Rola zakonu cysterskiego na Pomorzu Zachodnim. Próba analizy

• Authors: Grzegorz Wejman

Title variants

EN

The role of the Cistercian Order in Western Pomerania. The attempt at analysis

• Languages of publication: PL

Abstracts

Na Pomorzu Zachodnim u schyłku średniowiecza było 68 klasztorów, w tym: 48 męskich i 20 żeńskich, a na wschód od Odry 42 klasztory, w tym: 30 męskich i 12 żeńskich. W tej liczbie znalazło się, aż 22 klasztorów cysterskich, w tym: 9 męskich i 13 żeńskich, co stanowiło prawie 30% wszystkich wspólnot zakonnych i odpowiednio – 20% cystersi oraz ok. 60% cysterki; natomiast na wschód od Odry było 11 klasztorów cysterskich, w tym: 4 męskie (Kołbacz, Bierzwnik, Bukowo i Mironice) i 7 żeńskich (Szczecin, Marianowo, Koszalin, Wolin, Cedynia, Pełczyce, Recz), co stanowiło ok. 25% wszystkich wspólnot zakonnych na wschód od Odry i odpowiednio – ok. 15% cystersi oraz ok. 60% cysterki. Można powiedzieć, że cystersi w biskupstwie kamieńskim, a szczególnie na ziemi zachodniopomorskiej, stanowili swoistą „krainę cysterską” z całym bogactwem duchowości i posługi duszpasterskiej, agrarnej, naukowej, charytatywnej, a także społecznej.

EN

In the Western Pomerania in the late Middle Ages were 68 monasteries, including 48 male and 20 female, and east of the Oder 42 monasteries, including 30 male and 12 female. Of that number, there were up 22 Cistercian monasteries, including 9 male and 13 female, which accounted for almost 30% of all religious communities and respectively – 20% of the Cistercian monks and nuns around 60%, while east of the Oder were 11 Cistercian monasteries, including 4 men (Kołbacz, Bierzwnik, Bukowo and Mironice) and 7 female (Szczecin, Marianowo, Koszalin, Wolin Cedynia, Pełczyce, Recz), which accounted for approximately 25% of all religious communities east of the Oder and respectively – about 15% of the Cistercians, and about 60% of the nuns. We can say that the Cistercians in the Episcopate Kamien, especially on the ground of West Pomerania, were a kind of “land Cistercian” with a wealth of spirituality and pastoral ministry, agrarian, scientific, charitable, and social welfare.

Keywords

PL

cystersi; cysterki; zakon; biskupstwo kamieńskie; średniowiecze

EN

cistercian monks; nuns; religion; biscopric of Kamien; Middle Ages

• Publisher: Wyższe Seminarium Duchowne w Gościkowie-Paradyżu
• Journal: Studia Paradyskie
• Year: 2013
• Issue: 23
• Pages: 193-233

