Ludność ewakuowana z zachodnich powiatów guberni grodzieńskiej na Syberii w 1916 roku na przykładzie guberni tomskiej

• Authors: Stefan Dmitruk

Title variants

EN

The Population Evacuated from the Western Counties of the Grodno Governorae in Siberia in 1916: The Example of the Tomsk Governorate

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Jedną z konsekwencji I wojny światowej były migracje ludności w Europie. W efekcie masowej ewakuacji ludności cywilnej z zachodnich guberni w głąb Rosji w 1915 r. doszło do trwałych zmian demograficznych i etnicznych na obszarze obecnych ziem polskich, m.in. podczas translokowania cywili z guberni grodzieńskiej niewielka część z nich trafiło do guberni tomskiej położonej w zachodniej Syberii. Celem publikacji jest analiza demograficzna i statystyczna rodzin z powiatów zachodnich guberni grodzieńskiej ewakuowanych do wymienionej guberni latem 1915 r. Podstawę źródłową opracowania stanowi spis przesiedlonych osób wydrukowany w Tomsku w 1916 r. W badaniu wykorzystano metody statystyczno-demograficzne, z uwzględnieniem takich elementów, jak: struktura wieku i płci, typologia struktury rodziny Petera Lasletta z modyfikacją Cezarego Kukli, głębi pokoleniowej. Dodatkowo zbadano kwestię geografii wyjazdu i rozmieszczenia ludności cywilnej z zachodnich powiatów guberni grodzieńskiej w guberni tomskiej. Wśród translokowanych rodzin w 1915 r. z północnego Podlasia i Białostocczyzny do guberni tomskiej zaobserwowano spadek liczebności gospodarstwa domowego o 1,2–1,3 osoby. Średnia wielkość przesiedlonego gospodarstwa wynosiła 4,05 osoby. W tym czasie w badanej społeczności dominowały dwupokoleniowe gospodarstwa z 2–3 dziećmi. Rodziny były zdekompletowanie w poszczególnych przedziałach wiekowych. Deficyty mężczyzn wystąpiły w przedziale 20–29 lat, nadwyżka tej płci w grupie między 10. a 19. rokiem życia, jej zrównoważenie w przedziale wiekowym 30–39 lat. Znaczne ubytki były wśród niemowląt. Na straty demograficzne wpłynęły pobory mężczyzn do armii rosyjskiej w pierwszym roku wojny, zmiana warunków bytowych rodzin po wybuchu konfliktu oraz masowa ewakuacja ludności cywilnej latem 1915 r. Przesiedlone rodziny z guberni grodzieńskiej były w 83% pochodzenia chłopskiego, w zdecydowanej większości (ok. 80%) wyznania prawosławnego, posługiwały się dialektami języka białoruskiego i ukraińskiego. Należy podkreślić, że w analizowanej grupie przesiedleńców w niewielkim stopniu wystąpiło zjawisko rozbicia rodzin, a lokalna administracja osiedlała w tej samej miejscowości mieszkańców jednej wsi/miasta zachodnich powiatów guberni grodzieńskiej. Analiza spisu potwierdziła tezę Eugeniusza Mironowicza (Uniwersytet w Białymstoku, Polska) dotyczącą znacznych ubytków demograficznych ludności guberni grodzieńskiej – głównie wyznania prawosławnego – podczas I wojny światowej oraz wpływu strat osobowych ewakuowanej ludności na trwałe zmiany demograficzne, ekonomiczne, społeczne, wyznaniowe i mentalnościowe po zakończeniu Wielkiej Wojny. Diagnoza tzw. tomskiego spisu z 1916 r. otwiera nową perspektywę badawczą związaną z analizą demograficzną i statystyczną rodzin z miejsca ewakuacji ludności cywilnej.

