Litologia, geneza i wiek osadów w Kalnikowie i Chotyńcu na Płaskowyżu Tarnogrodzkim (Kotlina Sandomierska)

• Authors: Gębica Piotr , Superson Sławomir , Trybała-Zawiślak, Katarzyna , Woronko Barbara

Title variants

EN

Lithology, origin and age of sediments in the Kalników and Chotyniec in the Tarnogród Plateau (Sandomierz Basin)

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł omawia wyniki analiz uziarnienia, obróbki ziarn kwarcu i datowań metodą OSL zróżnicowanych pod względem pochodzenia i wieku osadów czwartorzędowych (osady eoliczne, rzeczne, fluwioglacjalne) występujących na stanowiskach archeologicznych w południowej części Płaskowyżu Tarnogrodzkiego. Osady wydmowe w Kalnikowie-Zagrebli miąższości 1,2 m charakteryzują się dominacją ziarn drobnoziarnistych o średniej średnicy Mz=2,9 phi. Tak drobnoziarniste osady są rzadko spotykane w wydmach z późnego glacjału w Kotlinie Sandomierskiej. Depozycja piasków wydmowych na podstawie datowań OSL miała miejsce w młodszym dryasie. Osady budujące podłoże wydmy, to piaski drobnoziarniste z poziomami bruków żwirowych pochodzenia fluwioglacjalnego, które jak wykazała obróbka ziarn kwarcu, znajdują się na wtórnym złożu. Terasę nadzalewową Wiszni o wysokości 6–8 m n.p.rz. budują warstwowane horyzontalnie drobnoziarniste utwory piaszczyste, które na powierzchni terasy tworzą wał przykorytowy. Cechy strukturalne osadów oraz rozkład parametrów uziarnienia wskazują, że akumulowane były w strefie przykorytowej równi zalewowej. Analiza osadów pylastopiaszczystych pokrywających wierzchowinę płaskowyżu w otoczeniu wału grodziska z okresu celtyckiego w Chotyńcu wykazała, że nie są to utwory pochodzenia wietrzeniowego, ale prawdopodobnie osady genezy eolicznej.

EN

The article presents the results of grain size, quartz grain roundness analysis and OSL datings, differing in origin and age of the Quaternary deposits (aeolian, fluvial, fluvioglacial) occurring in the archaeological sites in the southern part of the Tarnogród Plateau. The dune sediments in the Kalników-Zagrebla site of a thickness of 1.2 m are characterized by the domination of fine grains with the mean diameter Mz=2.9 phi. Such fine sediments are unusual in the Late Glacial dunes in the Sandomierz Basin. The deposition of the dune was dated by the OSL to the Younger Dryas. The dunes are underlain by fine sands with thin gravel horizons of fluvioglacial origin, which represent the redeposited sediments according to quartz grain roundness analysis. The terrace of the Wisznia River 6–8 m above the river channel is built of horizontally bedded fine sands, which form the natural levees on the terrace surface. Structural features and the distribution of grain size parametres indicate, that sands were accumulated in the proximal part of the floodplain. An analysis of the silty-sandy sediments covering the plateau around the hill-fort rampart from the Celtic Period in Chotyniec site, excluded their weathering origin and proved their aeolian genesis.

Keywords

PL

uziarnienie osadów; obróbka ziarn kwarcu; datowanie OSL; stanowiska archeologiczne; Płaskowyż Tarnogrodzki

EN

grain size; quartz grain roundness; OSL dating; archaeological sites; Tarnogród Plateau

• Publisher: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie
• Journal: Acta Geographica Lodziensia
• Year: 2017
• Volume: 106
• Pages: 65-86

