Polska dola – rosyjska sud’ba

• Authors: Bartmiński Jerzy

Title variants

EN

THE POLISH DOLA AND THE RUSSIAN SUD’BA

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Ostry kontrast między semantyką polskiego losu i rosyjskiej sud’by, jaki zarysowała Anna Wierzbicka w szkicu Język i naród. Polski „los” i rosyjska „sud’ba” (w: Semantics, Culture and Cognition) wymaga zdaniem autora reinterpretacji pod dwoma względami: po pierwsze, w płaszczyźnie językowej, uwzględnienia innych ważnych pojęć, które funkcjonują także w polszczyźnie w ramach szerszej konceptosfery dla oznaczania egzystencjalnej sytuacji człowieka, przede wszystkim koncepcji doli, po drugie, w sferze socjokulturowych i historycznych korelatów konceptów językowych, brania pod uwagę raczej czynników społecznych niż mitycznego charakteru narodowego. Polska koncepcja losu, bliska łac. fortunie, ma konotacje szlachecko-romantyczne, wiąże się z grą, z losowaniem, szczęśliwym przypadkiem, z niewiadomą i odwagą ryzykowania. Dola, która od XIX wieku przyjmuje w połączeniach polska dola, chłopska dola konotacje negatywne – przedłuża semantykę łac. fatum, oznacza sytuację egzystencjalną daną z góry, z łaski Boga, trudną do zmiany. O ile polski los jest istotnie kontrastowy wobec ros. sud’by, o tyle polska dola, współcześnie wiązana w optyką „prostego człowieka”, nie partycypującego w profitach transformacji ustrojowej, jest z ros. pojęciem sud’by w dużym stopniu zgodna. Rozróżnienie losu i doli opiera się na ogólnokulturowym przeciwieństwie przypadku i konieczności, daru i przeznaczenia – przeciwieństwie obecnym w różnych kulturach.

EN

The sharp contrast between the semantics of the Polish los and Russian sud’ba, drawn by Anna Wierzbicka in Język i naród. Polski „los” i rosyjska „sud’ba”, as well as in Semantics, Culture and Cognition, must be reinterpreted in two respects. First, on the linguistic plane, other important concepts, such as dola, must be taken into account, which function in a wider conceptual universe to refer to people’s existential situation. Second, in the sphere of sociocultural and historical correlates of linguistic concepts, social factors rather than a mythical national spirit should be placed in focus. The Polish idea of los, close to Latin fortuna, has noble-romantic connotations: it is associated with playing, drawing lots, good luck, the unknown and the courage of taking risks. Dola, which since the 19th c. has had negative connotations in expressions polska dola ‘the Polish fate’, or chłopska dola ‘the peasant fate’, is a continuation of the semantics of the Latin fatum and as such refers to a God-given situation, difficult to change. If the Polish los does indeed contrast with the Russian sud’ba, the Polish dola, now associated with „the simple people” who do not benefit from the political and economic transformation, is largely convergent with the Russian concept. The distinction between los and dola rests on a general cultural opposition of coincidence and inevitability, a gift and destiny, an opposition present in both cultures.

Keywords

PL

polski los; rosyjska sud’ba; Anna Wierzbicka; konceptosfera; koncepty językowe; optyka „prostego człowieka”; charakter narodowy

EN

Polish los [fate]; Russian sud’ba; Anna Wierzbicka; conceptual sphere; linguistic concepts; ‘common man's’ perception; national character

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Year: 2000
• Volume: 12
• Pages: 25–37

