Społeczne procesy konstruowania koncepcji społeczeństwa obywatelskiego: historyczna analiza dynamiki europejskich języków

• Authors: Paweł Załęski

Title variants

EN

Social processes of constructing a civil society concept: historical analysis of a dynamics of european languages

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Mimo tendencji do prezentowania koncepcji społeczeństwa obywatelskiego w ramach spójnej narracji opartej na założonych podobieństwach, można odnotować kilka radykalnych zmian jego znaczenia, dokonanych przez łatwo identyfikowalnych autorów. Wspólna dla całej Europy tradycja, która od czasów klasycznych rozumiała cycerońskie societas civilis jako rodzaj politycznej wspólnoty, została zmieniona przez Hegla na początku XIX w. Adaptowana zarówno przez liberalną myśl Tocqueville’a jak i socjalistyczną krytykę Marksa, koncepcja „społeczeństwa cywilnego” rozumiana była w ramach refleksji nowoczesnej jako sfera cywilnej ekonomii w opozycji do świata polityki, czyli społeczeństwa politycznego. Komunistyczni intelektualiści w Polsce dokonali znaczącej zmiany tej koncepcji, zastępując ją po II wojnie światowej terminem „społeczeństwo obywatelskie”, w celu zmylenia czytelników polskich tłumaczeń Marksa i Engelsa. W takiej formie koncepcja ta została połączona pod koniec lat siedemdziesiątych z fenomenem polskiej opozycji antykomunistycznej – przez Smolara, który przebywał wówczas na emigracji we Francji. Na początku lat osiemdziesiątych inny emigrant z bloku wschodniego, Arato użył koncepcji społeczeństwa obywatelskiego do opisu zjawiska trzeciego sektora. Ta forma, pochodząca z francuskiego dyskursu politycznego, może być uznana za rzeczywisty początek ponowoczesnego dyskursu o społeczeństwie obywatelskim, dyskursu zmonopolizowanego w latach dziewięćdziesiątych przez organizacje pozarządowe na skalę globalną.

EN

Although there is a strong tendency towards interpreting a history of a “civil society” idea as a coherent narration founded on the presupposed similarities, there can be noticed few radical changes applied in the past to the concept by easy to identify authors. Common to whole Europe republican tradition that since the classical times drew on the idea of civil society as a political community was replaced in German milieu by Hegel at the beginning of nineteenth century. Employed both by a liberal appraisal of Tocqueville and a socialist critique of Marx the idea was understood in a modern reflection as a sphere of civilian economy in opposition to a world of politics, i.e. political society. However communist thinkers in Poland made a significant change to the idea replacing it after Second World War with a term “civic society” in aim to confuse readers of polish translations of Marx and Engels. In such a form idea was connected at the end of 1970s to a phenomenon of prodemocratic opposition in Poland by Smolar who was staying then as an exile in France. At the beginning of 1980s, another exile from Soviet block Arato picked up idea of civil society, applying it to a “third sector” issue, which was burgeoning since middle of 1970s in France. This manifestation stemming from a French political discourse may be assumed as a true beginning of a postmodern discourse on the civil society that was monopolized in 1990s by the NGOs on a global scale.

Keywords

PL

społeczeństwo cywilne społeczeństwo polityczne społeczeństwo obywatelskie republikanizm; liberalizm; państwo opiekuńcze

EN

civil society; political society; republicanism; liberalism; welfare society

• Publisher: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie
• Journal: Przegląd Socjologiczny
• Year: 2008
• Volume: 57
• Issue: 2
• Pages: 97-119

