Munimenta w szkatule żółwiowej. Archiwalia w świecie rzeczy Krzysztofa Grzymułtowskiego

• Authors: Marcin Hlebionek , Jagoda Jankowska

Title variants

EN

Munimenta in a turtoise chest. Archival materials in the world of things of Krzysztof Grzymułtowski

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Krzysztof Grzymułtowski (+1687) należał do najbardziej wpływowych ziemian wielkopolskich swoich czasów. Dzięki małżeństwom własnym, ale też matki, spowinowacił się z rodzinami Leszczyńskich i Opalińskich. W historii Polski zapisał się jako dyplomata, który doprowadził do zawarcia w 1686 r. wieczystego pokoju z Moskwą, nazwanego później jego imieniem. W spuściźnie archiwalnej po rodzinie Poniatowskich, przechowywanej w zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, dziedziczącej posiadłości m.in. po córce Grzymułtowskiego Katarzynie, zachował się inwentarz pośmiertny ruchomości i archiwaliów należących do magnata. Jest on interesujący, gdyż łączy w sobie funkcje pośmiertnego inwentarza nieruchomości i pośmiertnego sumariusza. Analiza zabytku doprowadziła do wniosków, że tak inwentarz, jak i rejestr archiwaliów zawierają informacje o przedmiotach bądź pismach ważnych z punktu widzenia wojewody bądź jego spadkobierców. Okoliczności śmierci Grzymułtowskiego zdają się wskazywać, że oba spisy powstały ze względów spadkowych. Znaczenie wymienianych w nim archiwaliów, głównie o charakterze prawno-majątkowym, ale też rachunkowogospodarczym, miały dokumentować prawa i zobowiązania spadkobierców. Tym samym w ich oczach były tak samo cenne, jak wymieniane wśród ruchomości klejnoty czy srebra. Ale interesujący nas spis archiwaliów wymienia także pisma, które w momencie śmierci uległy już dezaktualizacji. Niemniej miały prestiżowy charakter. Może to prowadzić do przypuszczenia, że drugim kryterium kwalifikującym archiwalia do umieszczenia w rejestrze, była ich wartość mentalna, pokazująca różne sfery działalności, ale też znaczenie Grzymułtowskiego w środowisku, w którym się obracał. Tak, jak przedmioty umieszczone w wykazie ruchomości, poprzez swą wystawność, kreują obraz Grzymułtowskiego jako członka szlacheckiej elity, należącego do jej wysokich sfer, tak spis dokumentacji dopełnia, a może i precyzuje ten obraz. Dzieje się to poprzez prezentację samej treści akt, sygnalizowanej w sumariuszowych regestach, ale też poprzez wskazanie kręgu osób, z którymi magnat się kontaktował. Postrzegany przez pryzmat archiwaliów nasz bohater jawi się urzędnikiem piastującym godności senatorskie i posiadającym szerokie stosunki wśród równych sobie statusem, osobą czynnie uczestniczącą w polityce, nie tylko zresztą krajowej, gospodarzem majętności prywatnych, ale i królewszczyzn. Obraz Krzysztofa Grzymułtowskiego wyłaniający się z akt spisanych w inwentarzu, dzięki dosłowności tych opisów, w sposób bardziej wyrazisty niż wykaz mobiliów, pokazuje „jakim powinno się być szlachcicem”.