Contributors

author

Grzegorz Wejman

• Uniwersytet Szczeciński

References

• Codex Diplomaticus Brandenburgensis (CDB), A XVIII, s. 64; s. 66; s. 68.
• Codex Pomeraniae dipolmaticus (CPD), I, 277, 320, 321.
• Pommersches Urkundenbuch (PUB), I, 64, 108; 282; 414; 415; 476; 566.
• PUB, II, 111; 663; 664; 1072; 1272.
• PUB, III, 1452. 1871; 1887; 1905.
• PUB, IV, 2078; 2139; 2143; 2146.
• PUB, X, 5673.
• PUB, XI, 6109.
• Bobowski K., Aktywność skryptorium dokumentowego klasztoru cysterek w Szczecinie do końca XIII wieku (w zakresie „ars dictandi” i „ars moriendi”), „Przegląd Zachodniopomorski” 35 (1991), z. 2, s. 7-19.
• Bobowski K., Uwagi dotyczące sieci klasztorów na Pomorzu Zachodnim w okresie średniowiecza, [w:] J. Hauziński [red.], Pomorze słowiańskie i jego sąsiedzi, X-XV, Gdański 1995, s. 9-17.
• Bończa-Bystrzycki L., Dzieje Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim w granicach diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej (X-XX/XXI wiek), Koszalin 2012.
• Bończa-Bystrzycki L., Studia i materiały do dziejów Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim w granicach archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej, Koszalin 1995.
• Borkowska M. [oprac.], Dom Opata w Kołbaczu. Dokumentacja historyczno-architektoniczna wykonana na zlecenie Urzędu Wojewódzkiego Wydziału Kultury i Sztuki, Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Szczecinie, Szczecin 1978-1979.
• Borkowska M., Słownik mniszek benedyktyńskich w Polsce, Tyniec 1989.
• Brzustowicz G. J., Cystersi z Lasu Świętej Marii i domena państwowa w Bierzwniku 1286-1945, Choszczno 2004.
• Brzustowicz G. J., Klasztory cysterskie w Bierzwniku, Pełczycach i Reczu, Choszczno 1995.
• Brzustowicz G. J., Nowomarchijskie opactwo w Reczu od XIII do XVI w., [w:] A. M. Wyrwa, A. Kiełbasa i J. Swastek [red.], Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy Środkowej, Poznań 2004, s. 795-810.
• Canivez J.M., Statuta Capitulorum Generalium Ordinis Cisterciensis, Tomus 2 ab anno 1221 ad annum 1261, t. 1, Louvain 1934.
• Chłopocka H., Powstanie i rozwój wielkiej własności ziemskiej opactwa cystersów w Kołbaczu w XII-XIX wieku, Poznań 1953.
• Chodyński Z., Cystersi w Polsce, [w:] M. Nowodworski [red.], Encyklopedia kościelna, t. 3, Warszawa 1874.
• Danielski W., Ścibor J., Cystersi. Liturgia, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 3, Lublin 1979, kol. 735-737.
• Daniluk M, Cysterski, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 3, Lublin 1985, kol. 717-721.
• Daniluk M., Grangia, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 6, Lublin 1993, kol. 46-47.
• Dąbrowska E., Liturgia śmierci a archeologia. Uwagi o wyborze miejsca pochowania, orientacji, ułożenia ciała i jego ubiorze w średniowiecznej Europie łacińskiej, „Kwartalnik Historyczny”, 4 (1997), s. 3-14.
• Dąbrowska E., Ukształtowanie obrządku pogrzebowego ordinis cisterciensis i jego recepcja w Europie Środkowej, [w:] A. M. Wyrwa, A. Kiełbasa, J. Swastek [red.], Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy Środkowej, Poznań 2004, s. 1052-1065.
• Dobosz J., Wyrwa A. M., Działalność gospodarcza cystersów na ziemiach polskich – zarys problemu, w: Monasticon Cisterciense Poloniae, t. I, Dzieje i kultura męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej od średniowiecza do czasów współczesnych, Poznań 1999, s. 189-212.
