Pielgrzymki pomorskie w średniowieczu. Stan i perspektywy badań

• Authors: Majewski Marcin , Rębkowski Marian , Simiński Rafał

Title variants

EN

Pomeranian Pilgrimages in the Middle Ages. The State and Prospects of Research

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

EN

The cult of the saints and their relics in the Middle Ages took form – among other things – of the pilgrimage movement. The authors of this article discuss the sources – both archaeological and written – and the state of research on pilgrimages of the Medieval inhabitants of Pomerania the Duchy of Szczecin (Stettin), the Duchy of Słupsk (Stolp) and the dominium of the bishops of Kamień (Kammin), excluding the Duchy of Wołogoszcz (Wolgast). The analysis focus on the shrines situated both in Pomerania and beyond the region. The future progress of the research is expected specially in connection with the archaeological excavations conducted in towns founded according to the German law.

Keywords

EN

pilgrimages; Medieval religiousness; Pomerania

• Publisher: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego
• Journal: Przegląd Zachodniopomorski
• Year: 2016
• Issue: 1
• Pages: 129-168

Dates

published

2016

Contributors

author

Majewski Marcin

• Uniwersytet Szczeciński

author

Rębkowski Marian

• Uniwersytet Szczeciński

author

Simiński Rafał

• Uniwersytet Szczeciński

References

• Źródła
• Das älteste Kolberger Stadtbuch von 1277–1373, bearb. v. E. Sandow, „Baltische Studien” Neue Folge, 42, 1940, s. 90–137.
• Das älteste Stettiner Stadtbuch (1305–1352), hrsg. v. M. Wehrmann, Stettin 1921 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Pommern, I, H. 3).
• Die Akten der Kanonisationsprozesses Dorotheas von Montau von 1394 bis 1525, hrsg. v. R. Stachnik in Zusammenarbeit mit A. Triller und H. Westphal, Köln–Wien 1978 (Forschungen und Quellen zur Geschichte zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ostdeutschlands, 15).
• Diplomataria et Scriptores Historiae Germanicae Medii Aevi, T. III, ed. Ch. Schöttgen, G.Ch. Kreysig, Altenburgi 1760.
• Liber beneficiorum domus Coronae Marie prope Rugenwold 1406–1528, hrsg. v. H. Lemcke, Stettin 1919.
• Liber confraternitatis B. Marie de Anima Teutonicorum, ed. K. Jänig, Rom 1875.
• Pommersches Urkundenbuch, Bd. I–XI, Stettin 1868 – Köln 1990.
• Protokolle der pommerschen Kirchenvisitation 1535–1555, T. I–III, hrsg. v. H. Heyden, Köln 1961–1964.
• Opracowania
• Allendorf J., Brückner W., Wilsnack, w: Lexikon für Theologie und Kirche, bearb. v. M. Buchberger, K. Hofmann, Bd. 10: Terziaren bis Zytomierz, Freiburg im Breisgau 1938, szp. 1217.
• Åmark M., Pilgrimsmärken på svenska medeltidsklockor, „Antikvariskt Arkiv”, 28, 1965.
• Åmark M., Sveriges medeltida kyrkklockor. Bevarade och kända klockor, Stockholm– Uppsala 1960.
• Ansorge J., Mittelalterliche Pilgerzeichen aus der Hansestadt Wismar, „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, 56, 2008/2009, s. 227–234.
• Ansorge J., Pilgerzeichen und Pilgerzeichenforschung in Mecklenburg-Vorpommern, w: Wallfahrer aus dem Osten. Mittelalterliche Pilgerzeichen zwischen Ostsee, Donau und Seine, hrsg. v. H. Kühne, L. Lambacher, J. Hrdina, Frankfurt am Main 2013, s. 81–143 (Europäische Wallfahrtstudien, 10).