EN

Krzysztof Grzymułtowski (+1687) was one of most influential Greater Poland landowner of his times. Thanks to his and his mother’s marriages he became related with Leszczyński and Opaliński families. He made history as a diplomat who reached the eternal peace with Moscow in 1686, later named after him. In archival papers of the Poniatowski family, which inherited after Grzymułtowski’s daughter Katarzyna, one can find a post-mortem inventory of chattel and archival material of the magnate. It is interesting, because it combines functions of a post-mortem inventory of chattel and a post-mortem archival summary. Analysis of the objects drew to conclusions that both the chattel inventory and the archival register contain information about objects or documents important from the point of view of the voivode or his heirs. Circumstances of Grzymułtowski’s death indicate that both lists were made due to inheritance reasons. Enlisted archival materials, mostly of legal and financial significance, were supposed to document rights and obigations of inheritors. Thus in their eyes, they were as valuable as jewels and silvers mentioned as the chattel. But the list of archival materials consist also of documents that at the moment of death were already out of date. Still, they remained their prestigious character. It may lead to an assumption that another criterion of posting materials in the register or not, was their mental value, which showed various types of activity, as well as importance of Grzymułtowski in his circles. Just as objects put in the list of chattel creating a particular image of Grzymułtowski as a member of the highest nobility due to their sumptuousness, as well the list of documents supplements and even qualifies that image. It is done by presenting the content of the documents, signalled in the summary, but also by indicating people the magnate contacted. Perceived through these archival materials our character seems to be a state official serving as a senator, who has wide range of connections in the circle of his equals; he actively participate in the politics, not only domestic; he was a lord of both private and royal lands. The image of Krzysztof Grzymułtowski that emerges from the documents listed in the inventory is literal; thanks to that it shows us what nobleman one should be more vividly than the chattel inventory

Keywords

PL

Krzysztof Grzymułtowski; archiwa staropolskie; archiwa prywatne w Polsce; archiwa magnackie w Polsce; inwentarze pośmiertne; sumariusze pośmiertne; mobilia; archiwalia; archiwistyka staropolska

EN

Old-Polish archives; private archives in Poland; noble family archives in Poland; post-mortem inventories; post-mortem summaries; mobilia; archival materials; Old-Polish archival studies

• Publisher: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wydawnictwo UMK
• Journal: Archiwa – Kancelarie – Zbiory
• Year: 2017
• Issue: 8(10)
• Pages: 11-66

