Oprawa posagu królowych w szlacheckiej Rzeczypospolitej

• Authors: Szulc Tadeusz

Title variants

EN

Dowry Insurance of Queens in the Polish-Lithuanian Commonwealth

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Kontrakt małżeński nakładał na króla obowiązek zabezpieczenia posagu królowej. W szlacheckiej Rzeczypospolitej monarcha nie miał prywatnego majątku. Decyzje o zabezpieczeniu posagu królowej podejmowała Rzeczpospolita czyli stany sejmujące. Po śmierci króla na utrzymanie królowej wdowy uchwalano oprawę wdowią. Zabezpieczenie przyznane Annie Jagiellonce stanowiło rekompensatę za zrzeczenie się przez nią prawa do spadku dynastycznego na rzecz Królestwa Polskiego. Inicjatorem zabezpieczenia posagu w okresie bezkrólewia były zgromadzenia szlacheckie, po elekcji – monarcha, wyjątkowo – sama królowa. Zainteresowani ustanowieniem reformacji byli dyplomaci tego dworu, z którego wywodziła się małżonka króla, zaś w okresie ostatniej elekcji (1764 r.) – dyplomaci rosyjscy. Odbywało się to często w trakcie ostrej walki politycznej między opozycją a królem. Zgoda na uchwalenie oprawy stawała się jedną z form presji wywieranej na władcę, mającą go skłonić do odstąpienia od pewnych zamiarów zagrażających wolnościom szlachty. Okoliczności towarzyszące każdorazowo ustanowieniu zabezpieczenia oprawy królowej były inne. Panujący musiał czasem ponawiać żądanie uchwalenia oprawy dla królowej na następnym sejmie. Praktyka pokazała, że wniosek monarchy, mimo oporu opozycji, rozstrzygany był zwykle po jego myśli.

EN

Prenuptial contracts obliged the king to insure the queen’s dowry. Without fulfilling this condition, the queen’s dowry was not transferred to the king. In the Polish – Lithuanian Commonwealth the monarch did not own private assets. Decisions about insuring the queen’s dowry were taken by the Parliament of the Commonwealth (Sejm Rzeczypospolitej Szlacheckiej). After the king’s death, the maintenance of the queen widow was secured with the widow’s dowry insurance. The dowry insurance of Anna Jagiellonka constituted a compensation for her right to the family inheritance, which she renounced in favor of the Polish Kingdom. During the interregnum, the initiative to secure the queen’s dowry was taken by the Parliament after the election – by the monarch, in exceptional circumstances – the queen herself. Diplomats of the queen’s royal house insisted that the Parliament grants the dowry insurance, while during the last election (1764) this interest was represented by Russian diplomats. Securing the queen’s dowry often took place in a vehement political fight between the king and his opposition, which tried to force the king into making political concession. Circumstances in which the dowry insurance was granted were different each time. Sometimes the king had to repeat on the next parliamentary session his request to grant the insurance to the queen. The practice shows that the king’s request was usually granted, notwithstanding the resistance of the political opposition.

Keywords

PL

posag królowej; intercyza małżeńska; zabezpieczenie posagu królowej; uposażenie królowej; zabezpieczenia majątkowe posagu królowej

EN

queen’s dowry; prenuptial agreement; marriage articles; dowry insurance; emoluments of the queen; financial securing of the queen’s dowry

• Publisher: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie
• Journal: Studia Prawno-Ekonomiczne
• Year: 2015
• Volume: XCIV (94)
• Pages: 123-148

Dates

published

2015

Contributors

author

Szulc Tadeusz

• Katedra Powszechnej Historii Państwa i Prawa, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Łódzki