• Appuhn H., Kloster Wienhausen, Bd. IV: Der Fund vom Nonnenchor, Wienhausen 1973.
• Barth M., Zur Geschichte der Thanner St. Teobalduswallfahrt im Mittelalter, „Annuaire de la Societe d‘histoire des regions de Thann-Guebwiller”, 1, 1948, s. 19–82.
• Bettin H., Volksdorf D., Pielgrzymki w testamentach mieszczan stralsundzkich jako zwierciadło mieszczańskiej religijności, w: Kult Św. Jakuba Większego Apostoła w Europie Środkowo-Wschodniej, red. R. Knapiński, Lublin 2002, s. 211–233.
• Beuningen van H.J.E., Koldeweij A.M., Heilig en Profaan 1. 1000 Laatmiddeleeuwse Insignes uit de collectie H.J.E. van Beuningen, Cothen 1993 (Rotterdam Papers, 8).
• Beuningen van H.J.E., Koldeweij A.M., Kicken D., Heilig en Profaan 2. 1200 Laatmiddeleeuwse Insignes uit openbare en particuliere coolecties, Cothen 2000 (Rotterdam Papers, 12).
• Blaich C.M., Die Fahrt nach Lutter. Bemerkungen zu Königslutter als Wallfahrtsort des späten Mittelalter, „Braunschweigisches Jahrbuch für Landesgeschichte”, 92, 2011, s. 223–239.
• Boertjes K., Pelgrimsampullen uit Nederlandse en Belgische Bodem, w: A.M. Beuningen, H.J.E. van Koldeweij, D. Kicken, Heilig en Profaan 2. 1200 Laatmiddeleeuwse Insignes uit openbare en particuliere coolecties, Cothen 2000, s. 79–87 (Rotterdam Papers, 12).
• Boehmer F., Geschichte der Stadt Stargard i. Pomm., Bd. 1: Geschichte der Stadt im Mittelalter, Stargard i. Pomm. 1903.
• Borkowski T., Materialne przejawy codziennej religijności w średniowiecznych miastach śląskich. Drobna plastyka dewocyjna, „Archaeologia Historica Polona”, 7, 1998, s. 47–69.
• Brumme C., Das spätmittelalterliche Wallfahrtswesen im Erzstift Magdeburg, im Fürstentum Anhalt und im Sächsischen Kurkreis, Frankfurt am Main 2010.
• Brumme C., Pilgerzeichen – Erhaltungsbedingungen und Verbreitungsräume, w: Das Zeichen am Hut im Mittelalter. Europäische Reisemarkierungen, hrsg. v. H. Kühne, L. Lambacher, K. Vanja, Frankfurt am Main 2008, s. 127–142 (Europäische Wallfahrtsstudien, 4).
• Buchholz R., Gralow K.-D., Zur Geschichte der Wilsnacker Wallfahrt unter besonderer Berücksichtung der Pilgerzeichen, Bad Wilsnack 1992.
• Buske N., Die Marienkapelle auf dem Gollen, dem Revekol und dem Heiligen Berg bei Pollnow. Ein Beitrag zur Geschichte der Wallfahrtsorte in Pommern, „Baltische Studien” Neue Folge, 56, 1970, s. 17–40.
• Buske N., Die Verehrung des Hl. Ewald und die Errichtung der Bodsteder Kapelle, ein Beitrag zur Patrozinienkunde und zur Geschichte der Wallfahrtsorte in Pommern, „Baltische Studien” Neue Folge, 58, 1972, s. 19–32.
• Buske N., Zwei hinterpommersche Wallfahrtsorte, „Baltische Studien” Neue Folge, 62, 1976, s. 28–35.
• Dunin-Wąsowicz T., Średniowieczne znaki pielgrzymie w Polsce. Komunikat, w: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa 1995, s. 328–331.
• Fabricius F., Manke P., Pyl T., Wehrmann M., Die erhaltenen mittelalterlichen Stadtbücher Pommerns, „Baltische Studien” Alte Folge, 46, 1896, s. 45–102. Favreau-Lilie M.-L., Von Nord- und Ostsee ans „Ende der Welt“: Jakobspilger aus dem Hanseraum, „Hansische Geschichtsblätter”, 117, 1999, s. 93–130.
• Gandert O.F., Das Heilige Blut von Wilsnack und seine Pilgerzeichen, w: Brandenburgische Jahrhunderte. Festgabe für Johannes Schultze zum 90. Geburtstag, hrsg. v. G. Heinrich, W. Vogel, Berlin 1971, s. 73–90.
