarło na Wschodzie ponad 150, los około 580 pozostałych jest nieznany. Być może pewna część z tej grypy jeszcze do kraju powróciła, ale na dzisiejszym etapie badań ustalić tego nie sposób. Pośród owych setek duchownych znalazło się aż 18 biskupów – wywiezionych do guberni rosyjskich (żaden nie został skazany na Syberię) lub relegowanych poza macierzyste diecezje. Z całej tej grupy dwóch biskupów zmarło na zesłaniu (unicki biskup nominat Jan Kaliński i Konstanty Łubieński), sześciu (Józef Gutkowski, Zygmunt Sz. Feliński, Adam Krasiński, Paweł Rzewuski, Karol Hryniewiecki, Franciszek A. Symon) musiało opuścić na zawsze Imperium Rosyjskie. Dziesiątki, a chyba nawet setki miejsc rozproszonych po całym Imperium Rosyjskim zostało naznaczonych prochami zmarłych tam zesłańców, w tym i duchownych katolickich. Z tych najbardziej znanych można wymienić m.in.: Petersburg, Archangielsk, Pinega, Perma, Galicz, Wiatka, Jarosław, Kirsanów, Spassk, Kostroma, Kazań, Saratów, Smoleńsk, Petropawłowsk, Iwandar, Odessa, za Uralem Maryińsk, Omsk, Tobolsk, Tomsk, Aczyńsk i dalej ku wschodowi – Irkuck, Czyta, Akatuj, Aleksandrowski Zawod, Nerczyńsk, a głównie wspomniana Tunka (16-17 księży tam pochowano) – szczególne miejsce i wymowny symbol zesłańczej udręki duchownych czasów polskiej niewoli narodowej. Najgłośniejsze postaci politycznych wygnańców XIX w., następnie dobrowolnie pozostających w Imperium Rosyjskim i pracujących dla Kościoła, to: proboszcz irkucki marianin o. Krzysztof Szwermicki, proboszcz w Tomsku ks. Walerian Gromadzki, proboszcz w Tobolsku Wincenty Przesmycki, proboszcz irkucki Józef Rozga, proboszcz w Krasnojarsku Mateusz Wejtt i proboszcz wielu parafii, m.in. w Dorpacie, Irkucku i Jamburgu – ks. Fryderyk Jozafat Żyskar. Abp. Zygmunt Szczęsny Feliński został przez Kościół katolicki kanonizowany. „Krzewiciele polskich idei” to rosyjskie pejoratywne określenie polskiego duchowieństwa jako fanatycznie przywiązanego do polskości i Kościoła, propagującego takież idee pośród swoich rodaków.