References

• Abracham W., Zawarcie małżeństwa w pierwotnym prawie polskim, Studia Nad Historyą Prawa Polskiego, pod red. O. Balzera, t. IX, Lwów 1925.
• Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tzw. Bernardyńskiego we Lwowie (AGZ), t. 20, wyd. staraniem Galicyjskiego Wydziału Krajowego, Lauda sejmikowe, T. 1: Lauda wiszeńskie 1572–1648 r., opr. A. Prochaska, Lwów 1909.
• Akta Sejmikowe Województw Poznańskiego i Kaliskiego, t. I: (1572–1632), cz.1: 1572–1616, wyd. W. Dworzaczek, PWN, Poznań 1957.
• Akta Sejmikowe Województwa Krakowskiego, t. I: 1572–1620, wyd. S. Kutrzeba, PAU, Kraków 1932.
• Augustyniak U., Wazowie i „królowie rodacy”. Studium władzy królewskiej w Rzeczypospolitej XVII wieku, Semper, Warszawa 1999.
• Bartoszewicz J., Anna Jagiellonka. Dwa tomy w jednym, Nakładem Kazimierza Bartoszewicza, Kraków 1882.
• Besala J., Małżeństwa królewskie. Władcy elekcyjni, Bellona, Warszawa 2007.
• Bogucka M., Anna Jagiellonka, Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków 1994.
• Byliński J., Zygmunt III Waza, [w:] I. Kaniewska (red.), Królowie elekcyjni. Leksykon biograficzny, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1997, s. 39–66.
• Chłapowski K., Starostowie Małopolsce 1565–1668, [w:] A. Izydorczyk, A. Wyczański (red.), Społeczeństwo Staropolskie, t. IV, PWN, Warszawa – Kraków 1990.
• Chwałkowski M., Regni Poloniae ius publicum […], Regiomontani 1684.
• Ciara S., Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków 1990.
• Codex Diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae, t. 1, cz. 1–2, wyd. M. Dogiel, Vilno 1768.
• Czamańska I., Wiśniowieccy monografia rodu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2007.
• Czaplewski P. ks., Senatorowie świeccy, podskarbiowie i starostowie Prus Królewskich 1454–1772, Rocz. Tow. Nauk. w Toruniu, Toruń 1921.
• Czapliński W., Władysław IV i jego czasy, Wiedza Powszechna, Warszawa 1976.
• Czermak W., Jan Kazimierz. Studya nad jego życiem i charakterem [w:] idem, Z czasów Jana Kazimierza. Studya historyczne, nakładem Seyfarth i Czajkowski, Lwów 1893, s. 1–58.
• Dąbkowski P., Prawo prywatne polskie, t. I, Tow. dla Popierania Nauki Polskiej, Lwów 1910.
• Dąbrowski J.S., Senat Koronny. Stan sejmujący w czasach Jana Kazimierza, Historia Jagiellonica, Kraków 2000.
• Diariusz sejmu nadzwyczajnego 1670 roku, oprac. K. Przyboś, M. Ferenc, Historia Jagiellonica, Kraków 2004.
• Diariusz sejmu zwyczajnego 1670 roku, oprac. K. Przyboś, M. Ferenc, Historia Jagiellonica, Kraków 2005.
• Diariusze i akta sejmowe r. 1591–1592, wyd. E. Barwiński, Wyd. Komisji Historycznej AU, Kraków 1911.
• Dobiecki W., Marya Kazimira Jana Sobieskiego małżonka, Dzwon Literacki Pismo Zbiorowe 1846/III, s. 5–91.
• Dunczewski S., Kalendarz polski y ruski na rok pański 1758, Zamość 1758.
• Dunczewski S., Traktat o starostwach tak w Koronie jak i w Wielkim Księstwie Litewskim, Warszawa 1758.
• Dzięgielewski J., Proces tworzenia staropolskiego ustroju politycznego i uwarunkowania jego dekonstrukcji, [w:] tenże, O ustroju, decydentach i dysydentach. Studia z dziejów pierwszej Rzeczypospolitej, Drukarnia Pijarów, Kraków 2011.
• Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. III, Wiedza Powszechna, Warszawa 1974.
• Grzybowski S., Henryk Walezy, Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1985.
• Hartleb K., Sejm inkwizycyjny r. 1592 (Dyariusze i akta sejmowe 1591–1592), wyd. E. Barwiński, Lwów 1912.
• Hejdensztejn R., Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594 Ksiąg XII, z łac. przetł. M. Gliszczyński, życiorysem uzup. W. Spasowicz, t. I, Peterburg 1857.
• Jagiellonki Polskie w XVI. Wieku. Korespondencya Polska […], wyd. A. Przeździecki, t. IV, Kraków 1868.
• Jemiołowski M., Pamiętnik […] towarzysza lekkiej chorągwi ziemianina województwa bełskiego obejmujący dzieje Polski od 1648 do 1679, wyd. A. Bielowski, Lwów 1850.