Dates

published

2017-12

Contributors

author

Marcin Hlebionek

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

author

Jagoda Jankowska

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

References

• Atlas historyczny Polski. Rejestry poborowe województwa poznańskiego w XVI w., "Atlas Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski", nr 3, red. M. Słoń, Warszawa 2015 (dostęp 23.06.2017).
• Krzysztofa Grzymułtowskiego wojewody poznańskiego listy i mowy, [w:] Źródła dziejowe, t. I, wyd. A. Jabłonowski, Warszawa 1876.
• Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, wyd. F. Kluczycki, t. I, cz. 1 (Wydawnictwa Komisyi Historycznej Akademii Umiejętności w Krakowie, nr 16), Kraków 1880.
• Listy z czasów Jana III i Augusta II, wyd. G.B.U i W. Skrzydylka, Kraków 1870.
• Testamenty szlacheckie z ksiąg grodzkich wielkopolskich z lat 1657-1680, wyd. P. Klint (Źródła Dziejowe, t. 28), Wrocław 2011.
• Testamenty szlacheckie z ksiąg grodzkich wielkopolskich z lat 1680-1700, wyd. P. Klint (Źródła Dziejowe, t. 29), Wrocław 2015.
• Traktaty pokojowe między Rzeczpospolitą a Rosją w XVII w., red. O. Aleksejczuk, Kraków 2002.
• Volumina Legum. Przedruk zbioru praw staraniem XX pijarów w Warszawie od roku 1732 do roku 1782 wydanego, t. II, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859.
• Załuski A., Relacya deputacyi ad excipiendum calculum, z summ z stolice przywiezionych, [w: ]Mowy na radach y seymach przez Andrzeja Chryzostoma, na Załuskach i Błędowie Załuskiego biskupa kijowskiego i czernichowskiego, opata wąchockiego etc. etc. różnymi czasy miane, Kalisz 1718.
• Źródła do dziejów polskich, t. II, wyd. M. Malinowski, A. Przeździecki, Wilno 1844.
• Bańkowski P., Porządkowanie archiwaliów prywatnych, "Archeion”, 1951, t. 19/20.
• Bielecka J., Kancelaria grodzka wielkopolska XVI-XVIII w., "Studia Źródłoznawcze” 1957, t. 1.
• Bielecka J., Organizacja i działalność kancelarii ziemskich o grodzkich w Wielkopolsce od XIV do XVIII w., "Archeion” 1954, t. 22.
• Boniecki A., Herbarz polski, cz. 1: Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich, t. I-XVI, Warszawa 1899-1913.
• Chodyński A. R., Obyczajowość polska w świetle inwentarzy Czapskich z XVIII w., "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" 2003, R. 51, nr 2.
• Chorążyczewski W., Prywatne archiwa polityczne w Polsce XVI w., "Archiwa-Kancelarie-Zbiory” 2010, nr 1 (3).
• Chowaniec Cz., Sobieski wobec tatarszczyzny, “Kwartalnik Historyczny” 1928, R. 42, z. 1.
• Czapliński W., Opozycja wielkopolska po krwawym potopie (1660-1668), Warszawa 1930.
• Czermak W., Ostatnie lata Jana Kazimierza, Warszawa 1972.
• Czołowski A., Urządzenie pałacu wilanowskiego za Jana III, Lwów 1937.
• Drohojewski J., Kronika Drohojewskich, cz. I, Kraków 1904.
• Dumanowski J., Inwentarze wielmożnych i urodzonych. Konsumpcja szlachty wielkopolskiej w XVIII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2003, R. 51, nr 2.
• Dumanowski J., Świat rzeczy szlachty wielkopolskiej w XVIII wieku, Toruń 2006.
• Dworzaczek W., Opaliński Piotr z Bnina, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 24, red. E. Rostworowski, Wrocław 1979.
• Dworzaczek W., Przyjemski Aleksander, h. Rawicz, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 29, red. E. Rostworowski, Wrocław 1986.
• Dydyński J., Wiadomości historyczne o mieście Kłecku, Gniezno 1858.
• Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, red. W. Gruszczyński, (dostęp 23.06.2016)
• Falkowski P., Genealogia rodziny Czarnkowskich, "Kronika Ziemi Trzcianeckiej” 2016, nr 6.
• Folwarski H., Poczet opatów klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku, "Nasza Przeszłość” 1957, t. 6.
• Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. IV, Warszawa 1903.
• Główka D., Klonder A., Inwentarze mienia w badaniach nad kulturą Europy od średniowiecza po nowożytność, "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2003, R. 51, 2003, nr 2.
• Grzeluk I., Słownik terminologiczny mebli, Warszawa 1998.
• Hlebionek M., „Czarnkowszczyzna” po Czarnkowskich, "Kronika Ziemi Trzcianeckiej” 2016, nr 6.
• Klonder A., Mienie godne szlachcica i mieszczanina w krajach Europy Środkowej w XVII wieku, "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2001, R. 49, nr 1-2.