• Dziurla H., Sztuka Szczecina, [w:] G. Labuda [red.], Dzieje Szczecina, t. 2: Wiek X-1805, Warszawa-Poznań 1985, s. 703-747.
• Franiak M. A., Ascetyzm cysterski modelem dobrego przeżycia Wielkiego Postu, „Poszukiwania” 2 (85), Nowogard 2010.
• Franiak M.A., Charyzmat założycieli Zakonu Cystersów, „Poszukiwania” 3 (86), Nowogard 2010.
• Frankiewicz B., Średniowieczne pielgrzymki na Pomorzu Zachodnim, „Kościół nad Odrą i Bałtykiem” (1996) 8.
• Gerlic H., Cystersi „górnośląscy” spowiednikami cysterek trzebnickich, [w:] A. M. Wyrwa, A. Kiełbasa, J. Swastek [red.], Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy Środkowej, Poznań 2004, s. 130-154.
• Guzikowski K., Książę Barnim I i jego synowiec wobec zachodniopomorskich konwentów cysterek, [w:] A.M. Wyrwa, A. Kiełbasa i J. Swastek [red.], Cysterski w dziejach i kulturze ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy Środkowej, Poznań 2004, s. 766-772.
• Heyden H., Kirchengeschichte Pommerns, t. 1, Köln-Braunsfeld 1957.
• Hoogeweg H., Die Stifter und Klöster der Provinz Pommern, t. I-II, Stettin 1924-1925.
• Jarzewicz J., Rymar E., Kołbacz, [w:] Monasticon Cisterciense Poloniae, t. II, Poznań 1999, s. 135-148.
• Jurkiewicz J. L., Pomorski szlak cystersów, Pelplin 2006.
• Kaczmarek K., Cystersi z Pomorza Zachodniego na uniwersytetach średniowiecznej Europy, [w:] K. Kalita-Skwirzyńska, M. Lewandowska [red.], Dziedzictwo kulturowe cystersów na Pomorzu, Szczecin 1995, s. 41-49.
• Kaczmarek K., Między Krakowem i Lipskiem. Prowincja szkolna polskich cystersów w średniowieczu, „Nasza Przeszłość” 83(1994), s. 125-138.
• Kaczmarek K., Szkoły i studia w polskich klasztorach cysterskich, w: Monasticon Cisterciense Poloniae, t. I, Dzieje i kultura męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej od średniowiecza do czasów współczesnych, Poznań 1999, s. 172-188.
• Kaczmarek K., Z badań na studiami uniwersyteckimi polskich cystersów w średniowieczu, „Nasza Przeszłość” 79 (1993) s. 77-88.
• Kalita-Skwirzyńska K., Stanecka E., Kołbacz. Zespół poklasztorny w okresie od XVI do XXI wieku. Historia i współczesne przekształcenia oraz problemy konserwatorskie, „Zachodniopomorskie Wiadomości Konserwatorskie” II (2007), s. 14-15.
• Kalita-Skwirzyńska K., Stargard Szczeciński, Wrocław 1983.
• Kalita-Skwirzyńska K., Zamek książęcy i klasztor w Wolinie, [w:] J. Kochanowska [red.], Trzebiatów - spotkania pomorskie 2009, Pruszcz Gdański–Trzebiatów 2010, s. 139-149.
• Kąsinowska R., Architektura klasztorów cysterek, [w:] Z. Świechowski [red.], Sztuka Pomorza Zachodniego, Warszawa 1973, s. 45-90.
• Kersken N., U schyłku średniowiecza (do 1474 r.), [w:] J. M. Piskorski [red.], Pomorze zachodnie poprzez wieki, Szczecin 1999, s. 93-122.
• Kłoczowski J., Dominikanie polscy nad Bałtykiem w XIII w ., „Nasza Przeszłość” 6 (1957), s. 86-126.
• Kostrzański H., Dziedzictwo białych mnichów, Szczyrzyc 1991.
• Kościół Panien Cysterek w Szczecinie, „Kościół nad Odrą i Bałtykiem” 10 (1990), s. 28.
• Krawiec M., Średniowieczny budynek gospodarczy na terenie opactwa pocysterskiego w Bierzwniku, [w:] B. Stolpiak [red.], Zeszyty bierzwnickie, nr 2 1994-1995, Poznań-Bierzwnik 1997, s. 69-87.