EN

One of the consequences of the First World War were migrations in Europe. The mass evacuation of civilian population from the western governorates into the depths of Russia in 1915 caused permanent demographic and ethnic changes on the territories of the present-day Poland, among other things, during the translocation of civilians from the Grodno Governorate; a small part of them landed in the Tomsk Governorate, situated in western Siberia. The aim of the publication was a demographic and statistical analysis of families from the western counties of the Grodno Governorate evacuated to the above mentioned Governorate in the summer 1915. The source basis is the list of the evacuated people printed in Tomsk in 1916. In the research statistical and demographic methods have been used, including such elements as the age and sex structure, the typology of the family structure according to Peter Laslett modified by Cezary Kuklo, and generational depth. Among the other questions that have been investigated there have been the geography of departure and the distribution of civilian population from the western counties of the Grodno Governorate in the Tomsk Governorate. Among the families translocated in 1915 from northern Podlasie (Podlachia) and the Białystok Region to the Tomsk Governorate the number of the household members decreased by 1.2–1.3 persons. The average size of the translocated household was 4.05 persons. At the same time in the community under investigation the dominating households were composed of two generations and contained 2–3 children. The families were broken up in particular age groups. The deficit of men was observed in the age group of 20–29 years, in the group of 10–19 years there was a surplus of the representatives of that sex, and in the group of 30–39 years the numbers of both sexes were equal. There was a significant deficiency of infants. Demographic deficiencies were caused by compulsory enlistment into the armed forces of Russia in the first year of World War One, a change in the living standards after the outbreak of the war and mass evacuation of civilian population in the summer 1915. The families translocated from the Grodno Governorate were of peasant origin in 83%, of Orthodox denomination in about 80%, and they spoke in dialects of the Belorussian and Ukrainian languages. It should be underlined that in the analysed group of displaced persons the break-up of families was a rare phenomenon, and the local administration tried to settle the inhabitants from one village or town in the same place. The analysis of the list confirmed the thesis proposed by Eugeniusz Mironowicz (the University of Białystok, Poland) concerning the demographic deficiencies of the population of the Grodno Governorate – mainly of Orthodox denomination – during the First World War and the impact of the losses in the evacuated population on the permanent changes – demographic, economic, social, confessional and in mentality – after the end of the First World War. The diagnosis of the so called Tomsk list of 1916 opens a new research prospects concerning the demographic and statistical analysis of families of the evacuated civilian population.

Keywords

PL

gubernia grodzieńska; ewakuacja ludności cywilnej; I wojna światowa; Rosja; Tomsk; demografia

EN

Grodno Governorate; evacuations of civilians; World War I; Russia; Tomsk; demography

• Publisher: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego
• Journal: Przeszłość Demograficzna Polski
• Year: 2017
• Volume: 39
• Pages: 283-322