• Kłaczewski W., Rey Władysław, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 31, red. E. Rostworowski Wrocław 1988-1989.
• Konopka M., Stanisław Antoni Szczuka, dygnitarz i przyjaciel Jana III, [w:] Studia z dziejów epoki Jana III Sobieskiego (Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 276), Wrocław 1974.
• Kriegseisen W., Sejmiki Rzeczpospolitej szlacheckiej w XVII i XVII Iw., Warszawa 1991.
• Leitgeber S., Potuliccy, Londyn 1990.
• Lutowiecki J., Leszczyński Rafał, h. Wieniawa, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 11, red. E. Rostworowski, Wrocław 1972.
• Łosowski J., Akta sądów i urzędów szlacheckich XIV-XVIII w., [w:] Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, Warszawa 2015.
• Łosowski J., Kancelaria grodzka chełmska od XV do XVIII w. Studium o urzędzie, dokumentacji, jej formach i roli w życiu społeczeństwa staropolskiego, Lublin 2004.
• Maisel W., Archeologia prawna Polski, Warszawa 1982.
• Maroń J., Echa traktatu Grzymułtowskiego na sejmach 1688 i 1688/1689r., [w:] Studia z dziejów nowożytnych, red. K. Matwijowski (Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 71), Wrocław 1988.
• Mohrmann R. E., Pośmiertne inwentarze mienia – krytyka źródła, problemy badawcze, "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" 2005, R. 53, nr 2.
• Niesiecki K., Herbarz Polski, t. VIII, Lipsk 1841.
• Nitecki P., Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965-1999, Warszawa 2000.
• Nowosad W., Archiwa szlachty Prus Królewskich, Toruń 2005.
• Nowosad W., Stanisław Konopacki i sumariusz jego archiwum, [w:] Archiwistyka i bibliotekoznawstwo. Prace dedykowane Profesorowi Bohdanowi Ryszewskiemu, Warszawa 1997.
• Ochmann S., Breza Wojciech Konstanty, [w:] Wielkopolski słownik biograficzny, red. A. Gąsiorowski, J. Topolski, Poznań 1983.
• Ochmann S., Grzymułtowski Krzysztof, [w:] Wielkopolski słownik biograficzny, red. A. Gąsiorowski, J. Topolski, Poznań 1983.
• Palkij H., Szczuka Stanisław Antoni, h. Grabie, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 47, red. A. Romanowski, Warszawa 2010-2011.
• Pielas J., Opieka nad nieletnimi w rodzinach szlacheckich w Koronie w XVII wieku. Zarys problematyki i perspektywy badawcze, „Przeszłość Demograficzna Polski” 2015, t. 37.
• Piszcz E., Opaliński Kazimierz Jan z Bnina, h. Łodzia, [w:] Polski słownik biograficzny t. 24, red. E. Rostworowski, Wrocław 1979.
• Piwarski K., Władysław Czarnkowski, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 4, red. W. Konopczyński, Kraków 1938.
• Polski słownik archiwalny, red. W. Maciejewska, Warszawa 1974.
• Pośpiech A., Majątek osobisty szlachcica w świetle wielkopolskich pośmiertnych inwentarzy ruchomości z XVII w., "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1981, R. 29, nr 4.
• Pośpiech A., Martwe natury inkaustem. O pośmiertnych inwentarzach ruchomości szlachty wielkopolskiej XVII wieku szkic pierwszy, "Studia Muzealne” 2000, t. 19.
• Pośpiech A., Miejsce ubioru w wielkopolskich pośmiertnych inwentarzach szlacheckich XVII wieku, "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1986, R. 34, nr 3.
• Pośpiech A., Pułapka oczywistości. Pośmiertne spisy ruchomości szlachty wielkopolskiej z XVII wieku, Warszawa 1992.
• Przyboś A., Gembicki Andrzej, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 7, red. W. Konopczyński, Kraków - Wrocław 1948-1958.
• Przyboś A, Kątski Kazimierz Marcin, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 12, red. E. Rostworowski, Wrocław 1966-1967.
• Przyboś A., Leszczyński Bogusław, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 17, red. E. Rostworowski, Wrocław 1972.
• Przyboś A., Morsztyn Jan Andrzej, Polski słownik biograficzny, t. 21, red. E. Rostworowski, Wrocław 1976.
• Rachuba A., Sapieha Kazimierz Jan Paweł, h. Lis, Polski słownik biograficzny, t. 35, red. H. Markiewicz, Wrocław 1994.
• Rafacz J., Trybunał Skarbowy Koronny, "Kwartalnik Historyczny” 1924, t. 38.
• Ragauskiene R., Tłoki pieczętne Wielkiego Księstwa Litewskiego (na podstawie Metryki Litewskiej). Materiały do archeologii prawa, „Sfragìstičnij ŝorìčnik” 2011, t. 1.
• [Red.], Grzymułtowski Krzysztof h. Nieczuja (1620-1687), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 9, red. K. Lepszy, Wrocław 1960.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I-XV, red. B. Chlebowski, F. Sulimierski, W. Walewski, Warszawa 1880-1902.