• Haasis-Berner A., Die Pilgerzeichen des 11.–14. Jahrhunderts. Mit einem Überblick über die europäische Pilgerzeichenforschung, w: Archäologie als Sozialgeschichte. Studien zu Siedlung, Wirtschaft und Gesellschaft im frühgeschichtlichen Mitteleuropa, Internationale Archäologie. Studia honoraria 9, hrsg. v. S. Brather, Ch. Bücker, M. Hoeper, Rahden/Westf. 1999, s. 271–277.
• Haasis-Berner A., Hörner aus Keramik – Wallfahrtdevotionalien oder Signalhörner?, „Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters”, 22, 1994, s. 15–38.
• Haasis-Berner A., Die Jakobsmuschel in Grabfunden. Hinweise zu Ursprung und Bedeutung eines Pilgerzeichens, „Sternenweg”, 16, 1995, s. 3–10.
• Haasis-Berner A., Pilgerzeichen des Hochmittelalters, Würzburg 2003.
• Hauglid R., Pilgrimsmerker på kirkeklokker, „Foreningen til Norske Fortidsminnesmerkers Bevaring”, 98, 1942, s. 61–72.
• Heerwarden van J., Pilgrimages and social Prestige. Some reflections on a theme, w: Wallfahrt und Alltag in Mittelalter und frühen Neuzeit, Wien 1992, s. 27–79.
• Herbers K., Deutschland und der Kult des hl. Jakobus, w: Y. Bottineau, Der Weg der Jakobspilger. Geschichte, Kunst und Kultur der Wallfahrt nach Santiago de Compostela. Mit einer Einleitung und einem Kapitel zur Jakobusverehrung in Deutschland, Bergisch Gladbach 1987, s. 252–273.
• Hersperger P., Schmugge L., Wiggenhauser B., Die Supplikenregister der päpstlichen Pönitentiarie aus der Zeit Pius’ II. (1458–1464), Tübingen 1996 (Bibliothek des Deutschen Historischen Instituts in Rom, 84).
• Heyden H., Das Wallfahrtswesen in Pommern, „Blätter für Kirchengeschichte Pommerns”, 22/23, 1940, s. 7–20.
• Heyden H., Die letzten Wallfahrten in Pommern, w: tenże, Neue Aufsätze zur Kirchengeschichte Pommerns, Köln u.a. 1965, s. 60–67 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Pommern, 12).
• Heyden H., Kirchengeschichte Pommerns, Bd. I, Stettin 1937.
• Heyden H., Stralsunder Wallfahrten, „Greifswald-Stralsunder Jahrbuch”, 8, 1969, s. 29–37.
• Heyne B., Von den Hansestädten nach Santiago: Die große Wallfahrt des Mittelalters, „Bremisches Jahrbuch”, 52, 1972, s. 65–84.
• Janowski A., Zabytki ruchome, w: Klasztor premonstratensów w Białobokach. Archeologia i historia, red. M. Rębkowski, F. Biermann, Szczecin 2015, s. 105–127. Kochanowska J., Szczeciński dzwon Maryjny z 1524 roku ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie, „Materiały Zachodniopomorskie”, 26, 1980, s. 411–422.
• Köster K., Gottsbüren, das „hessische Wilsnack”. Geschichte und Kultgesschichte einer mittelalterlichen Heiligblut-Wallfahrt im Spiegel ihrer Pilgerzeichen, w: Festgabe für Paul Kirn, hrsg. v. E. Kaufmann, Berlin 1961, s. 198–222.
• Köster K., Mittelalterliche Pilgerzeichen, w: Wallfahrt kennt keine Grenzen, hrsg. v. L. Kriss-Rettenbach, G. Möhler, München–Zürich 1984, s. 203–223.
• Köster K., Pilgerzeichen und Pilgermuscheln von mittelalterlichen Santiagostraßen, Neumünster 1983 (Ausgrabungen in Schleswig. Berichte und Studien, 2).
• Krötzl Ch., Von der Ostsee bis nach Santiago de Compostela. Pilgerfahrten und kulturelle Einflüsse, w: Santiago de Compostela: Pilgerwege, hrsg. v. P.C. von Saucken, Augsburg 1996, s. 361–367.
