Problemy i perspektywy badań paleodemograficznych nad kulturą wielbarską na przykładzie cmentarzyska w Kowalewku

• Authors: Marta Chmiel-Chrzanowska , Rafał Fetner

Title variants

EN

Problems and Prospects of Palaeodemographic Research on the Wielbark Culture Exemplified with the Kowalewko Burial Site

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W historii badań nad kulturą wielbarską wielokrotnie podejmowano próby analiz paleodemograficznych. Tego typu badania prowadzone na gruncie kultury wielbarskiej polegały przede wszystkim na konstrukcji tablic wymieralności. Krytyka wysuwana w stosunku do tej metody stała się dla nas impulsem do napisania niniejszego artykułu. Kluczowe w badaniach nad śmiercią jest to, że pracując na fizycznych szczątkach człowieka, staramy się dociekać, w jaki sposób żył i funkcjonował w środowisku, społeczeństwie, kulturze. Pogrzeb i wydarzenia mu towarzyszące niosą ze sobą wiele znaczeń, które współcześnie mogą być nieczytelne. Wynika to zarówno z ograniczeń metodycznych antropologii czy archeologii, jak również z kultury, której symbole zawarte w pochówkach nie zawsze będą dla nas zrozumiałe, a także z naturalnej utraty pewnej puli informacji. W niniejszej pracy zastosowano metodę zaproponowaną przez I. Séguy i jej zespół, będącą rozwinięciem metody J.P. Bocqueta i C. Masseta. Dzięki niej możliwe stało się oszacowanie prawdopodobieństwa zgonu. Przy opracowaniu metody wykorzystano tablice wymieralności społeczeństw preindustrialnych z całego świata, pozbawionych dostępu do medycyny. Z uwagi na problem przy określaniu płci dzieci wypracowano model oparty na 167 tablicach. Jako dane wejściowe modelu wykorzystano wskaźniki: juvenility index (JI = D5–14/D20–ω), P (P = D5–19/D5–ω) oraz średni wiek osobników powyżej 20 roku życia (a20). Analizie poddano birytualne cmentarzysko kultury wielbarskiej w Kowalewku, stanowisko 12 (powiat Oborniki). Zostało ono w całości rozpoznane wykopaliskowo, zatem teoretycznie dysponujemy informacjami o całości populacji. Analogiczną analizę przeprowadzono dla wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Kałdusie, co umożliwiło porównanie wyników ze stanowiska Kowalewko 12 z cmentarzyskiem, na którym zmarłych chowano jedynie w obrządku szkieletowym. Rezultaty analizy zaprezentowano w tabeli 1 i zilustrowano wykresami 2 i 3. Współczynniki wyliczone dla stanowiska w Kowalewku wynoszą: JI = 0,286, P = 0,337 oraz a20 = 34,2. Prawdopodobieństwo zgonu dzieci w wieku 0–5 lat wynosi 548‰ dla populacji stacjonarnej i 490‰ dla populacji stabilnej. Prawdopodobieństwo zgonu noworodka (1q0) wynosi ok. 300‰ w obu modelach, co wydaje się typowe dla populacji preindustrialnych. Współczynniki JI oraz P obliczone dla stanowiska w Kowalewku są wysokie w porównaniu do danych modelowych dla e0 = 20 lat (model „West”) wynoszących 0,16. Wysoka wartość może być wynikiem znacznego wzrostu populacji, jest jednak również spotykana w przypadku profili katastroficznych. Może być to również skutek niedoszacowania populacji, w przypadku kultury wielbarskiej – przede wszystkim niższej liczby mężczyzn niż kobiet.