• Słownik polszczyzny XVI wieku, t. I-XXXVI, Wrocław - Warszawa - Kraków, 1966-2012.
• Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, M. Bielska-Łach, A. Manteuffel-Szarota, Warszawa 2003.
• Smolarek P., Gałecki Franciszek, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 7, red. W. Konopczyński, Kraków - Wrocław 1948-1958.
• Syta K., Archiwa hetmanów koronnych. Pojęcie, charakter i typologia dokumentacji, "Archiwa-Kancelarie-Zbiory” 2011, nr 2 (4).
• Syta K., Archiwa magnackie w XVIII wieku. Studium kultury kancelaryjno-archiwalnej, Toruń 2010.
• Syta K., Archiwa szlachty żmudzkiej w II połowie XVI w. [w:] Studia o bibliotekach i zbiorach polskich, t. 7, red. B. Ryszewski, Toruń 1997.
• Syta K., Archiwum Jana Tarły, wojewody sandomierskiego, w świetle rewizji z roku 1761, [w:] Studia o bibliotekach i zbiorach polskich, t. 6, red. B. Ryszewski, Toruń 1994.
• Syta K., Dokumenty i kancelarie prywatne, [w:] Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, Warszawa 2015.
• Syta K., Kancelaria ziemiańska w XVII w. w świetle „Ekonomiki ziemiańskiej generalnej [...]” i „Składu abo skarbca [...]” Jakuba Kazimierza Haura, "Archiwista Polski” 2016, nr 3.
• Syta K., Sumariusze archiwalne Rzewuskich z Podhorzec, "Archiwista Polski” 2003, nr 4.
• Syta K., Chorążyczewski W., O możliwościach badań archiwistyki staropolskiej, [w:] Przełomy w historii. XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich, Wrocław, 15-18 września 1999 roku. Pamiętnik., t. II, cz. 1, red. K. Ruchniewicz, J. Tyszkiewicz, W. Wrzesiński, Toruń 2000.
• Syta K., Nowosad W., Problemy opisu archiwaliów rodzinno-majątkowych w skomputeryzowanych systemach informacyjnych, [w:] Komputeryzacja archiwów, t. 5: Problemy opisu archiwaliów w skomputeryzowanych archiwalnych systemach informacyjnych. Materiały sympozjum Toruń 5 i 6 grudnia 1997, red. H. Robótka, Toruń 1999.
• Turnau I., Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początków XIX w., Warszawa 1999.
• Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII w., opr. K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Kądziela, T. Nowakowski, E. Opaliński, G. Rutkowska, T. Zielińska, Kórnik 2002.
• Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. I: Województwo Wileńskie XIV-XVIII wiek, pod red. A. Rachuby, Warszawa 2004.
• Urzędnicy wielkopolscy XVI-XVIII w. Spisy, opr. A. Bieniaszewski, Wrocław 1987.
• Urzędnicy województwa lubelskiego XVI-XVIII wieku. Spisy, opr. W. Kłaczewski, W. Urban, Kórnik 1991.
• Urzędnicy województw kijowskiego i czernihowskiego XV-XVI w. Spisy, opr. E. Janas, W. Kłaczewski, Kórnik 2002.
• Uruski S., Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t.I-XV, Warszawa 1904-1931.
• Wielkopolski słownik biograficzny, red. A. Gąsiorowski, J. Topolski, Poznań 1983.
• Wagner M., Rappe Otto Ernest, h. własnego, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 33, red. E. Rostworowski, Wrocław 1987.
• Wasilewski W., Wyprawa bukowińska Stanisława Jabłonowskiego w 1685 roku, Warszawa 2002.
• Wenta J., Kronika Piotra z Dusburga - Szkic źródłoznawczy, Toruń 2003.
• Wijaczka J., Spis wyprawy ślubnej Anny Mycielskiej z 1744r., "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2011, R. 59, nr 2.
• Wójcik Z., Rokowania polsko-rosyjskie o „pokój wieczysty" w Moskwie w roku 1686, [w:] Z dziejów polityki i dyplomacji polskiej. Studia poświęcone pamięci Edwarda hr. Raczyńskiego, prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wychodźstwie, red. H. Bułhak, Warszawa 1994
• Wörterbuch der Münzkunde, hrsg von. Friedrich von Schrötter, Berlin 1970.
• Zielińska T., Problemy zespołowości archiwaliów rodzinno-majątkowych, [w:] Komputeryzacja archiwów, t. 3: Problemy zespołowości w archiwistyce i praktyce archiwów. Materiały sympozjum Toruń, 20 i 21 października 1995, red. H. Robótka, Toruń 1997.
• Zielińska T., Stanisław Antoni Szczuka jako referendarz koronny w latach 1688-1699, "Kwartalnik Historyczny” 2004, t. 111, z. 3.
• Zychowicz K., Rokowania z Moskwą i zawarcie wiecznego pokoju w oczach Krzysztofa Grzymułtowskiego, [w:] Studia z dziejów XVII i XVIII w., red. K. Matwijowski, B. Rok, Wrocław 2003.

Identifiers

DOI

10.12775/AKZ.2017.001