• Kubicki R., Pielgrzymki w testamentach mieszczan elbląskich w XV – początkach XVI w., w: Z dziejów średniowiecza. Pamięci Profesora Jana Powierskiego (1940–1999), red. W. Długokęcki, Gdańsk 2010, s. 179–188.
• Kuczkowski A., Góra Chełmska. Od miejsca kultu do parku rozrywki, Pruszcz Gdański 2011.
• Kuczkowski A., Cholin–Gollenberg–Góra Chełmska. Źródła archeologiczne do dziejów Góry Chełmskiej koło Koszalina, Koszalin 2013.
• Kurze D., Aus Hamburg und vom Südsaum des pommerschen Meeres nach Wilsnack, w: Die Wilsnackfahrt. Ein Wallfahrts- und Kommunikationszentrum Nord- und Mitteleuropas im Spätmittelalter, hrsg. v. F. Escher, H. Kühne, Frankfurt am Main 2006, s. 115–149 (Europäische Wallfahrtsstudien, hrsg. v. H. Kühne, J. Hrdina, T. Müller, Bd. 2)
• Krzymuska-Fafius Z., Kaplica pielgrzymkowa cysterek koszalińskich na Górze Chełmskiej i jej wyposażenie, w: Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy, red. J. Strzelczyk, Poznań 1992, s. 329–349.
• Kühne H., Brumme C., Die Pilgerzeichenfund am Kloster Seehausen und sein historischer Kontext. Mit einem Katalog des Seehauser Fundes, w: Sachkultur und religiöse Praxis, hrsg. v. D. Schumann, Berlin 2000, s. 406–457.
• Kühne H., Brumme C., Jenseits von Wilsnack und Sternberg: Pilgerzeichen spätmittelalterlichen Heilig-Blut-Wallfahrten, Schriften aus dem Deutschen Glockenmuseum, H. 6: Varia Campanologiae Studia Cyclica, Greifenstein 2009, s. 129–142.
• Kwiatkowski S., Klimat religijny w diecezji pomezańskiej u schyłku XIV i w pierwszych dziesięcioleciach XV wieku, Toruń 1990 (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 84, z. 1).
• Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, H. IX: Der Kreis Naugard, Stettin 1910.
• Liebgott N.-K., Afstøbninger af pilgrimstegn på danske middelalderlige kirkeklokker, „Aarbøger for nordisk oldkyndighed og historie”, 1971, s. 195–240.
• Loon-van de Moosdijk van L., Goet ende wael gheraect. Versieringsmotieven op luid – end speelklokken uit Middeleeuwen en Renaissance in het hertogdom Brabant (1300 tot 1559), Nijmegen 2004.
• Loon-van de Moosdijk van L., Pelgrimsinsignes op „Nederlandse” klokken, w: H.J.E. van Beuningen, A.M. Koldeweij, D. Kicken, Heilig en Profaan 2. 1200 Laatmiddeleeuwse Insignies uit openbare en particuliere coolecties, Cothen 2000, s. 112–127 (Rotterdam Papers, 12).
• Loon-van de Moosdijk van L., St. Odilia auf westeuropäischen Glocken. Pilgerzeichen aus dem Elsaß, „Jahrbuch für Glockenkunde”, 7–8, 1995/1996, s. 185–193.
• Ludwisarstwo stargardzkie i pomorskie XIV–XVII wieku. W 350. rocznicę odlania ostatniego dzwonu w Stargardzie. Katalog wystawy, red. M. Majewski, Stargard 2003.
• Łysiak W., Święta przestrzeń. O pielgrzymkach, pielgrzymowaniu, miejscach pielgrzymkowych i pobożności ludowej w dawnym Księstwie Pomorskim, Poznań 2010.
• Łysiak W., Trzebiatowskie Rubus sancte Mariae. Cel i miejsce pielgrzymek, „Stargardia”, 3, 2003, s. 117–125/
• Majewski M., Księgi rękopiśmienne na Pomorzu Zachodnim, w: Dzieje sztuki polskiej, t. II, cz. 3: Malarstwo gotyckie w Polsce. Synteza, red. A.S. Labuda, K. Secomska, Warszawa 2004, s. 481–486.
• Majewski M., Pilgerzeichen auf Glocken in hinterpommerschen Kirchen, w: Wallfahrer aus dem Osten. Mittelalterliche Pilgerzeichen zwischen Ostsee, Donau und Seine. Beiträge der Tagung Perspektiven der europäischen Pilgerzeichenforschung 21. bis 24. April 2010 in Prag, hrsg. v. H. Kühne, L. Lambacher, J. Hrdina, Frankfurt am Main 2013, s. 51–68 (Europäische Wallfahrtsstudien, 10).