Contributors

author

Stefan Dmitruk

• Lublin

References

• Adresnaâ kniga běžencevʺ Latyšej. Petrograd: Latyšskij Centralnyj Komitet po okazaniû pomoŝi běžencam, 1916.
• Běžancy v’ Tomskoj gubernii: spisok’ semejstv’ běžencev’ i adresa ih’. Vyp. 1–j. Tomsk: Izdanie Tomskago Gubernskago Otdelěniâ Komiteta Eâ Imperatorskago Vosočestva
• Velikoj Knâžny Tatiany Nikolaevny, 1916.
• Běžancy v’ Tomskoj gubernii: spisok’ semejstv’ běžencev’ i adresa ih’. Vyp. 2–j. Tomsk: Izdanie Tomskago Gubernskago Otdelěniâ Komiteta Eâ Imperatorskago Vosočestva Velikoj Knâžny Tatiany Nikolaevny, 1916.
• Nagnibieda Vasilij, sostavil. Tomskaâ Guberniâ. Statističeskij očerk’. Tomsk: Tipografiâ V. Perel’man’, 1917. Pamâtnaâ Knižka Tomskoj Gubernii na 1915 god’. Tomsk: Tomskago Gubernskago Statističeskago Komiteta, 1915.
• Spisok’ adresov’ běžencev. Čast’ 1 (A–I). Moskva: Vserossijskie Zemskij i Gorodskoj Sojuzy, 1916.
• Ludność ewakuowana z zachodnich powiatów guberni grodzieńskiej na Syberii... 317 Statističeskij ežegodnik’ Rossii. 1913 g. (god desâtyj). S. Peterburg’: Centralnyj Statističeskij Komitet, 1914.
• Vital’, Luba, red. Bežanstva 1915 goda. Belastok: Niva, 2000.
• Antonova, E. „Struktura upravleniâ Tomskogo Pereselenčeskogo Rajona 1906–1917 gg.”. Vestnik Tomskogo Gosudarstvennogo Universiteta 294 (2007): 132–134.
• Barszczewska, Nina, Mirosław Jankowiak. Dialektologia białoruska. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, 2012.
• Chlebowczyk, Józef. O prawie do bytu małych i młodych narodów. Kwestia narodowa i procesy narodowotwórcze we wschodniej Europie środkowej w dobie kapitalizmu (od schyłku XVIII w. do początków XX w.). Warszawa–Kraków: Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, 1983.
• Choińska, Małgorzata. Społeczeństwo miasta Tykocina w XVIII i XIX wieku. Rozprawa doktorska, Białystok: Uniwersytet w Białymstoku, 2013. Dostęp 19.06.2017. http:// repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/1314/1/Choinska_Malgorzata_doktorat.pdf.
• Choruży, Wiesław. „Karty bieżeńców”. Czasopis. Białoruski Miesięcznik Społeczno- -Kulturalny 24.11.2015. Dostęp: 13.12.2015. http://czasopis.pl/karty-biezencow/.
• Czerep, Stanisław. „Bieżeńcy z Królestwa Polskiego i guberni grodzieńskiej w Piotrogradzie – stan na 29 lutego 1916 r.”. Białoruskie Zeszyty Historyczne 45 (2016): 82–98.
• Čudakov, Oleg, „Gorodskoe samoupravlenie v tomskoj gubernii v gody pervoj mirovoj vojny (jul 1914 – fevral 1917)”. Vestnik Omskogo Universytieta 3 (2011): 146–153.
• Dmitruk, Stefan. „Społeczeństwo miasta Kleszczele w latach 1864–1915 w świetle wydawnictwa «Pamiatnoj Kniżki Grodnienskoj Gubiernii»”. W: Kleszczele, Podlasie, Ukraina. Księga jubileuszowa ku czci doktora Mikołaja Roszczenki w 75-lecie urodzin, red. Grzegorz Kuprianowicz, Roman Wysocki. Kleszczele: Towarzystwo Ukraińskie, 2017.
• Dmitruk, Stefan. „Wspomnienia o powrocie z bieżeństwa w 1923 r. mieszkańca wsi Wilanowo”. Białoruskie Zeszyty Historyczne 43 (2015): 215–221.
• Dobroński, Adam Czesław. Infrastruktura społeczna i ekonomiczna guberni łomżyńskiej i obwodu białostockiego (1866 – 1914). Białystok: Sekcja Wydawnicza Filii Uniwersytetu Warszawskiego, 1980.
• Eberhard, Piotr. „Problematyka narodowościowa Białorusi w XX w.”. W: Białoruś, Czechosłowacja, Litwa, Polska, Ukraina: mniejszości w świetle spisów statystycznych XIX-XX w.: liczebność i rozmieszczenie – stosunki narodowościowe – polityka narodowościowa. Materiały z międzynarodowej konferencji Samoidentyfikacja narodowa i religijna a sprawa mniejszości narodowych i religijnych w Europie Środkowo-Wschodniej Lublin 19–21 października 1993, red. Jan Skarbek, 9–14. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 1996.