• Kaczmarczyk Z., Lesnodorski B., Historia państwa i prawa Polski, t. I: od połowy XV wieku do r. 1795, red. J. Bardach, PIW, Warszawa 1973.
• Kochowski W., Roczników polskich klimakter IV obejmujący dzieje Polski pod panowaniem Króla Michała […], wyd. J.N. Bobrowicz, Lipsk 1853.
• Koczerska M., Zawarcie małżeństwa wśród szlachty w Polsce późnego średniowiecza, Przegląd Historyczny 1975/LXVI/1, s. 1–22.
• Kołodziej R., Pierwszy sejm z 1637 roku, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2003.
• Komaszyński M., Maria Kazimiera d’Arquien królowa Polski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1983.
• Korespondencja Sebastiana i Valeria Montelupich (1576–1609), opr. D. Quirini-Popławska, Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1986.
• Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629–1674, t. 1–3, Nakład AU, Kraków 1898.
• Kronika Marcina Bielskiego, t. III (księga VI wraz z kontynuacją), wyd. K.J. Turowski, Sanok 1856.
• Kronika Pawła Piaseckiego biskupa przemyskiego, przekł. A. Chrząszczewski, wstęp J. Bartoszewicz, Kraków 1870.
• Księga pamiętnicza Jakuba Michałowskiego […], Tow. Naukowe Krakowskie, Kraków 1864.
• Kwiatkowski K., Dzieje narodu polskiego za panowania Władysława IV Króla polskiego i szweckiego napisane […], Warszawa 1823.
• Lengnich G., Prawo pospolite Królestwa Polskiego […], t. I, Kraków 1761.
• Lepszy K., Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego (1589–1592), PAU, Kraków 1939.
• Lesiński B., Stanowisko kobiety w polskim prawie ziemskim do połowy XV wieku, Ossolineum, Wrocław 1956.
• Lewandowska-Malec I., Zabezpieczenie majątkowe królowych polskich na przełomie XVI i XVII w. Oprawa wiana Anny i Konstancji z Habsburgów, [w:] M. Mikuła (red.), Prawo blisko człowieka. Z dziejów prawa rodzinnego i spadkowego, Materiały konferencji zorganizowanej przez Sekcję Historii Państwa i Prawa Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa UJ, Kraków 7–8 marca 2007 r., Wyd. UJ, Kraków 2008, s. 37–46.
• Liske ks., Cudzoziemcy w Polsce, L. Nanker – U. Werdum – J. Bernouill – J.E. Biester – J.J. Karsch, Gubrynowicz i Schmidt, Lwów 1876.
• Lubczyński M., Zawieranie małżeństw przez szlachtę w świetle intercyz przedślubnych oblatowanych w krakowskich księgach grodzkich w latach 1680–1730, [w:] H. Suchojad (red.), Wesele, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci, Semper, Warszawa 2001, s. 137–155.
• Luciński J., Rozwój królewszczyzn w Koronie od schyłku XIV wieku do XVII wieku, PTPN, Poznań 1970.
• Lulewicz H., Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569–1588, Neriton, Warszawa 2002.
• Łubieński W., Historia Polska z opisaniem urzędów polskich […],Wilno 1763.
• Maciszewski J., Wojna domowa w Polsce (1606–1609). Studiun z dziejów walki przeciw kontrreformacji, cz. I: Od Stężycy do Janowca, Ossolineum, Wrocław 1960.
• Markiewicz M., Skowron R. (red.), Faworyci i opozycjoniści. Król i elity polityczne w Rzeczypospolitej XV–XVIII wieku, Zamek Królewski na Wawelu, Kraków 2006.
• Matwijowski K., Sejm grodzieński 1678–1679, Acta Universitatis Wratislawiensis No 909, Historia LXI, Wrocław 1985.
• Mayenowa M.R. (red.), Słownik Polszczyzny XVI wieku, t. XXI, Wrocław – Warszawa – Kraków 1992.
• Mosbach A., Wiadomości do dziejów polskich z Archiwum Prowincyi Szląskiej […], nakładem Autora, Wrocław 1860.
• Niemcewicz J.U., Dzieje panowania Zygmunta III […], wyd. K.J. Turowski, Kraków 1860.
• Ochmann-Staniszewska S. (red.), Pisma polityczne z czasów panowania Jana Kazimierza Wazy 1648–1668, Publicystyka – eksorbitancje Projekty – memoriały, t. I: 1648–1660, Wyd. UWr, Wrocław 1989.
• Opaliński E., Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587–1652. System parlamentarny a społeczeństwo obywatelskie, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1995.
• Orzechowski S., Polskie dialogi polityczne (Rozmowa około egzekucyjej i Quincunx) 1563–1564, wyd. J. Łoś, objaśn. S. Kot, Kraków 1919.