• Mangelsdorf G., Das Aachorn von Greifswald – ein Beitrag zur mittelalterlichen Devotionalienkunde, „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, 39, 1991, s. 219–225.
• Manikowska H., Jerozolima–Rzym–Compostela. Wielkie pielgrzymowanie u schyłku średniowiecza, Wrocław 2008.
• Manikowska H., Źródła wrocławskie (i wrocławian dotyczące) do dziejów „wielkiego pielgrzymowania” u schyłku średniowiecza, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 61, 2006, z. 1, s. 45–59.
• Mazikiewicz M., Skarby bibliotek – mszał stargardzki MS XV.52, „Bibliotekarz Zachodniopomorski”, 47, 2006, z. 1, s. 48–80.
• Mieck I., Zur Wallfahrt nach Santiago de Compostela zwischen 1400 und 1650. Resonanz, Strukturwandel und Krise, „Gesammelte Aufsätze zur Kulturgeschichte Spaniens”, 29, 1978, s. 483–518.
• Możejko B., Rozrachunek z życiem doczesnym. Gdańskie testamenty mieszczańskie z XV i początku XVI wieku, Gdańsk 2010.
• Możejko B., Spätmittelalterliche Wallfahrten im Licht Danziger Quellen, w: Wallfahrer aus dem Osten. Mittelalterliche Pilgerzeichen zwischen Ostsee, Donau und Seine. Beiträge der Tagung Perspektiven der europäischen Pilgerzeichenforschung 21. bis 24. April 2010 in Prag, hrsg. v. H. Kühne, L. Lambacher, J. Hrdina, Frankfurt am Main 2013, s. 69–80 (Europäische Wallfahrtsstudien, 10) Oefelein C., Oefelein R., Pilgerzeichenabgüsse auf den Glocken Brandenburgs. Ergebnisse einer flächendeckenden Untersuchung, w: Wallfahrer aus dem Osten. Mittelalterliche Pilgerzeichen zwischen Ostsee, Donau und Seine, hrsg. v. H. Kühne, L. Lambacher, J. Hrdina, Frankfurt am Main 2013, s. 179–192 (Europäische Wallfahrtstudien, 10).
• Oefelein C., Pilgerzeichen – Neue Funde auf Glocken in Brandenburg, w: Das Zeichen am Hut im Mittelalter. Europäische Reisemarkierungen, hrsg. v. H. Kühne, L. Lambacher, K. Vanja, Frankfurt am Main 2008, s. 115–126 (Europäische Wallfahrtsstudien, 4).
• Ohler N., Zur Seligkeit und zum Troste meiner Seele. Lübecker unterwegs zu mittelalterlichen Wallfahrtsstätten, „Zeitschrift des Vereins für Lübeckische Geschichte und Altertumskunde”, 83, 1983, s. 83–103.
• Paap W., Kloster Belbuck um die Wende des 16. Jahrhunderts, „Baltische Studien” Neue Folge, 16, 1912, s. 1–73.
• Paner H., Średniowieczne świadectwa kultu Maryjnego. Pamiątki pielgrzymie w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, Gdańsk 2013.
• Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa 1995 (Colloquia Mediaevalia Varsoviensia II).
• Piwowarczyk E., Legaty testamentowe ad pias causas w XV-wiecznym Krakowie. Z badań nad pobożnością miejską, Kraków 2010.
• Plötzl R., Deutsche Pilger nach Santiago de Compostela bis zur Neuzeit, w: Deutsche Jakobspilger und ihre Berichte, hrsg. v. K. Herbers, Tübingen 1988, s. 1–27 (Jakobus Studien, 1).
• Poettgen J., Kryptogramme und Pilgerzeichen auf spätmittelalterlichen Glocken im östlichen Thüringen. Studien zur Werkstatt des Meisters Herman Herlin in Jena, „Jahrbuch für Glockenkunde”, 9–10, 1997/1999, s. 81–98.