EN

In the history of the research into the Wielbark Culture there have been numerous attempts to use palaeodemographic analyses. In most cases, that kind of analysis applied to the Wielbark Culture consisted in constructing mortality tables. Reservations about that method were an impulse for the authors to write the present article. The key element in the research on human beings’ physical remains, i.e. on death, is to find out how they lived and functioned in their environment, society, culture. The funeral and its rites convey a lot of meanings, which nowadays might be illegible. It results from methodological limitations of archaeology or anthropology, from the culture the symbols of which contained in the burials are not always clear, and from a loss of a certain amount of information. In the present article the authors have used the method suggested by I. Séguy and her team, which is an extension of the method of J. P. Bocquet and C. Masset. Thanks to that it has been possible to assess the probability of death. The method comprises the mortality tables of pre-industrial societies with no access to health care system from all over the world. On account of the difficulty in indicating the sex of children, a new model has been created that is based on 167 tables; as its input data the following indices have been used: juvenility index (JI = D5–14/D20–ω), P (P = D5–19/D5–ω) and the average age of people over 20 years old (a20). The authors have analysed site 12 (Oborniki County) of the biritual burial grounds of the Wielbark Culture. The site has been comprehensively researched, so theoretically there is a complete picture of the population. The early medieval burial site in Kałdus has been analysed in the similar way, which made it possible to compare the results of site no 12 with the cemetery where only the skeleton rite was used. The results have been presented in Table 1 and illustrated with Diagrams 2 and 3. The indices for the site in Kowalewko are: JI = 0.286; P = 0.337; and a20 = 34.2. The probability of children’s death aged 0–5 years is 548‰ for the stationary population and 490‰ for the stable population. The probability of a newborn’s death is about 300‰ in both models, which seems typical of the pre-industrial populations. The indices JI and P for the site in Kowalewko are quite high in comparison to the model data of e0 = 20 years (Model ‘West’), which equals 0.16. The high value may result from a significant increase in population, but it also occurs in catastrophic profiles. It may also be a result of underestimating the population, in the case of the Wielbark Culture – by an inferior number of men compared to women. Higher values of these coefficients may be the result of a significant increase of fertility or catastrophic events. They also can be a result of underestimating the number of individuals on the cemetery. It allows to bypass the problem of underestimation of children. In the case of the Wielbark Culture it seems that part of the males were buried outside the cemetery or in a way that does not allow a credible anthropological analysis (for example cremation). The disproportion between the number of women and men indicates a significant underestimation of the adults on the cemetery in Kowalewko. The differences in results of probability of death between the sites in Kowalewko and Kałdus can be explained by different fertility or environmental stress. However, it seems more likely that they are the result of disturbances in the representation of different age categories on the cemeteries. Palaeodemographic research on the Wielbark Culture is very difficult and it is not always possible to obtain reliable results. The main problems of that kind of research include poor state of bones preservation, cremation and cultural influences. As an effect in palaeodemographic research we miss a big part of the population. As a consequence, the conclusions about palaeodemographic structures may contain errors.

Keywords

PL

paleodemografia; kultura wielbarska; metody badań; bioarcheologia

EN

palaeodemography; Wielbark culture; research methods; bioarchaeology

• Publisher: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego
• Journal: Przeszłość Demograficzna Polski
• Year: 2016
• Volume: 38
• Issue: 3
• Pages: 8-29