EN

The article considers the history of Polish Catholic priests exiled to Russia for participating in anti-Russian conspiracy and armed uprisings and defending the constricted and persecuted Church in the times of partitions, precisely from 1767 (since the secret abduction of two bishops from Warsaw to Russia) to the first decade of the 20th century, when the tsarist authorities sentenced to exile mainly for church matters. Individual fortunes of the exiled priests are presented on the background of tsarist repression policy, after such events as Bar Confederation (1768-1772), the Ko􀄞ciuszko Uprising (1794), Napoleon’s war with Russia (1812), the November Uprising (1830-1831), con190 EUGENIUSZ NIEBELSKI spiracies of the two following decades, the January Uprising (1863-1864) and the elimination of the Uniate Church in 1839 in the eastern regions of the Old Poland and in the Kingdom of Poland in 1875. The exiled priests, similarly to lay exiles, were sentenced to various kinds of punishment: hard labour, settlement and the so called residence under police surveillance. They were directed to various regions of Russia, the labourers mainly to Eastern Siberia: to the Irkutsk Governorate, especially to the Transbaikal region to coal mines and factories. They usually worked periodically, sometimes they were shackled. Some exiles lived from a government allowance, donations from Poland, some engaged in various crafts, most vegetated. A place notorious for hard labour were the coal mines in Akatuy and Aleksandrov in the Transbaikal region and the best known for numerous settlement of priests was village Tunka in Tunka valley in the Sayan Mountains; in Akatuy after 1864 about 70 priests were detained, in Tunka in 1866-1866 there were 156. At least 930 priests were exiled to the Russian Empire in the course of a hundred and several dozen years. From this number about 200 returned to Poland, more than 150 died in exile, the fate of about 580 remaining ones is unknown. Some of these may have returned to Poland but it is impossible to establish at the present stage of research. Among the hundreds of priests were 18 bishops – exiled to the Russian governorates (none was exiled to Siberia) or expelled from their home dioceses. Two bishops died in exile (Uniate bishop nominee Jan Kali􀄔ski and Konstanty 􀃠ubie􀄔ski), six (Józef Gutkowski, Zygmunt Sz. Feli􀄔ski, Adam Krasi􀄔ski, Pawe􀃡 Rzewuski, Karol Hryniewiecki, Franciszek A. Symon) had to leave the Russian Empire for ever. The ashes of dead exiles and – among them – Catholic priests were scattered around tens or even hundreds of places around the Russian Empire. The best known among those places were: Saint Petersburg, Arkhangelsk, Pinega, Perm, Galich, Vyatka, Yaroslavl, Kirsanov, Spassk, Kostroma, Kazan, Saratov, Smolensk, Petropavlovsk, Ivandar, Odessa, beyond the Ural Mountains – Mariinsk, Omsk, Tobolsk, Tomsk, Achinsk and further East – Irkutsk, Chita, Akatuy, Aleksandrov, Nerchinsk, and the above mentioned Tunka (16-17 priests were buried there) – a particular place and a meaningful symbol of the torment of the exiled priests in the times of Polish national bondage. The most famous figures of political exiles of the 19th century, later remaining in the Russian empire at their own will and working for the Church, were: the parish priest of Irkutsk Józef Rózga, of Krasnoyarsk Mateusz Wejt and the parish priest of many parishes, among them Dorpat, Irkutsk and Yamburg, Rev. Fryderyk Jozafat 􀄩yskar. The Archbishop Zygmunt Szcz􀄊sny Feli􀄔ski was canonised by the Catholic Church. „Propagators of Polish ideas” was a pejorative Russian term to describe Polish clergy as fanatically attached to Polishness and the Church, propagating such ideas among their compatriots.

Keywords

PL

duchowni katoliccy; niewola narodowa; Imperium Rosyjskie; powstania narodowe; represje; zesłańcy; abp Zygmunt Szczęsny Feliński; o. Krzysztof Szwermicki; ks. Walerian Gromadzki; ks. Wincenty Przesmycki; ks. Józef Rozaga; ks. Mateusz Wejtt; ks. Fryderyk Jozafat Żyskar

EN

catolish clergys; national captivity; the Russian Empire; national uprising; reprisals; exiles

• Publisher: Instytut Wydawniczy Księży Misjonarzy
• Journal: Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce
• Year: 2016
• Volume: 126
• Pages: 111-190