• Poettgen J., Pilgerzeichen auf Glocken. Studien zu Geschichte, Verbreitung und Motivation ihrer Verwendung, w: H.J.E. van Beuningen, A.M. Koldeweij, D. Kicken, Heilig en Profaan 2. 1200 Laatmiddeleeuwse Insignies uit openbare en particuliere coolecties, Cothen 2000, s. 128–136 (Rotterdam Papers, 12).
• Prokop K.R., Liber fraternitatis S. Spiritus et S. Marie in Saxia de Urbe. Nie dostrzeżone źródło do badań nad prozopografią późnego średniowiecza Pomorza Zachodniego i Polski, „Przegląd Zachodniopomorski”, 48, 2004, z. 2, s. 137–143.
• Rębkowski M., ...ad sanctum Jacobum ultra montes. Przyczynek do badań nad pielgrzymkami mieszczan kołobrzeskich w średniowieczu, w: Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, red. C. Buśko, J. Klápste, L. Leciejewicz, S. Moździoch, Wrocław 2002, s. 265–269.
• Rębkowski M., Dewocjonalia pątnicze – świadectwo religijnych podróży dawnych mieszkańców Pomorza, w: Wszyscy jesteśmy tułaczami, red. M. Słomiński, Szczecin 2007, s. 7–18.
• Rębkowski M., Dokąd pielgrzymowali w średniowieczu mieszkańcy Kołobrzegu?, w: Tempus nostrum est. Księga pamiątkowa ofiarowana profesorowi Edwardowi Włodarczykowi w 60. rocznicę urodzin, red. W. Stępiński, D. Szudra, R. Techman, Szczecin 2006, s. 213–224.
• Rębkowski M., Nowy typ znaku pielgrzymiego, czyli o zaginionym znalezisku ze Szczecina, w: Rzeczy i ludzie. Kultura materialna w późnym średniowieczu i w okresie nowożytnym. Studia dedykowane Marii Dąbrowskiej, red. M. Bis, W. Bis, Warszawa 2014, s. 317–324.
• Rębkowski M., Pielgrzymki mieszkańców średniowiecznych miast południowego wybrzeża Bałtyku w świetle znalezisk znaków pątniczych. Wstęp do badań, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 52, 2004, nr 2, s. 153–188.
• Rębkowski M., The Finds of the Pilgrim Badges from the Polish Baltic Coast, w: Wallfahrer aus dem Osten. Mittelalterliche Pilgerzeichen zwischen Ostsee, Donau und Seine, hrsg. v. H. Kühne, L. Lambacher, J. Hrdina, Frankfurt am Main 2013, s. 33– 49 (Europäische Wallfahrtstudien, 10).
• Rębkowski M., Uwagi o niektórych atrybutach średniowiecznych pielgrzymów na podstawie znalezisk z północnej Polski, „Archaeologia Historica Polona”, 15, 2005, nr 2, s. 221–230.
• Rębkowski M., Znaki pielgrzymie, w: Archeologia średniowiecznego Kołobrzegu, t. III, red. M. Rębkowski, Kołobrzeg 1998, s. 223–227.
• Rębkowski M., Rulewicz M., Czy mieszkańcy Szczecina pielgrzymowali w średniowieczu do Kolonii?, w: Instantia est mater doctrinae: księga jubileuszowa prof. dr. hab. Wladysława Filipowiaka, red. E. Wilgocki, Szczecin 2001, s. 351–358.
• Rębkowski M., Simiński R., Pielgrzymki mieszkańców Pomorza Zachodniego do sanktuarium św. Teobalda w Thann w średniowieczu, w: Turystyka religijna, red. Z. Kroplewski, A. Panasiuk, Szczecin 2010, s. 145–157.
• Rębkowski M., Wywrot B., Polak Z., Źródła archeologiczne, w: Archeologia średniowiecznego Kołobrzegu, t. II, red. M. Rębkowski, Kołobrzeg 1997, s. 15–142.
• Riemann H., Geschichte der Stadt Kolberg. Aus den Quellen dargestellt, 2. Aufl., Kolberg 1924.
• Röpcke A., St. Theobald und die Wallfahrt nach Thann. Norddeutsche Aspekte, w: Klerus, Kirche und Frömmigkeit im spätmittelalterlichen Schleswig-Holstein, hrsg. v. E. Bünnz, K.-J. Lorenzen-Schmidt, Neumünster 2006, s. 345–355 (Studien zur Wirtschafts- und Sozialgeschichte Schleswig-Holsteins, 41).
• Röpcke A., St. Theobald und die Wallfahrt nach Thann im Spätmittelalter, w: Pilgerheilige und ihre Memoria, hrsg. v. K. Herbers, P. Rückert, Tübingen 2012, s. 129– 143.