Dates

published

2008

Contributors

author

Paweł Załęski

• Instytut Filozofii i Socjologii PAN

References

• Arato Andrew, [1981], Civil Society Against the State: Poland, 1980–1981, Telos 47, Spring 1981.
• Arato Andrew, [1991], Social Movements and Civil Society in the Soviet Union, [w:] Sedaitis, Butterfield 1991.
• Arato Andrew, [1993], From Neo-Marxism to Democratic Theory: Essays on the Critical Theory of Soviet-Type Societies, Armonk: M.E. Sharpe.
• Arato Andrew, Cohen, Jean [1992], Civil Society and Political Theory, Cambridge: The MIT Press.
• Avineri Shlomo, [1969], The Social and Political Thought of Karl Marx, Cambridge: Cambridge University Press.
• Baczko Bronisław, [1965], Człowiek i jego światopoglądy, Warszawa: Książka i Wiedza.
• Bańkowski Andrzej, [2000], Etymologiczny słownik języka polskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Baszkiewicz Jan, Meller Stefan, [1983], Rewolucja francuska 1789–1794: społeczeństwo obywatelskie, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
• Bobbio Norberto, [1997], Społeczeństwo obywatelskie, [w:] Szacki 1997.
• Brunner Otto, Conze Werner, Koselleck, Reinhart, [1979], Geschichtliche Grundbegriffe: historisches Lexikon zur politisch-sozialen Sprache in Deutschland, Band 2 E-G. Stuttgart, Klett-Cotta.
• Calhoun Craig [red.], [1992], Habermas and the Public Sphere, Cambridge, The MIT Press.
• Chevallier Jacques, [1978], Revues et Périodiques, Revue Française d‘Administration Publique No. 8, octobre-décembre 1978.
• Chevallier Jacques, [1981], L’association entre public et privé, [in:] Revue du Droit Public et de la Science Politique en France et a l‘Étranger No. 4, juillet-aout 1981.
• Chevallier Jacques, [1986], Economie sociale et societe civile, [in:] Chevallier et al. 1986.
• Chevallier Jacques et al., [1986], La société civile, Paris: Presses [w:] Universitaires de France.
• Cohen Jean, [1982], Class and Civil Society: The Limits of Marxian Critical Theory, Oxford: Oxford University Press.
• Długosz-Kurczabowa Krystyna, [2003], Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Échange et Projets, Club, [1977], La démocratie à portée de la main, Paris: Albin Michel.
• Engels Fryderyk, [1948], Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, Warszawa: Książka.
• Engels Fryderyk, [1949], Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, Warszawa: Książka i Wiedza.
• Engels Fryderyk, [1950], Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, Warszawa: Książka i Wiedza.
• Erard Z., Zygier G. (eds) [1978], La Pologne : une société en dissidence, Paris: François Maspero.
• Fenchel Reinhard, Weis Hans-Willi, [1980], Staat, Partei, Gewerkshaft: Thesen zu Polen, Links 09/1980.
• Fichte Johann, [1996], Zamknięte państwo handlowe i inne pisma, Warszawa: Fundacja Aletheia.
• Filipowicz Stanisław (ed.), [1995], Republika: Rozważania o przemianach archetypu, Warszawa: ISP PAN.
• Foucault Michel, [1998], Trzeba bronić społeczeństwa, Warszawa: KR.
• Garewicz Jan, Markiewicz Barbara (eds), [1995], Projekt wieczystego pokoju, Warszawa: Wydawnictwo PTF.
• Goffman Erving, [1961], Asylums Essays on the Social Situation of Mental Patients and other Inmates, Garden City: Anchor Books, Doubleday & Co.
• Gouldner Alvin, [1980], The Two Marxisms: Contradictions and Anomalies in Development of Theory, New York: Seabury.
• Gramsci Antonio, [1961], Pisma wybrane, Warszawa, Książka i Wiedza.
• Habermas Jürgen [1962], Strukturwandel der Öffentlichkeit, Darmstadt: Hermann Luchterhand Verlag.
• Habermas Jürgen, [1985], Der philosophische Diskurs der Moderne Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag.
• Habermas Jürgen, [1989], The Structural Transformation of the Public Sphere: An Inquiry into a Category of Bourgeois Society, Cambridge: The MIT Press.
• Habermas Jürgen, [1990], Strukturwandel der Öffentlichkeit, Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag.
• Habermas Jürgen, [1992 a], Faktizität und Geltung: Beiträge zur Diskurstheorie des Rechts und des demokratischen Rechtsstaates, Frankfurt: Suhrkamp.
• Habermas Jürgen, [1992 b], Further Reflections on the Public Sphere [in:] Calhoun 1992.
• Habermas Jürgen, [2000], Filozoficzny dyskurs nowoczesności, Kraków: Universitas.