Contributors

author

Niebelski Eugeniusz

References

• Wydawnictwa źródłowe
• Kubicki P., Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i ojczyzny w latach 1861-1915, Sandomierz 1936-1939, cz. 1-3.
• Radwan M., Rejestr duchownych katolickich na zesłaniu w Rosji w XIX wieku według Departamentu Wyznań Obcych carskiego MSW, w: Epilog styczniowej insurekcji 1863 roku, red. E. Niebelski, Lublin 2006.
• „Sekretno/Ściśle poufne” – rządowy rejestr politycznych zesłańców uwolnionych od nadzoru policyjnego carską amnestią z 13/17 maja 1871 roku, oprac. E. Niebelski, w: Rok 1863 w kilku odsłonach...
• Społeczeństwo polskie i próby wznowienia walki zbrojnej w 1833 roku, red. W. Djakow, W. Śliwowska i in., Ossolineum 1984.
• Uczestnicy ruchów wolnościowych w latach 1832-1855 (Królestwo Polskie). Przewodnik biograficzny, red. A. Gałkowski i in., Ossolineum 1990.
• Pamiętniki i wspomnienia
• Belcour de T., Dziennik oficera francuskiego w służbie konfederacji bar-skiej, pojmanego przez Moskali i zesłanego w Sybir, Lwów 1866.
• Buszkat W., Opowiadanie z życia syberyjskiego, w: Wystąpienie polskich katorżników na trakcie około bajkalskim. Cztery relacje, do druku przygoto-wała A. Brus i W. Śliwowska, Warszawa 2007.
• Czapski E., Pamiętniki Sybiraka. Z przedmową Stanisława Vincenza, oprac. M. Czapska, Londyn 1964.
• Dybowski B., Pamiętnik dra Benedykta Dybowskiego od roku 1862 począw-szy do roku 1878, Lwów 1930.
• [Iwanowski E.H.], Wspomnienia lat minionych Eu. Helleniusza, Kraków 1876, t. 2.
• Jastrzębiec Zielonka L. [Adolf Jankowski], Wspomnienia z Syberyi od roku 1863-1869, Kraków 1906.
• Kierdej Z. [Z. Wielhorski], Wspomnienia z wygnania, Poznań 1873.
• Kopeć J., Dziennik brygadiera wojsk polskich, oprac. A. Kuczyński, Z. Wój-cik, Warszawa-Wrocław 1995.
• Kulaszyński M., Trzy pisma z wygnania, Lwów 1892.
• Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, t. 1: W kraju, Kraków 1933; t. 2: Na Syberii, Kraków 1934.
• [Matraś S.] Ks.S.M., Ze wspomnień Sybiraka, Chicago 1896.
• Matraś S., Podróż do Syberii po moskiewskich etapach 1863 i 1864 roku, oprac. E. Niebelski, wyd. 2, Lublin 2008,
• Mężyński L., Wspomnienia z powstania styczniowego i syberyjskiej katorgi 1863-1869, Tarnopol 1910.
• Migurski M., Pamiętniki z Sybiru, Lwów 1863.
• Murawiow (Wieszatiel) M., Wspomnienia, oprac. Z. Podgórzec, Warszawa 1990.
• [Narkiewicz J.], Pamiętnik księdza wygnańca, Lwów 1876.
• Naskręcki K., Z zapisków i ze wspomnień Żytomierzanina, oprac. M. Dę-bowska, Kraków 2011.
• Ochocki J.D., Pamiętnik, Wilno 1857, t. 3.
• Pamiętnik Xiędza Ciecierskiego, przeora Dominikanów Wileńskich, za-wierający jego i towarzyszów jego przygody, doznane na Sybirze w latach 1797-1801, Lwów 1865.
• Piotrowski R., Pamiętniki pobytu na Syberii, t. 1-3, Poznań 1861, t. 2.
• Prawdzicki S., Wspomnienie o Zygmuncie Szczęsnym Felińskim arcybiskupie metropolicie warszawskim, Kraków 1866.
• Rewkowski Z., Pamiętniki, oprac. W. Więsław, Wrocław 2011, t. 1.
• Ruciński J., Konarszczyk 1838-1878. Pamiętnik zesłania na Sybir, Lwów 1895.
• Sabiński J., Dziennik syberyjski, do druku przygotowali W.R. Śliwowscy, Warszawa 2009, t. 1.
• Słotwiński A., Wspomnienia z niedawnej przeszłości, cz. 1: (1860-1871), Kraków 1892.
• Zaleski B., Wspomnienia z Uralu i stepów kazachskich, wybrał i komen-tarzem opatrzył A. Zieliński, Wrocław 2008.