Contributors

author

Bartmiński Jerzy

References

• Abramowicz Maciej, Karolak Ireneusz 1991, Wolność i liberté w języku polskim i francuskim, [w:] „Język a kultura” t. 3, Wartości w języku i tekście, pod red. J.Puzyniny i J.Anusiewicza, Wrocław, s. 51-59.
• Apresjan Jurij, 1995, Čelovek, „Voprosy Jazykoznanija” 1995.
• Arutjunova N. D. (red.), 1994, Ponjatie sud’by v kontekste raznych kul’tur, Moskva.
• Bartmiński Jerzy, 1988, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, [w:] Konotacja, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin, s. 169-183.
• Bartmiński Jerzy (red.), 1993, Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich, Lublin, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej.
• Bartmiński Jerzy, Mazurkiewicz-Brzozowska Małgorzata (red.), 1993, Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne, Lublin, Wydawnictwo UMCS.
• Berting Jan, Christiane Villain-Gandossi, 1995, The role and significance of national stereotypes in international relations: an interdisciplinary approach, [w:] Stereotypes and nations, ed. by Teresa Walas, Kraków, s. 13-27.
• Ivanov Vjačeslav, Toporov Vladimir, 1987, hasło Dolja, [w:] Mify narodov mira. Enciklopedija, glavny redaktor S. A. Tokarev, t. 1, Moskva, s. 391.
• K = Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie, t. 1-60, Wrocław 1961-1985.
• Karł SGP = Karłowicz Jan, Słownik gwar polskich, t. 1, Kraków 1900.
• KC = Księga cytatów z polskiej literatury pięknej ułożona przez Pawła Herza i Władysława Kopalińskiego, Warszawa 1975, PIW.
• Levkievskaja Elena, 1999, Dolja [hasło w:] Slav Tol.
• NKPP = Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich. W oparciu o dzieło Samuela Adalberga opracował Zespól Redakcyjny pod kier. J. Krzyżanowskiego, t. 1-4, Warszawa 1961-1978, PIW.
• Potebnja Andrej, O nekotorych simvolach v slavjanskoj narodnoj poezii. . . O dole i srodnych s neju suščestvach, Charkov 1914.
• PSWP Zgól = Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, pod red. Haliny Zgółkowej, Poznań 1994-
• Puzynina Jadwiga, 1992, Język wartości, Warszawa, PWN.
• SJP Dor = Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. 2, Warszawa 1960.
• SJP Wil = Słownik języka polskiego, oprac. przez A. Zdanowicza i in., cz. I, Wilno 1961.
• Slav Tol = Staroslavjanskie drevnosti. Etnolingvističeskij slovar’, red. N. I. Tolstoj, t. II, Moskva 1999.
• Sł SE = Sławski Franciszek, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. I, Kraków 1952- 1956.
• SFWP 1990 = Słownik frekwencyjny współczesnej polszczyzny, opracowali Ida Kurcz, Andrzej Lewicki, Jadwiga Sambor, Krzysztof Szafran, Jerzy Woronczak, Kraków 1990, Instytut Języka Polskiego PAN.
• SPXVI = Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, t. V, ZNiO 1971.
• SStp — Słownik staropolski, pod red. S. Urbańczyka, t. 2, Warszawa 1956.
• SWJP Dunaj = Słownik współczesnego języka polskiego, red. naukowy Bogusław Dunaj, Warszawa 1996, Wydawnictwo Wilga.
• Symotiuk Stefan, 1996, Język losu, „Etnolingwistyka” 8, s. 314-316.
• Tolstaja Svetlana M., 1995, Sud’ba [hasło w:] Slavjanskaja mifologija. Enciklopedičeskij slovar’, red. V. J. Petruchin i in., Moskva, s. 370-371.
• Wierzbicka Anna, 1991, Język i naród: polski „los” i rosyjska „sud’ba”, „Teksty Drugie”, nr 3, s. 5-20.
• Wierzbicka Anna, 1992, Semantics, Culture and Cognition. Universal Human Concepts in Culture-Specific Configurations, New York-Oxford, Oxford University Press.
• Wierzbicka Anna, 1997, Understanding cultures through their key words: English, Russian, Polish, German, Japanese, New York: Oxford University Press.
• Wierzbicka Anna, 1999, Język, umysł, kultura, wybór prac pod redakcją Jerzego Bartmińskiego, Warszawa, Wyd. Naukowe PWN.
• Zaron Zofia, 1985, Wybrane pojęcia etyczne w analizie semantycznej (Kochaj bliźniego swego), Wrocław.
• Žuravlev A. F., 1998, K rekonstrukcii drevneslovjanskogo mirovidenija (o kategoriach ‘doli’ i ‘mery’ v ich jazykovom i kulturnnom vyraženii), [w:] Problemy slavjanskogo jazykoznanija. Tri dokłada k XII Meždunarodnomu s’jezdu slavistov, Moskva, Rossijskaja akad. nauk, Inst. slavjanovedenija, s. 71-87.
• Žuravlev A. F., Dolja [hasło w:] Slav Tol.