• Habermas Jürgen, [2005], Faktyczność i obowiązywanie: Teoria dyskursu wobec zagadnień prawa i demokratycznego państwa prawnego, Warszawa: Scholar.
• Habermas Jürgen, [2008], Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Hegel Georg, [1958], Wykłady z filozofii dziejów, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Hegel Georg ,[1969], Zasady filozofii prawa, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Hegel Georg, [1994], Ustrój Niemiec i inne pisma polityczne, Warszawa: Fundacja Aletheia.
• Huntington Samuel, [1968], Political Order in Changing Societies, New Heaven: Yale University Press.
• Huppert George, [1986], After the Black Death: A Social History of Early Modern Europe, Indianapolis: Indiana University Press.
• Kant Immanuel, [1990], Die Metaphysik der Sitten: Erläuternde Anmerkungen zu den metaphysischen Anfangsgründen der Rechtslehre, Erlangen: Harald Fischer.
• Kant Immanuel, [1995], Przypuszczalny początek ludzkiej historii i inne pisma historiozoficzne, Toruń: Wydawnictwo COMER.
• Kant Immanuel, [2005], Metafizyka moralności, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Kant Immanuel, [2006], Metafizyczne podstawy nauki prawa, Kęty: Antyk.
• Keane John, [1987], The Modern Democratic Revolution: Reflections on Jean-François Lyotard’s La condition postmoderne, Chicago Review Vol. 35, No. 4, 1987.
• Keane John (ed.), [1988 a], Civil Society and the State: New European Perspectives, London: Verso.
• Keane John, [1988 b], Democracy and Civil Society: On the Predicaments of European Socialism, the Prospects for Democracy, and the Problem of Controlling Social and Political Power, London: Verso.
• Keane John, [1988 c], Despotism and Democracy, [in:] Keane 1988a.
• Kmita Jerzy, [1971], Z metodologicznych problemów interpretacji humanistycznej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Kmita Jerzy, Nowak Leszek, [1969], O racjonalizującym charakterze badań humanistycznych, Studia Filozoficzne nr 4/1969.
• Kozyr-Kowalski, Stanisław, [2000], Socjologia, społeczeństwo obywatelskie i państwo, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
• Król Marcin, [1983], Słownik demokracji, Kraków: Wszechnica Społeczno-Polityczna.
• Król Marcin, [1986], Podróż romantyczna, Paris: Libella.
• Krzyszkowski Jerzy, [2001], Rola kapitału społecznego w pluralistycznym społeczeństwie opiekuńczym, Problemy Polityki Społecznej nr 3/2001.
• Kudrycka Barbara [1998], Neutralność polityczna urzędników, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
• Kumar Krishan [1997], Społeczeństwo obywatelskie: Rozważania na temat użyteczności historycznego terminu, [w:] Szacki 1997.
• Locke John [1960], Two Treatises of Government: A Critical Edition with an Introduction and Apparatus Criticus by Peter Laslett, Cambridge: Cambridge University Press.
• Locke John [1992], Dwa traktaty o rządzie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Markiewicz Barbara (red.) [1993], Społeczeństwo obywatelskie: wybór tekstów z historii pojęcia, Warszawa: IFiS PAN.
• Marks Karol [1884], Kapitał: Krytyka ekonomii politycznej. Tom pierwszy, Lipsk: E. Ł. Kasprowicz.
• Marks Karol [1907], Pisma pomniejsze: Sesja trzecia, Paryż: Libraire Keva.
• Marks Karol [1938], W kwestii żydowskiej, Warszawa: Instytut Wydawniczy “Renaissance”.
• Marks Karol [1941], Dzieła wybrane w dwóch tomach, Moskwa: Wydawnictwo Literatury w Językach Obcych.
• Marks Karol [1947], Dzieła wybrane, Warszawa: Książka.
• Marks Karol [1949], K kritikie politiczieskoj ekonomii, Lieningrad: Gosudarstwiennoje Izdatielstwo Politiczieskoj Litieratury.
• Marks Karol, Engels Fryderyk [1949], Dzieła wybrane, Warszawa: Książka i Wiedza.
• Marks Karol, Engels Fryderyk [1960], Dzieła: Tom I, Warszawa: Książka i Wiedza.
• Marks Karol, Engels Fryderyk [1962], Dzieła: Tom IV, Warszawa: Książka i Wiedza.
• Marks Karol, Engels Fryderyk [1969], Dzieła: Tom XXI, Warszawa: Książka i Wiedza.
• Mastnak Tomaž (ed) [1986], Socialistična civilna družba?, Ljubljana: Knjižnica revolucionarne teorije.
• Michalski Krzysztof [1994], Europa i społeczeństwo obywatelskie: Rozmowy w Castel Gandolfo, Kraków: Znak.