• Załuski J.A., Przypadki niektóre JWMci Xiędza Józefa Załuskiego biskupa kijowskiego, które Mu się w Niewoli Moskiewskiej półszostoletniej trafiły R.1767-73, 1773 [bmw.]
• Opracowania
• Antonowicz Z., Antonij Przyjałgowskij – Szkłowskij wikarij i uczestnik wosstanija 1863-1864 gg, w: Rok 1863 w kilku odsłonach…
• Bazylow L., Historia Rosji, Warszawa 1985, t. 2.
• Beauvois D., Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793-1914, Lublin 2005.
• Biessonow W.A., Miłowidow B.P., Wojennoplennyje Polaki 1812-1814, w: Epocha 1812 goda: Issledowanija. Istoczniki. Istoriografija, 7, Moskwa 2008.
• Butkiewicz M., Załuscy: Józef Andrzej, w: Encyklopedia Katolicka, t. 20.
• Caban W., Służba wojskowa uczestników powstania listopadowego na Syberii i Kaukazie w latach 1831/32-1861, w: Polska a Syberia. Spotkania dwóch światów, kom. red. M.M. Blomberg i in., Łódź 2001.
• Chaniewicz W., Ksiądz Walerian Gromadzki i katolicka społeczność Tomska w drugiej połowie XIX w., w: Kościół katolicki na Syberii. Historia. Współczesność. Przyszłość, red. A. Kuczyński, Wrocław 2002.
• Chaniewicz W., Dzieje katolickiej wspólnoty w Tomsku – od XVII do począt-ku XX w., w: Kościół katolicki na Syberii. Historia. Współczesność. Przy-szłość, red. A. Kuczyński, Wrocław 2002.
• Chrostek M., Etos dziewiętnastowiecznych zesłańców, Wrocław 2008.
• Czeppe M., Sołtyk Kajetan, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 40.
• Dalbor (Ćwikliński) M., Z naszej martyrologii, w: W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego 1863-1903, Lwów 1903.
• Djakow W.A., Karatielnaja politika carizma po otnoszeniju katoliczeskomu duchowienstwu (1832-1855), w: Katolicyzm w Rosji i prawosławie w Polsce (XI-XX w.). Katolicizm w Rossii i Prawosławije w Polsze (XI-XX w.), kom. red. J. Bardach i in., Warszawa 1997.
• Djakow W.A., Piotr Ściegienny i jego spuścizna, Warszawa 1972.
• Dybowskiego B., Z Syberji i Kamczatki. Ks. Krzysztof Szwermycki [sic!], „Tydzień. Dodatek literacki Kuriera Lwowskiego”, 8 (1900), nr 12, 13.
• Dylągowa H., Duchowieństwo katolickie wobec sprawy narodowej (1764-1864), Lublin 1981.
• Fiel S., Kościół św. Józefa i polska katolicka wspólnota w Tiumeni, w: Ko-ściół katolicki na Syberii…
• Flerowski N., Tri politiczeskije sistiemy: Nikołaj I-yj, Aleksandr II-oj i Alek-sandr III-ij, London 1897.
• Gentes A.A., Exile, Murder and Madness in Siberia, 1823-1861, Basingstoke 2010.
• Giercen A.I., Rufin Piotrowskij, w: Sobranie soczinienij, Moskwa 1959, t. 16.
• [Giller A.], Lista wygnańców polskich do roku 1860 spisana przez Agatona Gillera na Syberyi, w: Album Muzeum Narodowego w Rapperswyll, Poznań 1872.
• Giller A., Opisanie Zabajkalskiej Krainy w Syberyi, Lipsk 1867, t. 1.
• Goliński Z., Fulman Marian Leon, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 7.
• Wroński A., Duchowieństwo i Kościół katolicki w Królestwie Polskim wobec sprawy narodowej w latach 1832-1860, Warszawa 1994.
• Hartley M., Syberia. Historia i ludzie, Kraków 2015.
• Inglot M., Romanowski Jan Julian Mieczysław, w: Polski Słownik Bio-graficzny, t. 31.
• Iwaszkiewicz J., Ciecierski Faustyn, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 4.
• Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928.
