Rytuał a stereotyp. Podobieństwa oraz różnice genetyczne i funkcjonalne

• Authors: Małyska Agata

Title variants

EN

RITUAL VS. STEREOTYPE-. SIMILARITIES AS WELL AS GENETIC AND FUNCTIONAL DIFFERENCES

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W artykule dokonano porównania rytuału i stereotypu, pojęć, które z uwagi na interdyscyplinarny charakter, częściowe pokrywanie się zakresów semantycznych oraz potoczne i naukowe ujęcie – cechuje nieostrość znaczeniowa i częste utożsamianie z innymi pojęciami pokrewnymi. W celu sprecyzowania ich znaczenia zestawiono właściwości konstytuujące obydwa pojęcia, dotyczące genezy, cech strukturalnych i funkcjonalnych (przypisywanych im na gruncie pozalingwistycznym i lingwistycznym). Rytuał i stereotyp mają odmienną genezę. Pierwszy termin używany był od XVI wieku, początkowo na oznaczenie Agendy (księgi kościelnej), z czasem jako ‘określony sposób zachowania zgodnie z ustaloną formą zewnętrzną’. Terminem stereotyp posługiwano się od XVIII wieku przy opisie procesu drukowania, opierającego się na gotowych sztywnych matrycach. Przekształcenia, jakie dokonały się w obrębie rytuału i stereotypu, sprawiły, że obydwa stały się ważne dla nauk zajmujących się poznaniem ludzkim, językiem i komunikacją społeczną. W toku badań okazało się, że wprawdzie łączy je pewien zespół wspólnych właściwości (stabilizacja formy, konwencjonalizacja treści, powtarzalność, trwałość), niewłaściwe jest jednakże ich utożsamianie. Rytuał definiowany jest jako działanie o właściwościach performatywnych, działanie, które cechuje instytucjonalizacja, związek z sytuacją pragmatyczną i obligatoryjność stosowania wymuszona presją społeczną. Natomiast stereotyp rozumiany jest jako kategoria mentalna, jako obraz w głowie. Ściśle związany jest z funkcją poznawczą i służy do kategoryzacji świata. Możliwe jest znalezienie dla nich wspólnej płaszczyzny badań (język polityki ukazywany był przez językoznawców zarówno jako przejaw stereotypizacji, jak i rytualizacji języka), jednakże należy pamiętać, że przypisywane im cechy są stopniowalne (np. charakter społeczny immanentnie związany z rytuałem dla stereotypu jest właściwością drugoplanową), wybór zaś określonej terminologii determinuje kierunek badań.

EN

An attempt is made in the article to compare the concepts of ritual and stereotype, which because of their interdisciplinary nature, partial semantic overlap, and as a colloquial and scientific approach, are semantically vague and often identified with other related concepts. In order to define them more precisely, a juxtaposition has been made of features which make up the two concepts, relating to their origin, structural and functional characteristics (attributed to them on the extralinguistic and linguistic basis). The Polish rytuał ‘ritual’ and stereotyp ‘stereotype’ have different origins. The former has been used since the 16th c., first to refer to a book describing church ceremonies called Agenda, then in the sense of „a pattern of behaviour according to an established external norm”. The term stereotyp has been used since the 18th c. to refer to a printing process performed with ready-made hard matrices. The transformations which have taken place within the two concepts have rendered them important. for sciences which deal with cognition, language and social communication. The analysis has revealed that although there exist features shared by both concepts (the stabilization of form, conventionalization of content, repetitiveness, constancy), it is improper to identify one with the other. Rytuał is defined as a performative action, characterized by institutionalization, a connection with the pragmatic situation and a necessity of application caused by social pressure. Stereotyp, in turn, is understood as a mental category, as a picture in the mind. It is closely connected with a cognitive function and serves as a categorizing tool. It is possible to find a common research platform for both (for instance, the language of politics has been depicted both as a manifestation of language being stereotyped and ritualized) but one must bear in mind that the features they are characterized by are gradable (i.e. the social nature of a ritual is for a stereotype a secondary trait) and the choice of the term depends on the purpose of research.

Keywords

PL

rytuał a stereotyp; poznanie ludzkie; komunikacja społeczna; performatywy; kategoryzacja świata; stereotypizacja; rytualizacja języka; cechy stopniowalne

EN

ritual vs; stereotype; human cognition; social communication; the ritualization of language; gradable features

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Year: 2002
• Volume: 14
• Pages: 197–216