• Misztal Bronisław [ed.] [1985], Poland after Solidarity: Social Movements versus the State, New Brunswick: Transaction Books.
• Morawski Witold [1998], Zmiana instytucjonalna: Społeczeństwo. Gospodarka. Polityka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Murawski Krzysztof [1993], Filozofia polityki: Wybrane zagadnienia prakseologiczne, Warszawa: IFiS PAN.
• Oakeshott Michael [1975], Hobbes on Civil Association, Indianapolis: Liberty Fund.
• Panasiuk Ryszard [1966], Filozofia, państwo i polityka w twórczości młodoheglistów, Studia Filozoficzne nr 1/66.
• Pelczynski Zbigniew [ed.] [1984], The State and Civil Society: Studies in Hegel’s Political Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press.
• Pelczynski Zbigniew [1988], Solidarity and „The Rebirth of Civil Society” in Poland, [w:] Keane.
• Pełczyński, Zbigniew [1998], Wolność, państwo, społeczeństwo: Hegel a problemy współczesnej filozofii politycznej, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
• Pérez-Díaz Víctor [1978], State, Bureaucracy and Civil Society: A Critical Discussion on the Political Theory of Karl Marx, London: Macmillan.
• Pérez-Díaz Víctor [1993], The Return of Civil Society, The Emergence of Democratic Spain, Cambridge: Harvard University Press.
• Pérez-Díaz Víctor, [1998], Spain at the Crossroads: Civil Society, Politics and the Rule of Law, Cambridge: Harvard University Press.
• Poulantzas Nicos, [1978], Political Power and Social Classes, London: Verso.
• Putnam Robert, [1993], Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy, Princeton: Princeton University Press.
• Putnam Robert, [2000], Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community, New York: Simon & Shuster.
• Rau Zbigniew, [1987], Some Thoughts on Civil Society in Eastern Europe and the Lockean Contractarian Approach, Political Studies vol. 35, No. 3, 1987.
• Riedel Manfred, [1970], Bürgerliche Gesellschaft und Staat: Grundproblem und Struktur der Hegelschen Rechtphilosophie, Neuwied: Luchterhand.
• Riedel Manfred, [1984], Between Tradition and Revolution: The Hegelian Transformation of Political Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press.
• Riedel Manfred, [1993], Transcendentalna polityka? Prawomocność polityczna i koncepcja społeczeństwa obywatelskiego u Kanta, [w:] Markiewicz 1993.
• Rosanvallon Pierre, [1979], Le capitalisme utopique: Critique de l’idéologie économique, Paris: Éditions du Seuil.
• Rupnik Jacques, [1979], Dissent in Poland, 1968-1978: The End of Revisionism and the Rebirth of Civil Society, [w:] Tokes 1979.
• Russell Bertrand, [2000], Dzieje filozofii Zachodu, Warszawa: Fundacja Aletheia.
• Schaff Adam, [1951], Zadania frontu filozoficznego w świetle uchwał I Kongresu Nauki Polskiej, Myśl Filozoficzna nr 1/1951.
• Schaff Adam, [1965], Marksizm a jednostka ludzka: Przyczynek do marksistowskiej filozofii człowieka, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Schmitt Carl, [1986], Political Romanticism, Cambridge: The MIT Press.
• Sedaitis Judith, Butterfield Jim [eds] [1991], Perestroika from Below: Social Movements in the Soviet Union, Boulder: Westview Press.
• Smith Adam, [1954], Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Szacki Jerzy (ed.), [1997], Ani książę, ani kupiec: obywatel. Idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej, Kraków: Znak.
• Tökes Rudolf (ed.), [1979], Opposition in Eastern Europe, Baltimore: John Hopkins University Press.
• Touraine Alain et al., [1982], Solidarité : Analyse d’un mouvement social, Pologne 1980-1981, Paris: Fayard.
• Wiatr Jerzy, [1985], Współczesne treści marksowskiej teorii państwa, Studia Socjologiczne nr 3-4/1985.
• Załęski Paweł, [2005a], Publiczne ciało: Koncepcja cywilizowanego stowarzyszenia w dobie klasycyzmu, Studia Socjologiczne nr 3/2005.
• Załęski Paweł, [2005b], Globalny system pozarządowej administracji: Geosocjologia trzeciego sektora, Studia Polityczne nr 17/2005.
• Załęski Paweł, [2007a], Tocqueville i społeczeństwo cywilne: W stronę romantycznego postrzegania rzeczywistości społecznej, Acta Philologica nr 33/2007.
• Załęski Paweł, [2007 b], Propaganda społeczeństwa obywatelskiego w dobie transformacji, Zeszyty Prasoznawcze 3-4/2007.

Identifiers

ISSN

0033-2356