• Jemielity W., Księża diecezji augustowskiej, czyli sejneńskiej, ukarani za udział w powstaniu styczniowym, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 22 (1975), z. 4.
• Kacnelson D., Skazani za lekturę Mickiewicza, Lublin 2001.
• Kacnelson D., Kroczewski Wincenty, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 15.
• Kozłow-Strutinskij S., Parfientiew P., Istorija katoliczeskoj Cerkwi w Rossii, Carskoje Sieło 2014.
• Ksiądz Piotr Ściegienny. Epoka. Dzieło. Pokłosie, red. W. Caban, Kielce 1996.
• Kuczyński A., Syberia. 400 lat polskiej diaspory, Wrocław 1998.
• Kuś J., Sołtyk Kajetan Ignacy, w: Encyklopedia Katolicka, t. 18.
• Kosmowski J., Ksiądz Krzysztof Szwermicki – duszpasterz zesłańców syberyjskich, w: Jezus Chrystus w Rosji wczoraj i dziś, red. S.C. Napiór-kowski, Lublin 2015.
• Kościół katolicki na Syberii. Historia-Współczesność-Przyszłość, red. A. Kuczyński, Wrocław 2002.
• Kozyrska A., Arcybiskup Edward Ropp. Życie i działalność (1851-1930), Lublin 2004.
• Kuczyński A., Syberia. 400 lat polskiej diaspory, Wrocław 1998.
• Kuczyński A., Wspomnienia księdza Mikołaja Kulaszyńskiego na nowo odczytane, w: Kościół katolicki na Syberii…
• Kumor B., Historia Kościoła, t. 7: Czasy najnowsze 1815-1919, Lublin 2001.
• Librowicz Z., Polacy w Syberii, Kraków 1884.
• Majdowski A., Kościół katolicki w Cesarstwie rosyjskim. Syberia. Daleki Wschód. Azja Środkowa, Warszawa 2001.
• Masiarz W., Powstanie i rozwój pierwszych parafii rzymskokatolickich na Syberii Wschodniej (1805-1937), w: Kościół katolicki na Syberii…
• Masiarz W., Dzieje kościoła i polskiej diaspory w Tobolsku na Syberii 1838-1922, Kraków 1999.
• Modiestow N.N., Bywszyj priefiekt Grodnienskoj gimnazii i jeromonach dominikanskogo ordiena Kandid Zielonka w Orienburgie, w: „Trudy Orien-burgskoj Uczonoj Komissii”, Orienburg 1913.
• Mulina S., Migranty poniewolie. Adaptacjia ssylnych uczastnikow polskogo wosstanija 1863 goda w Zapadnoj Sibiri, Sankt-Pietierburg 2012.
• Muszyńska J., Duchowni litewscy, zesłańcy na Sybir za udział w walce o niepodległość Rzeczypospolitej w latach 1794-1797, w: Duchowieństwo polskie w świecie: materiały VII Międzynarodowego Sympozjum Biogra-fistyki Polskiej. Papieski Uniwersytet Urbaniański w Rzymie, 17-18 paź-dziernika 2002, pod red. A.Z. Judyckich, Toruń 2002.
• Nagajew A.S., Omskoje dieło 1832-1833, Krasnojarsk 1991.
• Nassalski M., Wspomnienia, rewizje, uwięzienie, zesłanie, stosunek władz moskiewskich do duchowieństwa katolickiego 1893-1914, Częstochowa 1935.
• Niebelski E., „Humillimus servus” – marianin Krzysztof Maria Szwermicki, w: tenże, Wobec roku 1863. Księża w powstaniu styczniowym i ich losy, Lublin 2015.
• Niebelski E., Słownik lubelskich i podlaskich księży uczestników powstania 1863 roku, Lublin 2012.
• Niebelski E., Listy zesłańca ks. Wincentego Przesmyckiego z lat 1886-1907, „Nasza Przeszłość”, t. 102, 2004.
• Niebelski E., Arcybiskup Zygmunt Szczęsny Feliński w obronie duchownych więzionych i zesłanych za udział w ruchu narodowym lat 1861-1864, „Nie-podległość i Pamięć” 12 (2005), nr 1/21.
• Niebelski E., Ksiądz Jan Kaliński – ostatni obrońca Unii na stolicy biskupiej chełmskiej, „Rocznik Chełmski” 1 (1995).
• Niebelski E., Szabrański (Szabroński) Władysław, w: Polski Słownik Biogra-ficzny, t. 46.
• Niebelski E., Tunka. Syberyjskie losy księży zesłańców 1863 roku, Wrocław 2011.