Contributors

author

Małyska Agata

References

• Awdiejew A., 1987, Pragmatyczne podstawy interpretacji wypowiedzeń, Kraków.
• Bartmiński J., 1985, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki (I), [w:] Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, t. III, red. M. Basaj, D. Rytel, Ossolineum, s. 25-53.
• Bartmiński J., Panasiuk J., 1993, Stereotypy językowe, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Wrocław, s. 363- 387.
• Bartmiński J., 1998, Podstawy lingwistycznych badań nad stereotypem — na przykładzie stereotypu matki, [w:] Język a kultura, t. 12, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiński, Wrocław, s. 63-83.
• Benedyktowicz Z., 1988, Stereotyp — obraz — symbol — o możliwości nowego spojrzenia na stereotyp, ZN UJ „Prace Etnograficzne”, z. 24, s. 7-35.
• Brencz A., 1987, Polska obrzędowość pogrzebowa jako obrzęd przejścia, „Lud”, t. 71, s. 215- 229.
• Buchowski M., 1985, Etnologiczna interpretacja obrzędów przejścia, „Lud”, t. 69, s. 63-73. Buchowski M., 1990, Racjonalność, translacja, interpretacja. O badaniu myślenia magicznego w antropologii i filozofii brytyjskiej, Poznań.
• Collier’s Encyclopedia, 1959, t. 17, wyd. T. Couch, New York-Toronto.
• Czerwińska-Burszta H., 1986, Teoria rytów przejścia Arnolda van Gennepa i jej recepcja na gruncie strukturalistycznym, „Lud”, t. 70, s. 51-64.
• Encyklopedia popularna ilustrowana. Treść wszystkich gałęzi wiedzy ludzkiej podana przystępnie, 1909, t. 4, Warszawa.
• Głowiński M., 1992, Poezja i rytuał (wiersze na sześćdziesiąte urodziny Bolesława Bieruta), [w:] M. Głowiński, Rytuał i demagogia: trzynaście szkiców o sztuce zdegradowanej, Warszawa, s. 104-123.
• Grodziński E., 1979, Wypowiedzi performatywne, Wrocław.
• Grodziński E., 1980, Wypowiedzi performatywne o doniosłości prawnej lub guasi-prawnej, [w:] Zagadnienia socjo- i psycholingwistyki, red. A. Schaff, Ossolineum, s. 157-180.
• Kamińska-Szmaj I., 1994, Judzi, zohydza, ze czci odziera. Język propagandy politycznej w prasie 1919-1923, Wrocław.
• Kapiszewski A., 1978, Stereotypy Amerykanów polskiego pochodzenia, Ossolineum. Leksykon, 1972, Warszawa.
• Lewicki A. M., 1976, Wprowadzenie do frazeologii syntaktycznej (teoria zwrotu frazeologicznego), Katowice.
• Maisonneuve J., 1995, Rytuały dawne i współczesne, Gdańsk.
• Mała encyklopedia, 1996, Warszawa.
• Mała encyklopedia powszechna, 1969, Warszawa.
• Marcjanik M., 1981, Magiczne funkcje słów w kulturach pierwotnych i w działaniu językowym współczesnego człowieka, „Przegląd Humanistyczny” nr 10-12, s. 111-116.
• Marcjanik M., 1995, Opisywanie etykiety językowej. Problemy metodologiczne, „Polonica” XVII, s. 99-107.
• Mazur J., 1990, Styl i tekst w aspekcie pragmatycznym, „Socjolingwistyka” IX, s. 71-86. Nowa encyklopedia powszechna, 1996, Warszawa.
• Ożóg K., 1990, Zwroty grzecznościowe współczesnej polszczyzny mówionej, ZN UJ „Prace Językoznawcze”, z. 98, Kraków.
• Peisert M., 1991, Etykieta językowa i jej wyznaczniki, [w:] Język a kultura, t. 1, Podstawowe pojęcia i problemy, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiński, 1991, s. 123-130.
• Piwowarski W., 1983, Socjologia rytuału religijnego, Roczniki Nauk Społecznych „Nauki Społeczno-ekonomiczne”, t. XI, z. 1, s. 5-84.
• Rauch E., 1992, Sprachrituale in Institutionellen und Institutionalisierten Text — und Gesprdchssorten, Frankfurt am Main.
• Schaff A., 1967, Szkice z filozofii języka, Warszawa.
• Słownik łacińsko-polski, 1990, opr. K. Kurnaniecki, Warszawa.
• The American Peoples Encyclopedia, 1968, t. 16, wyd. Glorier Incorporated.
• The Encyclopedia Americana, 1958, t. 23, New York-Chicago-Washington.
• Walczak B., 1994, Co to jest język polityki?, [w:] Język a kultura, t. 11, Język polityki a współczesna kultura polityczna, red. J. Anusiewicz, B. Siciński, s. 15-20.
• Walińska H., 1974, „Stereotyp” — pole terminologiczne, Acta Universitatis Wratislaviensis Nr 240, „Prace Literackie”, t. 16, s. 43-50.
• Wolicka E., 1996, O potrzebie rytuału, „Znak”, z. 5, s. 4-13.
• Zdunkiewicz D., 1993, Akty mowy, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, 1993, s. 259-269.
• „Znak” 1996, z. 5.