• Krzymuska-Fafius Z., Późnogotycki pentaptyk z kościoła pocysterskiego w Bukowie Morskim fundacji opata Henryka Kresse, „Nasza Przeszłość” 83 (1994), s. 473-496.
• Krzymuska-Fafius Z., Relikty wyposażeń konwentów cysterek zachodniopomorskich, [w:] A. M. Wyrwa, A. Kiełbasa i J. Swastek [red.], Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy Środkowej, Poznań 2004, s. 835-858.
• Kumor B., Granice metropolii i diecezji polskich (966-1939), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 18 (1969), s. 289-352.
• Kumor B., Kamieńska diecezja,[w:] Encyklopedia Katolicka, t. 8, Lublin 2000, kol. 483-497.
• Łużyniecka E., Architektura klasztorów cysterskich, Wrocław 2002.
• Manteuffel T., Papiestwo i cystersi, Warszawa 1955.
• Matwiejuk K., Życie liturgiczne w klasztorach cysterskich przed Soborem Watykańskim II, Warszawa 2009.
• Morajko K., Charyzmat zakonu Cystersów, Kraków 2006.
• Okoń M., Granice średniowiecznej diecezji kamieńskiej, „Roczniki Humanistyczne”, 35 (1987) 2, s. 41-59.
• Okoń M., Kołbacz, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 9, Lublin 2002, kol. 411.
• Okoń M., Organizacja kościelna w przedreformatorskiej prepozyturze „wkrzańskiej”. Studium historyczno-osadnicze, Lublin 2010.
• Petersohn J., Die räumliche Entwicklung des Bistums Kammin. „BStudien NF”, 57 (1971), s. 7-25.
• Piskorski J. M., Szczecin Średniowieczny (do 1478 r.), [w:] J. M. Piskorski, B. Wachowiak, E. Włodarczyk [red.], Szczecin zarys historii, Poznań 2002, s. 15-66.
• Popielas-Szultka B., Z badań nad dobrami ziemskimi i strukturą społeczno-gospodarczą klasztorów cysterskich Księstwa Szczecińskiego w dobie sekularyzacji, [w:] J. Strzelczyk [red.], Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie związki, Poznań 1987, s. 69-85.
• Popielas-Szultka B., Gospodarstwo własne cystersów zachodniopomorskich do połowy XIV wieku, „Słupskie Prace Humanistyczne” 1 (1980), s. 23-42.
• Popielas-Szultka B., Kalita-Skwirzyńska K., Bukowo, [w:] Monasticon Cisterciense Poloniae, t. II, Poznań 1999, s. 34-41.
• Popielas-Szultka B., Klasztory cysterek na Pomorzu Zachodnim w średniowieczu, Słupsk 2006.
• Popielas-Szultka B., Regesty dokumentów klasztoru cystersów w Kołbaczu, „Informator Archiwalny Archiwum Państwowego w Szczecinie” 12 (1983), s. 5-37.
• Popielas-Szultka B., Wielka własność ziemska cysterek szczecińskich od XIII do początku XVI wieku, [w:] A.M. Wyrwa i J. Dobosz, Cystersi w społeczeństwie Europy Środkowej, Poznań 2000, s. 339-343.
• Prokop K. R., Biskupi zachodniopomorscy (X-XX w.), Koszalin 2003.
• Rymar E., Biskup – mnisi – reformatorzy. Studia z dziejów diecezji kamieńskiej, Szczecin 2002.
• Rymar E., Cystersi na terytorium Nowej Marchii przed i w trakcie jej tworzenia oraz ich stosunki z margrabiami brandenburskimi z dynastii askańskiej, [w:] J. Strzelczyk [red.], Historia i kultura cystersów w danej Polsce i ich europejskie związki, Poznań 1987, s. 193-210.
• Rymar E., Dzieje Ziemi Choszczeńskiej w średniowieczu, [w:] S. Lasek [red.], Ziemia Choszczeńska. Przeszłość i teraźniejszość, Szczecin 1976, s. 39-95.
• Rymar E., Jarzewicz J., Mironice, [w:] Monasticon Cisterciense Poloniae, t. II, Poznań 1999, s. 251-255;
• Rymar E., Konwent cysterek z Marianowa (XIII-XVI w.), [w:] Przeszłość i teraźniejszość Marianowa, Szczecin 1999, s. 8-25.