• Niebelski E., Wobec roku 1863. Księża w powstaniu styczniowym i ich losy, Lublin 2015.
• Niebelski E., Roch Klimkiewicz – Sybirak 1863 roku i głośny apostata, „Ze-szyty Sandomierskie” 10 (2003), nr 17.
• Niebelski E., Towarzysze zesłania Józefa Piłsudskiego w syberyjskiej Tunce (1890-1892), w: Spotkania z Józefem Piłsudskim, red. L. Maliszewski, Lublin 2006.
• Niebelski E., Szczytt (Szczyt, Niemirowicz Szczytt) Jan Chrzciciel Feliks, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 47.
• Niebelski E. , Irkucka gazeta „Sibir” o Polakach zesłańcach w 1883 roku, w: Syberia infernalna – mity i oblicza rzeczywistości, red. M. Cwenk, Lublin 2014.
• Niebelski E., Nieprzejednani wrogowie Rosji. Duchowieństwo lubelskie i podlaskie w powstaniu 1863 roku i na zesłaniu, Lublin 2008.
• Niebelski E., „Wiosna i jesień trwa tu krótko”. Księża zesłańcy 1863 roku w syberyjskiej Tunce, Lublin 2013.
• Niedzieljuk T.G., Rimsko-katoliczeskaja Cierkow w polietnicznom pro-stranstwie Zapadnoj Sibiri 1881-1918 gg., Nowosibirsk 2009.
• Nikulina I., Zesłani polscy księża na Zachodniej Syberii w pierwszej połowie XIX wieku, „Zesłaniec”, 22/2005.
• Nikulina I.N., Kościół i duchowieństwo katolickie w Kraju Ałtajskim (XIX – lata 30. XX w.), „Wrocławskie Studia Wschodnie” 14 (2010).
• Nowak A., Ofiary imperium – imperium jako ofiara: przyczynek do interpre-tacji, w: Ofiary imperium. Imperia jako ofiary. 44 spojrzenia. Imperial Victims. Empires as Victims. 44 Views, red. A. Nowak, Warszawa 2010.
• Nowiński F., Polacy na Syberii Wschodniej. Zesłańcy polityczni w okresie międzypowstaniowym, Gdańsk 1995.
• Nowiński F., Fryderyk Józefat Żyskar (1868-1919) – Polak z wyboru, w: Duchowieństwo polskie w świecie: materiały VII Międzynarodowego Sympozjum Biografistyki Polskiej. Papieski Uniwersytet Urbaniański w Rzymie, 17-18 października 2002, pod red. A.Z. Judyckich, Toruń 2002.
• Orman E., Pomiędzy obowiązkiem wobec Kościoła a Ojczyzny. Duchowni roku 1863 w biogramach „Polskiego Słownika Biograficznego”, w: Rok 1863 w kilku odsłonach, red. E. Niebelski, Lublin 2015.
• Orzechowska E., Duchowni sandomierscy na syberyjskim wygnaniu za udział w powstaniu styczniowym, „Rocznik Świętokrzyski” 21 (1994).
• Owsiany H., Z wiernymi w niewoli. Duchowni katoliccy w więzieniach i na zesłaniu w Imperium Rosyjskim i RFSRR (1914-1921), w: Kościół katolicki na Syberii. Historia. Współczesność. Przyszłość, red A. Kuczyński, Wrocław 2002.
• Petrani A., O wywiezieniu biskupa Konstantego Ireneusza Łubieńskiego z Sejn w 1869 roku, „Nasza Przeszłość”, t. 27, 1967.
• Prašmantaitė A., 1863 metų sukilimas ir Katalikų Bažnyčia Lietuvoje, Vilnius 2014.
• Ponarski Z., Ropp Edward, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 32.
• Rok 1863 w kilku odsłonach, red. E. Niebelski, Lublin 2016.
• Rudnicki K., Biskup Kajetan Sołtyk 1715-1788, Kraków-Warszawa 1906.
• Siwiński J., „Wracać do Was i klepać biedę nie myślę…” Listy z Syberii 1873-11879, oprac. E. Niebelski, Lublin 2013.
• Piech L.S., Symon Franciszek Albin, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 46.
• Skok H., Polacy nad Bajkałem 1863-1883, Warszawa 1974.
• Stopikowski R., Kościół katolicki w Cesarstwie Rosyjskim w świetle polskiej prasy katolickiej drugiej połowy XIX wieku, Warszawa 2001.