• Röpcke A., Von der Ostsee nach Thann im Oberelsass. Die Wallfahrt der Seeländer zum Heiligen Theobald im Spätmittelalter, „Biuletyn Polskiej Misji Historycznej”, 10, 2015, s. 309–324.
• Röricht R., Deutsche Pilgerreisen nach dem Heiligen Lande, Innsbruck 1900.
• Röricht R., Die Deutschen im Heiligen Lande. Chronologisches Verzeichnis derjenigen Deutschen, welche als Jerusalempilger und Kreuzfahrer sicher nachzuweisen oder wahrscheinlich anzusehen sind, Innsbruck 1894.
• Rymar E., Wielka podróż wielkiego księcia. Wyprawa Bogusława X na niemiecki dwór królewski, do Ziemi Świętej i Rzymu (1496–1498), Szczecin 2004.
• Rymar E., Wybrane parafie wiejskie biskupstwa kamieńskiego między Łebą a Świną w Repertorium Germanicum (z lat 1378–1471), w: Dzieje wsi pomorskiej. V Międzynarodowa Konferencja Naukowa Kłopotowo, gmina Dygowo, powiat kołobrzeski 5–7 maja 2006. Materiały, red. A. Chludziński, R. Gaziński, Dygowo–Szczecin 2007, s. 67–78.
• Schaugstat M., Mittelalterliche Pilgerzeichen auf Glocken in mecklenburgischen Dorfkirchen, „Mecklenburgische Jahrbücher”, 109, 1993, s. 19–54.
• Schäfer K.H., Die deutschen Mitglieder der Heilig-Geist Bruderschaft zu Rom am Ausgang des Mittelalters, Paderborn 1913 (Quellen u. Forschungen a. d. Gebiete d. Geschichte, hrsg. v. d. Görres-Gesellschaft, Bd. XVI, Beilage).
• Schmugge L., Deutsche Pilger in Italien, w: Kommunikation und Mobilität im Mittelalter. Begegnungen zwischen dem Süden und der Mitte Europas (11.–14. Jahrhundert), hrsg. v. S. de Rachewitz, J. Riedmann, Sigmaringen 1995, s. 97–113.
• Schmugge L., Jerusalem, Rom und Santiago – Fernpilgerziele im Mittelalter, w: Pilger und Wallfahrtsstätten in Mittelalter und Neuzeit, hrsg. v. M. Matheus, Stuttgart 1999, s. 11–34.
• Simiński R., Ryga – cel pielgrzymek mieszczan stralsundzkich w latach 70. i 80. XIII wieku, w: Ziemiom Odzyskanym umysł i serce. Henryk Lesiński, uczonego życie i dzieło, red. R. Gaziński, W. Stępiński, Szczecin 2010, s. 91–97.
• Simiński R., Czasy średniowiecza (1266–1523), w: Dzieje Koszalina. T. I: Do 1945 roku, red. R. Gaziński, E. Włodarczyk, Koszalin 2016, s. 61–116.
• Simiński R., Zarys dziejów klasztoru premonstratensów w Białobokach, w: Klasztor premonstratensów w Białobokach. Archeologia i historia, red. M. Rębkowski, F. Biermann, Szczecin 2015, s. 157–196.
• Simiński R., Związki Kołobrzegu z klasztorem kartuzów Korona Maryi pod Darłowem w późnym średniowieczu, w: Kołobrzeg i okolice poprzez wieki. Studia i szkice, red. R. Ptaszyński, Szczecin 2010, s. 93–122.
• Spencer B., Pilgrim Souvenirs and Secular Badges, London 1998 (Medieval Finds from Excavations in London, 7).
• Stań K., Majewski M., Stargard, Stare Miasto, Rynek Staromiejski, stan. 11a (AZP 32– 10/167), „Stargardia”, 7, 2011–2012, s. 358–359.
• Starnawska M., Das Phänomen der Pilgerfahrten in der deutschen und polnischen Kultur des Mittelalters und der Frühen Neuzeit. Hauptfragestellungen und Forschungsstand, „Biuletyn Polskiej Misji Historycznej”, 10, 2015, s. 25–62.
• Starnawska M., Świętych życie po życiu. Relikwie w kulturze religijnej na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 2008.