• Orzelski Ś., Bezkrólewia ksiąg ośmioro czyli Dzieje Polski od zgonu Zygmunta Augusta r. 1572 aż do r. 1576 […], t. III, wyd. W. Spasowicz, Petersburg i Mohilew 1856.
• Ostrowski T., Prawo cywilne narodu polskiego […], t. I, Warszawa 1787.
• Pamiętniki do panowania Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza, z rękopisu wyd. K.W. Wójcicki, t. I, Warszawa 1846.
• Pawiński A., Skarbowość w Polsce i jej dzieje za Stefana Batorego, Źródła Dziejowe, t. VIII, Gebethner i Wolff, Warszawa 1881.
• Pawiński A., Rządy sejmikowe w epoce królów elekcyjnych 1572–1795. Lauda i instrukcje 1572––1674, t. II, Drukarnia Józefa Bergera, Warszawa 1888.
• Pociecha W., Królowa Bona (1494–1557) czasy i ludzie Odrodzenia, t. I, PTPN, Poznań 1949.
• Pomniki dziejowe Polski wieku siedemnastego, t. I, wyd. A. Podgórski, Wrocław 1840.
• Przyboś A., Michał Korybut Wiśniowiecki 1640–1673, Wydawnictwo Literackie, Kraków – Wrocław 1984.
• Radziwiłł A.S., Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. 2: 1637–1646, przekł. i oprac. A. Przyboś, R. Żelewski, PIW, Warszawa 1980.
• Rogalski L., Dzieje Jana III Sobieskiego króla polskiego […], Nakład G.L. Glűckberga, Warszawa 1847.
• Rudzki E., Polskie królowe. Żony królów elekcyjnych, t. II, Novum, Warszawa 1987.
• Salvandy N.A., Historja Jana Sobieskiego i Królestwa Polskiego […], tłum. z franc. W. Sierakowski, t. 2, Instytut Stauropigiański, Lwów 1861.
• Schmitt H., Dzieje narodu polskiego od najdawniejszych do najnowszych czasów, Drukarnia Czasu, Lwów 1866.
• Serwański M., Henryk III Walezy w Polsce. Stosunki polsko-francuskie w latach 1566–1576, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1976.
• Skrzetuski W., Prawo polityczne narodu polskiego, t. I, Warszawa 1782.
• Sobieski W., Pamiętny sejm (1606), Gebethner i Wolff, Warszawa – Lublin – Łódź – Kraków 1913.
• Sobociński W., Pakta konwenta. Studium z historii prawa polskiego, Wyd. UJ, Kraków 1939.
• Sokalski M., Między królewskim majestatem a szlachecką wolnością. Postawy szlachty małopolskiej w czasach Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Historia Jagiellonica, Kraków 2002.
• Spasowicz W., O stosunkach majątkowych między małżonkami wedle dawnego prawa polskiego, [w:] idem, Pisma, t. IV, Petersburg 1892.
• Staszewski J., August II Mocny, Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków 1998.
• Strzelecki A., Sejm z r. 1605, PAU, Kraków 1921.
• Sucheni-Grabowska A., Odbudowa domeny królewskiej w Polsce 1504–1548, Muzeum Historii Polski, Warszawa 2007.
• Szajnocha K., Dwa lata dziejów naszych, [w:] Dzieła Karola Szajnochy, t. IX, Nakład Józefa Ungra, Warszawa 1877.
• Szujski J., Dzieła, Serya II, t. III, Kraków 1894.
• Ujma M., Sejmik Lubelski 1572–1696, Semper, Warszawa 2003.
• Dubas-Urwanowicz E., Koronne zjazdy szlacheckie w dwóch pierwszych bezkrólewiach po śmierci Zygmunta Augusta, Wyd. Uniw. w Białymstoku, Białystok 1998.
• Volumina Constitutionum, t. II: 1550–1609, vol. 1: 1550–1585, do druku przygotowali: S. Grodziski, I. Dwornicka, W. Uruszczak, Wydawnictwa Sejmowe, Warszawa 2005.
• Volumina Constitutionum, t. II: 1550–1609, vol. 1 I: 1587–1609, do druku przygotował: S. Grodziski, Wydawnictwa Sejmowe, Warszawa 2008.
• VL, III, VI, wyd. xx Pijarów, Petersburg 1859.
• Wdowiszewski Z., Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce, Avalon, Kraków 2005.
• Winiarz A., Polskie prawo majątkowo-małżeńskie w wiekach średnich, RAU Wydz. Hist.-Filoz., Serya II, t. XII, Kraków 1899.
• Wójcik Z., Jan Sobieski 1629–1696, PIW, Warszawa 1983.
• Zalaszowski M., Ius Regni Poloniae ex statutis et constitutionibus ejusdem Regni […], t. I, Posnaniae MDCCI.
• Zielińska T., Rozważania nad kwestią wyposażania szlachcianek w Wielkim Księstwie Litewskim, Kwartalnik Historyczny 1989/XCV/1–2, s. 93–109.
• Zielińska Z., Polska w okowach „systemu północnego” 1763–1766, Arkana, Kraków 2012.