• Szabaciuk A., Z nieznanych okoliczności zesłania i śmierci chełmskiego biskupa nominata Jana Kalińskiego, w: Jezus Chrystus w Rosji wczoraj i dziś, red. S.C. Napiórkowski, Lublin 2015.
• Szczygielski W., Jandołowicz Marek, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 10.
• Szczygielski W., Ochocki Jozafat h. Ostoja, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 23.
• Śliwowska W., Sierociński Jan Henryk, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 37.
• Śliwowska W., Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 1998.
• Śliwowska W., „Ogóły” – organizacje samopomocowe w Syberii Wschodniej w pierwszej połowie XIX w., w: Życie jest wszędzie… Ruchy społeczne w Polsce i Rosji do II wojny światowej, red A. Brus, Warszawa 2005.
• Szinkowoj A.I., Polskije swiaszczenniki w sibirskoj ssyłkie. Pisma ksiendzow: A. Ojrzanowskogo, L. Tensierowskogo, A. Roszkowskogo 1835-1842, „Studia Polonijne”, KUL, t. 29, Lublin 2008, s. 283-300.
• Tajna misja jezuitów na Podlasiu (1878-1904), oprac. R. Danieluk, Kraków 2009.
• Trynkowski J., Mój Irkuck. Ks. Ludwik Trynkowski, w: A to „Ogniwo” wła-śnie. I eto wsio „Ogniwo”, Irkuck 2015.
• Tyrowicz M., Spisek chłopski Piotra Ściegiennego, Kraków 1969.
• Wiech S., Królestwo i ziemie zabrane 1831-1855, w: Historie Polski w XIX wieku, red. A. Nowak, Warszawa 2013, t. 2.
• Wiech S., Społeczeństwo Królestwa Polskiego w oczach carskiej policji politycznej (1866-1896), Kielce 2002.
• Wiech S., Rosyjskie osądy wojskowo-policyjne Aleksandra Wielopolskiego, w: Drogi Polaków do niepodległości. W 150. rocznicę powstania styczniowego, red. W. Caban i in., Warszawa 2015.
• Wiech S., Rosyjskie stereotypy polskich kapłanów – spiskowców, po-wstańców, wrogów Rosji i cara, w: Rok 1863 w kilku odsłonach…
• Wiech S., Uczestnicy powstania styczniowego na zesłaniu we wspomnie-niach Wasilija Berwi-Flerowskiego, w: Polskije ssylnyje w Sibiri wo wtoroj połowinie XVIII – naczale XX wieka w wosprijatii rossijskoj administracji, pieriesieliencew i korzennych narodow Sibiri, red. S.A. Mulina, A.A. Krich, J. Legieć, Omsk 2015.
• Wodzianowska I., W rekach „Wieszatiela”. Gen. Michaił Murawjow wobec Kościoła katolickiego na Litwie i Białorusi 1863-1865, w: Rok 1863 w kilku odsłonach…
• Zdanowski J., Z walki o wolność Kościoła pod zaborem rosyjskim. Karta z dziejów seminarium duchownego w Kielcach u schyłku XIX stulecia, Kielce 1925.
• Zdanowski J., Seminarium duchowne w Kielcach. Szkic historyczny, Kielce 1927.
• Zesłanie i katorga na Syberii w dziejach Polaków 1815-1914, oprac. A. Brus, E. Kaczyńska, W. Śliwowska, Warszawa 1992.
• Zesłańcy Powstania Styczniowego z Królestwa Polskiego. Wykaz nazwisk z akt w zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych, oprac. Z. Strzyżewska, Warszawa 2001.
• Ziółek J., Ze studiów nad udziałem duchowieństwa katolickiego w insurekcji kościuszkowskiej, w: 200 rocznica powstania kościuszkowskiego, red. H. Kocój, Katowice 1994.
• Żywczyński M., Gutkowski Jan Marceli, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 9.
• Żywczyński M., Krasiński Adam Stanisław, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 15.
• Literatura piękna
• Tołstoj L., Za czto?, oprac. B. Białokozowicz, Warszawa 1989.
• Tołstoj L., Za czto? Razskaz iz wriemien wozstanii w Polsze, Moskwa [brw.].