Contributors

author

Marta Chmiel-Chrzanowska

• Uniwersytet Szczeciński, Wydział Humanistyczny

author

Rafał Fetner

• Uniwersytet Warszawski, Wydział Historyczny

References

• Bocquet-Appel, Jean-Pierre, Claude Masset. „Estimateurs en paléodémographie”. L’Homme 17 (1977), 4: 65–90.
• Bocquet-Appel, Jean-Pierre, Claude Masset. „Paleodemography: Expectancy and False Hope”. American Journal of Physical Anthropology 99 (1996): 571–583.
• Budnik, Alicja. „Identyfikacja ludzi na podstawie materiałów szkieletowych – pewność czy prawdopodobieństwo? O możliwościach i ograniczeniach badań”. W: Królowie, biskupi, rycerze i chłopi – identyfikacja zmarłych. Funeralia Lednickie – spotkanie 16, red. Wojciech Dzieduszycki, Jacek Wrzesiński, 25–43. Poznań: Wydawnictwo Oddziału Wielkopolskiego SNAP, 2004.
• Chmiel, Marta. Społeczność kultury wielbarskiej. Praca doktorska. Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Poznań, 2015.
• Chmiel-Chrzanowska, Marta. „Starość w społeczności kultury wielbarskiej”. Przegląd Archeologiczny 64 (2016), 111–131.
• Chmiel-Chrzanowska, Marta, Michał Adamczyk. „O śmierci bez przesady: próba zastosowania podejścia technologicznego w archeologicznych badaniach nad śmiercią”. Materiały Zachodniopomorskie. Nowa Seria 9 (2015), 1:7–32.
• Chudziak Wojciech, red. Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie (stanowisko 4). Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2010.
• Chudziak Wojciech, red. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie: studia przyrodniczo-archeologiczne. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2004.
• Coale, Ansley J., Paul Demeny, Barbara Vaughan. Regional Model Life Tables and Stable Population. New York, London, Paris: Academic Press, 1983.
• Czarnecka, Katarzyna. Struktura społeczna ludności kultury przeworskiej. Próba rekonstrukcji na podstawie źródeł archeologicznych i analizy danych antropologicznych z cmentarzyska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990.
• Fahlander, Fredrik. „Subadult or Subaltern? Children as Serial Categories”. W: (Re) Thinking the Little Ancestor: New Perspectives on the Archaeology of Infancy and Childhood, red. Mike Lally, Alison Moore, 1–12. Oxford: British Archaeological Reports, 2011.
• Gładykowska-Rzeczycka, Judyta. „Ludność kultury wielbarskiej w świetle dotychczasowych badań antropologicznych”. W: Problemy kultury wielbarskiej, red. Tadeusz Malinowski, 163–182. Słupsk: Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku, 1981.
• Gładykowska-Rzeczycka, Judyta. „Badania antropologiczne źródłem wiedzy o obrządku pogrzebowym”. W: Popiół i Kość. Funeralia Lednickie – spotkanie 4, red. Jacek Wrzesiński, 109–124. Sobótka–Wrocław: Wydawnictwo Oddziału Wielkopolskiego SNAP, 2002.
• Halcrow, Siân E., Nancy Tayles. „The Bioarchaeological Investigations of Childhood and Social Age: Problems and Prospects”. Journal of Archaeological Method and Theory 15 (2007): 193–197.
• Hawkes, Kristen. „The Grandmother Effect”. Nature 428 (2004): 128–129. Henneberg, Maciej. „Notes on Reproduction Possibilities of Human Prehistorical Populations”. Przegląd Archeologiczny, 41 (1975): 75–89.
• Henneberg, Maciej. „Proportion of Dying Children In Paleodemographical Studies: Estimation by Guess or by Methodical Approach”. Przegląd Archeologiczny 43 (1977): 105–114.
• Henneberg, Maciej. „Reproductive Possibilities and Estimations of the Biological Dynamics of Earlier Human Populations”. Journal of Human Evolution 5 (1976), 1: 41–48.
• Henneberg, Maciej, Janusz Ostoja-Zagórski, Janusz Piontek, Jan Strzałko. „Główne założenia teoretyczno-metodyczne oraz możliwości badań biologii populacji pradziejowych w Europie środkowej”. Przegląd Archeologiczny 23 (1975): 187–231.
• Jackes, Mary. „Palaeodemography: Problems and Techniques”. W: Skeletal Biology of Past Peoples: Research Methods, red. Shelley R. Saunders, Anne M. Katzenberg, 189–224. New York: Wiley-Liss, 1992.
• Jaskanis, Jan, Jerzy Okulicz. „Kultura Wielbarska (faza cecelska)”. W: Prahistoria ziem polskich. T. 5: Późny okres lateński i okres rzymski, red. Jerzy Wielowiejski, 178– 189. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1981.
• Lewis, Mary E. The Bioarchaeology of Children. Perspectives from Biological and Forensic Anthropology. Cambridge, New York, Melbourne, Madrid, Cape Town, Singapore, São Paulo: Cambridge, 2007.