Dates

published

2017

Contributors

author

Gębica Piotr

• Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie

author

Superson Sławomir

• Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie

author

Trybała-Zawiślak, Katarzyna

• Uniwersytet Rzeszowski, Instytut Archeologii

author

Woronko Barbara

• Uniwersytet Warszawski, Instytut Geologii Podstawowej

References

• Adamiec G., Aitken M.J. 1998. Dose-rate conversion factors: update. Ancient TL 16: 37-50.
• Borowiec J. 1974. Charakterystyka utworów pyłowych południowo-wschodniego krańca Płaskowyżu Tarnogrodzkiego. Annales UMCS, sec. B 29(7): 143-158.
• Buraczyński J. 1994. Zmienność procesów eolicznych na Roztoczu i w Kotlinie Sandomierskiej podczas piętra Wisły. Annales UMCS, sec. B 49(4): 51-79.
• Butrym J. 1968. Utwory pyłowe wschodniej części Niziny Sandomierskiej. Annales UMCS, sec. B 23(4): 87-127.
• Cailleux A. 1942. Les actiones eoliennes periglaciaires en Europe. Mm. Soc. Geol. De France 41: 1-176.
• Carlson A.E. 2013. The Younger Dryas Climate Event. W: S.A. Elias (red.) The Encyclopedia of Quaternary Science, vol. 3. Amsterdam, Elsevier: 126-134.
• Czopek S. 2001. Pysznica, pow. Stalowa Wola, stanowisko 1 – cmentarzysko ciałopalne z przełomu epok brązu i żelaza. Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów: 1-320.
• Czopek S. 2007. Grodzisko Dolne, stanowisko 22 – wielokulturowe stanowisko nad dolnym Wisłokiem, cz. 1, od epoki kamienia do wczesnej epoki żelaza. Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego, Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, Rzeszów: 1-241.
• Czopek S. 2014. Stanowisko 158 w Jarosławiu, woj. podkarpackie. Część II. Osadnictwo od starszej epoki brązu do okresu rzymskiego. Via Archaeologica Ressoviensia, t. IV, Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, Rzeszów: 1-207.
• Czopek S., Trybała-Zawiślak K., Tokarczyk T., Tokarczyk E., Burghardt M., Adamik-Proksa J., Rajpold W. w druku. Pierwsze sprawozdanie z weryfikacyjnych badań na grodzisku z wczesnej epoki żelaza w Chotyńcu. Sprawozdania i Materiały Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, tom 38.
• Folk L.R., Ward W.C. 1957. Brazos river bar: a study in the significance of grain size parameters. Journal of Sedimentary Petrology 27,1: 3-26.
• Galbraith R.E., Roberts R.G., Laslett G.M., Yoshida H., Olley J.M. 1999. Optical dating of single and multiple grains of quartz from Jinmium rock shelter, northern Australia, part I: Experi¬mental design and statistical models. Archaeo¬metry 4(2): 339-364.
• Gębica P. 2004. Przebieg akumulacji rzecznej w górnym vistulianie w Kotlinie Sandomierskiej. Prace Geograficzne IGiPZ PAN 193: 1-229.
• Gębica P., Bluszcz A., Woronko B. 2016. Geneza i wiek wydmy w Dąbrówkach (Kotlina Sandomierska, dolina Wisłoka) w świetle analiz litologicznych osadów i datowań OSL. W: J. Święchowicz, A. Michno (red.) Wybrane zagadnienia geomorfologii eolicznej. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Kraków: 305-330.
• Gębica P., Jacyszyn A., Wacnik A. w druku. Warunki naturalne doliny Sanu i Wiszni jako czynnik determinujący osadnictwo prahistoryczne i wczesnośredniowieczne. W: S. Czopek i in. (red.) Przemiany kulturowo-osadnicze w dorzeczu rzeki Wiszni w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza w kontekście zmian prahistorycznej i wczesnośredniowiecznej ekumeny.
• Izmaiłow B. 2001. Typy wydm śródlądowych w świetle badań struktury i tekstury ich osadów (na przykładzie dorzecza górnej Wisły). Rozprawy Habilitacyjne UJ, 358, Kraków: 1-282.
• Kittel P. 2013. Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej. Acta Geographica Lodziensia 101: 49-79.
• Kowalewska M. 2004. Rozwój procesów eolicznych w południowej części sandru kurpiowskiego. Maszynopis pracy magisterskiej. WGSR UW, Warszawa.
• Kowalska M. 2004. Porównanie cech teksturalnych różnowiekowych osadów eolicznych w południowo-zachodniej części sandru kurpiowskiego. Maszynopis pracy magisterskiej. WGSR UW, Warszawa.
• Krumbein W.C. 1941. Measurement and geological significance of shape and roundness of sedimentary particles. Journal of Sedimentary Petrology 11(2): 64-72.