• Szajt J., Wachowski K., Problem sakralizacji wina i chleba w późnym średniowieczu i w czasach nowożytnych, „Archeologia Polski”, 58, 2013, z. 1–2, s. 200–205.
• Szultka Z., Kaplica pw. Najświętszej Maryi Panny na Górze Chełmskiej jako miejsce kultowe w średniowieczu, „Studia Gdańskie”, 9, 1993, s. 75–88.
• Szultka Z., Świątynia na Rowokole i jej funkcje, Słupsk 2014.
• Tandecki J., Źródła do dziejów miast pomorskich do końca XVIII wieku, w: Stan badań i potrzeby edycji źródłowych dla historii Pomorza i innych krajów południowej strefy bałtyckiej. Materiały z konferencji ogólnopolskiej z 25–26 listopada 1994 r. w Toruniu, red. M. Biskup, Toruń 1995, s. 51–67.
• Triller A., Das Wallfahrtswesen in Westpreussen um die Wende des 14. und 15. Jahrhunderts auf Grund des Processus Dorotheae Montoviensis 1404–1405, w: Beiträge zur ostdeutschen und osteuropäischen Kirchengeschichte. Festschrift für Bernhard Stasiewski, hrsg. v. G. Adriányi, J. Gottschalk, Köln 1975, s. 24–33.
• Triller A., Dorotheas Wallfahrten nach Köslin, Der Dorotheenbote, „Mitteilungsblatt des Dorotheenbundes”, 34, 1975, s. 315–316.
• Vielliard J., Pèlerins d’Espagne à la fin du Moyen Age, w: Homenajo a Antonio Rubio i Lluch, vol. II, Barcelona 1936, s. 30–36.
• Wachowski K., Emblemata mediaevalia profana. Przykład Polski, Wrocław 2013.
• Wehrmann M., Vom Gollen, „Monatsblätter der Gesellschaft für pommersche Geschichte und Altertumskunde”, 29, 1915, s. 75–76.
• Wehrmann M., Von einigen Wallfahrtsorten in Pommern, „Monatsblätter der Gesellschaft für pommersche Geschichte und Altertumskunde”, 32, 1918, s. 15–16.
• Wiesiołowski J., Pielgrzymi do Ziemi Świętej w świetle księgi Penitencjarii Apostolskiej z lat 1410–1411, w: Jerozolima w kulturze europejskiej, red. P. Paszkiewicz, T. Zadrożny, Warszawa 1997, s. 195–202.
• Wilckens von L., Die Kleidung der Pilger, w: Wallfahrt kennt keine Grenzen, hrsg. v. L. Kriss-Rettenbach, G. Möhler, München–Zürich 1984.
• Witkowska A., Z zagadnień peregrinationes religiosae w średniowiecznej Europie, w: tejże, Sancti Miracula Peregrinationes: wybór tekstów z lat 1978–2009, Lublin 2009, s. 276–288.
• Wółkiewicz E., Kościół i jego wierni. Struktury kościelne i formy pobożności w średniowiecznej Nysie, Kraków 2014.
• Wyrwa A., Święty Jakub Apostoł. Malakologiczne i historyczne ślady peregrynacji z ziem polskich do Santiago de Compostela, Lednica–Poznań 2009.
• Wysmułek J., Przejawy religijności mieszczan krakowskich na podstawie XIV-wiecznych testamentów i zapisów pobożnych, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, 54, 2010, s. 85–126.
• Wysmułek J., Testamenty mieszczan krakowskich (XIV–XV wiek), Warszawa 2015.
• Zdrenka J., Die Pilgerfahrten der pommerschen Herzöge ins Heilige Land in den Jahren 1392/1393 und 1406/1407, „Baltische Studien” Neue Folge, 81, 1995, s. 7–17.
• Zdrenka J., Pielgrzymki książąt pomorskich do Ziemi Świętej i Rzymu w latach 1392/1393 i 1406/1407, w: Rycerstwo Europy środkowo-wschodniej wobec idei krucjat, red. W. Peltz, Zielona Góra 1999, s. 91–101.
• Zdrenka J., Święty Teobald pomocnikiem w potrzebie mieszkańców Pomorza i Prus w średniowieczu, w: Mieszczanie, wasale, zakonnicy, red. B. Śliwiński, Malbork 2004 (Studia z dziejów średniowiecza, 10), s. 391–412.
• Zender M., Heiligenverehrung im Hanseraum, „Hansiche Geschichtsblätter”, 92, 1974, s. 1–16.