• Rymar E., Opactwo cysterskie w Bierzwniku (Rozwój uposażenia i osadnictwo), „Przegląd Zachodniopomorski” 15 (1977) z. 3, s. 37-62.
• Rymar E., Opactwo cysterskie w Mironicach k. Gorzowa, „Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny” 2 (1995), s. 41-57.
• Rymar E., Opactwo cystersów bierzwnickich, „Zeszyty Bierzwnickie 1993-1994”, Bierzwnik 1994, s. 7-26.
• Rymar E., Rodowód Książąt Pomorskich, t. 2, Szczecin 1995.
• Rymar E., Stolpiak B., Świercz T., Bierzwnik, [w:] Monasticon Cisterciense Poloniae, t. II, Poznań 1999, s. 17-33.
• Rymar E., Z dawnych dziejów przyodrzańskiej Nowej Marchii, Chojna 2012.
• Stolpiak B. [red.], Zeszyty bierzwnickie 1992-1993, Bierzwnik 1994.
• Stolpiak B. [red.], Zeszyty bierzwnickie, nr 2 1994-1995, Poznań-Bierzwnik 1997.
• Stolpiak B., Świercz T., Próba rekonstrukcji założenia klasztorów cysterek w Pełczycach i Reczu, na podstawie źródeł historycznych i metod pomocniczych historii, [w:] A. M. Wyrwa, A. Kiełbasa i J. Swastek [red.], Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy Środkowej, Poznań 2004, s. 81-834.
• Stożek J., Cystersi. Duchowość, w: Encyklopedia katolicka, t. III, Lublin 1985, kol. 734-735.
• Świechowski Z., Kościół cysterski w Kołbaczu, [w:] tenże [red.], Sztuka Pomorza Zachodniego, Warszawa 1973, s. 21-44.
• Świercz T., Tradycja i nowatorstwo założenia cysterskiego w Bierzwniku, [w:] A. M. Wyrwa i J. Dobosz, Cystersi w społeczeństwie Europy Średniowiecznej, Poznań 2000, s. 465 -477.
• Turek-Kwiatkowska L. [red.], Kołbacz – przeszłość i teraźniejszość, Szczecin 1979.
• Weiss A., Biskupstwa bezpośrednio zależne od Stolicy Apostolskiej w średniowiecznej Europie, Lublin 1992.
• Wejman G., Franciszkanie na Pomorzu. Zarys problemu, „Studia Franciszkańskie” 20 (2010), s. 395-418.
• Wejman G., Organizacja kościelna Kamienia Pomorskiego w latach 1124-1544, Szczecin 1997.
• Wetesko L., Średniowieczna architektura i sztuka w kręgu zakonu cystersów w Polsce, [w:] Monasticon Cisterciense Poloniae, t. I, Dzieje i kultura męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej od średniowiecza do czasów współczesnych, Poznań 1999, s. 213-246.
• Wilgocki E., Badania archeologiczno-architektoniczne klasztorów cysterek na Pomorzu Zachodnim w drugiej połowie XX w., [w:] A. M. Wyrwa, A. Kiełbasa i J. Swastek [red.], Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy Środkowej, Poznań 2004, s. 859-872.
• Wiśniowski E., Bractwa religijne na ziemiach polskich w średniowieczu, „Roczniki Humanistyczne” 2 (1969), s. 79-80.
• Wolnik F., Liturgia śląskich cystersów w średniowieczu, Opole 2002.
• Wolnik F., Liturgia w konwencie cysterek w Trzebnicy według „Liber Ordinarius” z 1573 r., [w:] A. M. Wyrwa, A. Kiełbasa, J. Swastek [red.], Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy Środkowej, Poznań 2004, s. 191-206.
• Wyrwa A. M., Cystersi polscy i losy ich patrimonium do czasów współczesnych. Zarys problemu, „Nasza Przeszłość” 83 (1994), s. 13-34.
• Wyrwa A. M., Opactwa cysterskie na Pomorzu, Poznań 1999.
• Wyrwa A. M., Strzelczyk J. [red.], Monasticon Cisterciense Poloniae, t. II, Poznań 1999.
• Zientara B., Rozdrobnienie feudalne (1295-1464), [w:] G. Labuda [red.], Historia Pomorza, t. I, Do roku 1466, cz. II, Poznań 1969, s. 168-326.