• Gonczarow, Jurij. „Polska rodzina na Syberii w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku”. Zesłaniec. Organ Rady Naukowej Związku Sybiraków 29 (2007): 33–48.
• Hrycak, Jarosław. Prorok we własnym kraju. Iwan Franko i jego Ukraina (1856–1886). Tłum. Anna Korzeniowska-Bihun, Anna Wylęgała. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2010.
• Karnâlûk, Vital. „Gistaryčnaâ dèmagrafiâ peršaj susvetnaj vajny: bežanstva z zahodnih gubernâŭ Rasijskaj imperyi (1914 – 1917 g. g.)”. Białoruskie Zeszyty Historyczne 12 (1999): 22–44.
• Janczak, Julian Karol. „Statystyka ludności Królestwa Polskiego w XIX w.”. Przeszłość Demograficzna Polski 19 (1994): 47–114.
• Kopczyński, Michał. Studia nad rodziną chłopską w Koronie w XVII–XVIII wieku. Warszawa: Wydawnictwo Krupski i Spółka, 1998.
• Korzeniowski, Mariusz. Na wygnańczym szlaku… Działalność Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego na Białorusi w latach 1915–1918. Lublin: Lubelskie Towarzystwo Naukowe, 2001.
• Korzeniowski, Mariusz, Marek Mądzik, Dariusz Tarasiuk. Tułaczy los. Uchodźcy polscy w imperium rosyjskim w latach pierwszej wojny światowej. Lublin: Wydawnictwo Marii Curie-Skłodowskiej, 2007.
• Kuklo, Cezary. Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2009.
• Kuklo, Cezary. „Demograficzno-społeczna problematyka rodziny w pierwszej połowie XX wieku”. W: Struktury demograficzne rodziny na ziemiach polskich do połowy XX wieku. Przegląd badań i problemów, red. Piotr Guzowski, Cezary Kuklo. Białystok: Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, 2014.
• Lesiv, Myhajlo. Ukraïns’kì govirki u Pol’ščì. Warszawa: Archiwum Ukraińskie, 1997.
• Markowski, Artur. „Historia Białorusinów przez carską policję polityczną napisana. Sprawy białoruskie w materiałach ochrany z początku XX wieku”. W: Narody i polityka. Studia ofiarowane profesorowi Janowi Tomaszewskiemu, red. August Grabski,
• Artur Markowski. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Rigelbluma, 2010.
• Markowski, Artur. „Lęki i dylematy rodziny żydowskiej w strefie osiedlania w połowie XIX w. – przykład Nowogródka”. Przegląd Historyczny 103 (2012), 4: 775–798.
• Miodowski, Adam. „Lokalne uwarunkowania i efekty rosyjskiej polityki oświatowej na Białostocczyźnie u progu XX wieku”. Studia Podlaskie 24 (2016): 109–135.
• Miśkiewicz, Benon. Wstęp do badań historycznych. Warszawa–Poznań: PWN, 1985.
• Mironowicz, Eugeniusz. „Społeczne, polityczne, religijne i ekonomiczne skutki uchodźstwa w 1915 r. w życiu białoruskiej ludności Białostocczyzny”. W: Wojna i ludzie. Społeczny aspekt I wojny światowej w Europie Wschodniej, red. Dorota Michaluk,
• Ciechanowiec: Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka, 2015.
• Moroz, Małgorzata. „Krynica”. Ideologia i przywódcy białoruskiego katolicyzmu. Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 2001.
• Niedzieluk, Tatiana. „Polscy katolicy w guberni tomskiej: badanie demograficzne”. Wrocławskie Studia Wschodnie 12 (2008): 69–77.
• Ogórek, Bartosz. „Wpływ I wojny światowej na stan i strukturę ludności miasta Krakowa. Badanie przy użyciu wariantowych projekcji demograficznych”. Przeszłość Demograficzna Polski 37 (2015): 169–178.