• Madyda-Legutko, Renata, Judyta Rodzińska-Nowak, Joanna Zagórska-Telega. „Pochówki dzieci z cmentarzyska kultury przeworskiej w Opatowie, stan. 1, woj. śląskie – próba interpretacji”. W: Dusza maluczka, a strata ogromna. Funeralia Lednickie – spotkanie 6, red. Wojciech Dzieduszycki, Jacek Wrzesiński, 199–215. Poznań: Wydawnictwo Oddziału Wielkopolskiego SNAP, 2004.
• Mays, Simon. Archaeology of Human Bones. London – New York: Routledge, 2002. McCaa, Robert. „Palaeodemography of Americas. From Ancient Times to Colonialism and Beyond”. W: The Backbone of History: Health and Nutrition in the Western Hemisphere, red. Richard H. Steckel, Jerome C. Rose, 94–124. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
• Pearson, Mike P. The Archaeology of Death and Burial. Phoenix, Mill, Thrupp, Stroud, Gloucestershire: Texas A&M University Press College Station, 1999. Perry, Megan A. „Redefining Childhood through Bioarchaeology: Toward Archaeological and Biological Understanding of Children in Antiquity”. Archeological Papers of the American Anthropological Association 15 (2005), 1: 89–91.
• Piasecki, Edmund. „Cmentarzyska w aspekcie demograficznym”. Przegląd Archeologiczny 37 (1990): 5–51.
• Pietrzak, Mirosław. Pruszcz Gdański Fundstelle 10 Ein Gräberfeld der Osywie- und Wielbark-Kultur in Ostpolen. Kraków: Secesja, 1997.
• Piontek, Janusz. Ludność dorzecza Odry i Wisły od późnej starożytności do średniowiecza. Warunki życia i stan biologiczny. Monografie Instytutu Antropologii UAM 16. Poznań: Wydawnictwo Instytutu Antropologii UAM, 2014.
• Piontek, Janusz. „Wpływ procesu kremacji na morfologię kości szkieletu ludzkiego. Wyniki badań eksperymentalnych”. W: Popiół i Kość. Funeralia Lednickie – spotkanie 4, red. Jacek Wrzesiński, 95–108. Sobótka–Wrocław: Wydawnictwo Oddziału Wielkopolskiego SNAP, 2002.
• Séguy, Isabelle, Luc Bucheta. Handbook of Palaeodemography. New York: Springer, 2013.
• Séguy, Isabelle, Luc Buchet, Arnaud Bringé, Magali Belaigues-Rossard, Paul Beurnier,
• Nadège Couvert, Carole Perraut. „Model Life Tables for Pre-Industrial Populations: First Application in Palaeodemography”. W: Recent Advances in Palaeodemography Data, Techniques, Patterns, red. Jean-Pierre Bocquet-Appel, 83–117. Paryż: Springer, 2008.
• Skorupka, Tomasz. Kowalewko 12 cmentarzysko birytualne ludności kultury wielbarskiej (od połowy I w n.e. do początku III w n.e.). Poznań: Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, 2001.
• Skóra, Kalina. Struktura społeczna ludności kultury wielbarskiej. Łódź: Wydawnictwo IAiE PAN, 2015.
• Strzałko, Jan. „Ekologia populacji ludzkich”. W: Ekologia populacji ludzkich. Środowisko człowieka w pradziejach, red. Jan Strzałko, Janusz Ostoja-Zagórski, 11–97. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1995.
• Strzałko, Jan, Maciej Henneberg, Janusz Piontek. Wstęp do ekologii populacyjnej człowieka. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1975.
• Symes, Steven A., Christopher W. Rainwater, Erinn N. Chapman, Desina Rachael Gipson, Andrea L. Piper. „Patterned Thermal Destruction of Human Remains in Forensic Setting”. W: The Analysis of Burned Human Remeins, red. Christopher W. Schmidt, Steven A. Symes, 15–60. Amsterdam, Boston, Heidelberg, London, New York, Paris, San Diego, San Francisco, Singapore, Sydney, Tokyo: Academic Press, 2008.
• Watts, Dorothy. Boudicca’s Heirs. Women in the Early Britain. London, New York: Routledge, 2005.
• Wood, James W., Darryl J. Holman, Kathleen. A. O’Connor, Rebecca J. Ferrell. „Mortality Models for Paleodemography”. W: Paleodemography. Age Distribution from Skeleton Samples, red. Robert D. Hoppa, James W. Vaupel, 129–168. Cambridge: SBEA, 2002.
• Wood, James W., George R. Milner, Henry C. Harpending, Kenneth M. Weiss. „The Osteological Paradox: Problems of Inferring Prehistoric Health from Skeletal Samples”. Current Anthropology 33 (1992), 4: 343–370.
• Woźny, Jacek. „Symbolika śmierci i rytuałów pogrzebowych w kulturach wczesnotradycyjnych na ziemiach polskich”. W: Popiół i Kość. Funeralia Lednickie – spotkanie 4, red. Jacek Wrzesiński, 45–58. Sobótka–Wrocław: Wydawnictwo Wielkopolskiego Oddziału SNAP, 2002.

Identifiers

DOI

10.18276/pdp.2016.3.38-01