• Łomnicki A.M. 1900. Atlas geologiczny Galicyi, tekst do zeszytu 12, arkusz: Mościska, Luba¬czów, Płazów, Jarosław, Leżajsk, 1:75 000. Wyd. Komisji Fizjogr. PAU, Kraków.
• Moskwa K. 1976. Kultura łużycka w południowo-wschodniej Polsce. Wyd. Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, Rzeszów: 1-386.
• Mycielska-Dowgiałło E. 1978. Rozwój rzeźby fluwialnej północnej części Kotliny Sandomierskiej w świetle badań sedymentologicznych. Rozprawy UW, Warszawa.
• Mycielska-Dowgiałło E., 2001. Wnioski końcowe, W: E. Mycielska-Dowgiałlo (red.) Eolizacja osadów jako wskaźnik stratygraficzny czwartorzędu, Warszawa: 125-129.
• Mycielska-Dowgiałło E. 2007. Metody badań cech teksturalnych osadów klastycznych i wartość interpretacyjna wyników. W: E. Mycielska-Dowgiałło, J. Rutkowski (red.) Badania cech teksturalnych osadów czwartorzędowych i wybrane metody oznaczania ich wieku. WSWPR, Warszawa: 95-180.
• Mycielska-Dowgiałło E., Woronko B. 1998. Analiza obtoczenia i zmatowienia powierzchni ziarn kwarcowych frakcji piaszczystej i jej wartość interpretacyjna. Przegląd Geologiczny 46: 1275-1281.
• Pelisiak A., Gębica P. 2007. Podstawy geomorfologii i gleboznawstwa dla archeologów. Mitel, Rzeszów: 1-200.
• Racinowski R., Szczypek T., Wach J. 2001. Prezentacja i interpretacja wyników badań uziarnienia osadów czwartorzędowych. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
• Rapp G.R., Hill C.L. 1998. Geoarchaeology: The Earth-science approach to archaeological interpretation. Yale University Press, New Haven and London: 1-274.
• Seppälä M. 2004. Wind as a geomorphic agent in cold climates. Cambridge University Press.
• Starkel L. 1972. Kotlina Sandomierska. W: M. Klimaszewski (red.) Geomorfologia Polski, t. 1. PWN, Warszawa: 138-166.
• Trachsel M. 2004. Untersuchungen zur relativen und absolutenChronologie der Hallstattzeit, Uni-versitätsforschungen zur prähistorischen Archäeologie, B. 104, Teil 1-2. Dr Rudolf Habelt GmbH, Bonn:1-620.
• Urbaniak-Biernacka U. 1975. Propozycja terminologii dla przedziałów klasowych stopniowanej skali wielkości okruchów skalnych. Przegląd Geograficzny 47,1: 147-152.
• Wentworth Ch.K. 1922. A scale of grade and class terms for clastic sediments. Journal of Geology 30: 377-392.
• Wojtanowicz J. 1978. Rozwój nizinnej części doliny Sanu na tle paleogeomorfologii Kotliny Sandomierskiej. Rozprawa habilitacyjna, UMCS, Lublin: 1-114.
• Wojtanowicz J. 1997. Profil Żmijowiska – problem powstania cienkich pokryw pylastych. Seminarium terenowe „Glacjał i peryglacjał Kotliny Sandomierskiej i przedgórza Karpat w okolicy Przemyśla, Krasiczyn, 22-24 IX 1997, Lublin: 57-59.
• Wojtanowicz J. 2003. Plenivistulian dunes in Poland – a new view on the development phases of inland dunes. Prace Geograficzne IGiPZ PAN 189: 41-60.
• Woronko B. 2001. Znaczenie analizy obtoczenia i zmatowienia powierzchni ziarn kwarcowych frakcji piaszczystej w interpretacji genetycznej osadów czwartorzędowych. W: E. Mycielska-Dowgiałło (red.) Eolizacja osadów czwartorzędowych jako wskaźnik stratygraficzny czwartorzędu. Pracownia Sedymentologiczna WGiRS UW: 59-64.
• Woronko B. 2012. Zapis procesów eolicznych w piaszczystych osadach plejstocenu na wybranych obszarach Polski środkowej i północno-wschodniej. Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa: 1-130.
• Woronko B., Zieliński P., Sokołowski R.J. 2015. Climate evolution during the Pleniglacial and Late Glacial as recorded in quartz grain morphoscopy of fluvial to aeolian successions of the European Sand Belt. Geologos 21, 2: 89-103
• Wójcik A. 1999. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski l:50 000, arkusz Radymno (1008). Centr. Arch. Geol. PIG, Warszawa: 1-86.
• Wójcik A. 2002. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Krakowiec, PIG, Warszawa.
• Wójcik A. 2008. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Krakowiec. PIG, Warszawa: 1-36.
• Zieliński P. 2016. Regionalne i lokalne uwarunkowania późnovistuliańskiej depozycji eolicznej w środkowej części europejskiego pasa piaszczystego. Wyd. UMCS, Lublin: 1-234.
• Zieliński P., Semeniuk I. 2008. Strukturalny zapis procesów akumulacyjno-deflacyjnych w wydmie wałowej we wschodniej części Kotliny Sandomierskiej (Ukraina). Annales UMCS, sec. B, LXIII,9: 169-176.

Identifiers

ISSN

0065-1249