• Ostrowski, Bogumił. Białoruskie gwary Grodzieńszczyzny. Wybrane zagadnienia. Kraków: Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, 2013.
• Pękała, Krzysztof Piotr. Migracje ludności guberni chełmskiej w pierwszych latach „Wielkiej Wojny” (1914–1915). Rozprawa doktorska, Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 2012.
• Pietkiewicz, Krzysztof. „Początki państwowości litewskiej”. W: Poznań – Wilnu. Studia historyków w roku tysiąclecia Państwa Litewskiego, red. Zbysław Wojtkowiak. Poznań: Instytut Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 2010.
• Radzik, Ryszard. Białorusini. Między Wschodem a Zachodem. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2012.
• Rolf, Malte. Rządy imperialne w Kraju Nadwiślańskim. Królestwo Polskie i Cesarstwo Rosyjskie (1864–1915). Tłum. Wojciech Włoskowicz. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Niemieckim Instytutem Historycznym, 2016.
• Rzemieniecki, Konrad. „Gospodarstwo chłopskie w wybranych wsiach dóbr teofilpolskich na Podolu w 1827 roku”. Przeszłość Demograficzna Polski 35 (2014): 41–54.
• Samatyâ, Vadim. „Problema bežencev v Belarusi v gody Pervoj Mirovoj Vojny”. Belorusskij Žurnal Meždunarodnogo Prava i Meždunarodnyh Otnošenij 2 (2003): 71–74.
• Sierakowska, Katarzyna. Śmierć – wygnanie – głód w dokumentach osobistych. Ziemie polskie w latach Wielkiej Wojny. 1914 – 1918. Warszawa: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, 2015.
• Sula, Dorota. Powrót ludności polskiej z byłego Imperium Rosyjskiego w latach 1918– 1937. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2013.
• Sułkowski, Zbigniew. „Mniejszości w świetle spisów statystycznych z przełomu XIX i XX wieku”. W: Białoruś, Czechosłowacja, Litwa, Polska, Ukraina: mniejszości w świetle spisów statystycznych XIX-XX w.: liczebność i rozmieszczenie – stosunki narodowościowe – polityka narodowościowa. Materiały z międzynarodowej konferencji Samoidentyfikacja narodowa i religijna a sprawa mniejszości narodowych i religijnych w Europie Środkowo-Wschodniej Lublin 19–21 października 1993, red. Jan Skarbek, 5–8. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 1996.
• Ŝetinina, Anna. „Běžency i graždanskie internirovannye na ûge Zapadnoj Sibiri (1915–1920-e gg.)”. Izvestiâ Altajskogo Gosudarstvennogo Universiteta. 4 (2007), 56, t. 2: 177–181.
• Ŝetinina, Anna. Bežency na ûge Zapadnoj Sibiri 1914–1923 gg.: istočniki i metody izučeniâ. Autoreferat. Barnaul, 2007. Dostęp: 17.06.2017. http://www.dissercat.com/ content/bezhentsy-na-yuge-zapadnoi-sibiri-1914-1923-gg-istochniki-i-metodyizucheniya.
• Ŝetinina, Anna. „Professionalnyj sostav běžencev Pervoj mirovoj vojny v Tomskoj Gubernii”.
• Informacionnyj Bûlleten’ Associacii. Istoriâ i Komp’ûter 35 (2007): 226–245.
• Tomaszewska Olga Regina, Norbert Dariusz Tomaszewski. „«Bieżeństwo»” i jego następstwa. Wydarzenia na pograniczu podlasko-mazowieckim w latach Wielkiej Wojny”. W: Wojna i ludzie. Społeczny aspekt I wojny światowej w Europie Wschodniej, red. Dorota Michaluk. Ciechanowiec: Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka, 2015.
• Topolski, Jerzy. Metodologia historii. Warszawa: PWN, 1968.
• Vasil’ev, Maksim. „Bežency Pervoj mirovoj vojny i Pskovskaâ Guberniâ”. Pskov. Naučno-Praktičeskij Istoryko-Kraevedčeskij Žurnal 40 (2014): 170–184.
• Żelazny, Walter. Etniczność. Ład – konflikt – sprawiedliwość. Poznań: Zakład Badań Narodowościowych PAN w Poznaniu, 2004.

Identifiers

DOI

10.18276/pdp.2017.39-11