Archiwa hetmanów koronnych. Pojęcie, charakter i typologia dokumentacji

• Authors: Krzysztof Syta

Title variants

EN

Archives of marshals of the Polish Crown. Definition, characteristics and typology of the documents

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Archiwa hetmanów wielkich i polnych, zarówno koronnych jak i litewskieh, nigdy nie funkcjonowały w ramach organizacyjnych choćby zbliżonych do archiwów innych urzędów ministerialnych Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Pozostaje więc uznanie archiwów hetmańskich za część archiwów prywatnych, a dokładniej mówiąc za fragmenty zasobów archiwów rodowych i rodzinnych, z których wywodzili się hetmani. Akta, które powstawały w czasie sprawowania urzędu przez poszczególnych hetmanów, traktowane były jako ich własność prywatna i jako akta osobiste, prywatne, wchodziły do zasobów ich archiwów. W ten sposób wytworzyła się dosyć paradoksalna sytuacja, kiedy to dokumentacja jednego z najważniejszych urzędów w państwie, urzędu, w którym nierzadko społeczeństwo szlacheckie i osoba panującego widziały zagrożenie dla swoich interesów i bezpieczeństwa państwa, znalazła się poza publicznym obiegiem i kontrolą. W archiwach hetmanów koronnych zachowała się bardzo różnorodna dokumentacja archiwalna zarówno pod względem formalnym, kancelaryjnym, jak i merytorycznym. Pierwszym kryterium jakie można przyjąć określając dokumentację występującą w archiwach hetmańskich to jej postać kancelaryjna. Tutaj zdecydowanie na pierwsze miejsce wysuwa się korespondencja, następnie zestawienia tabelaryczne, akta spraw, księgi, w końcu dokumenty. Innym kryterium jakie można zastosować przy klasyfikacji hetmańskich archiwaliów to zasada przynależności kancelaryjnej. Według niej można wyróżnić archiwalia jakie trafiły do archiwum z zewnątrz, a ich adresatem był hetman, ewentualnie osoby z nim blisko związane (chociażby pracownicy kancelarii), drugą grupę stanowią archiwalia wytworzone przez hetmana lub jego otoczenie. Kolejnym kryterium jakie można zastosować w typologii dokumentacji archiwalnej występującej w zasobach archiwów hetmańskich to zasada ich przedmiotowości, wynikająca z funkcji hetmanów koronnych. Można podzielić ją na dokumentację o charakterze: wojskowym, finansowym, sądowniczym, dyplomatycznym oraz prywatnym (to znaczy odnoszącą się bezpośrednio do osoby hetmana, związaną jednak również ze sprawowanym urzędem, np. akty nominacyjne na urzędy hetmańskie, dokumentacja związana z ich uposażeniem, korespondencja). Biorąc pod uwagę kryterium formalne, postać fizyczną pod jaką występuje w chwili obecnej dokumentacja z hetmańskich archiwów, spotkać można się z: aktami luźnymi, klejonymi i zszywanymi. Oczywiście wszystkie wyżej wymienione formy występowały również współcześnie, choć wiadomo, że nie zawsze forma obecna jest postacią oryginalną. Pierwotnie najczęściej miała ona postać luzów, które łączono w wiązki i fascykuły.

EN

Adam Sędziwój Archives of great marshals (hetmani wielcy) and field marshals (hetmani polni) of the Polish Crown and of the Great Duchy of Lithuania functioned within an organisational framework very different to archives of other ministerial offices within the Polish-Lithuanian Commonwealth. Marshals' archives should be regarded as belonging to private archives and, to be more specific, as fragments of archives belonging to clans and families from which marshals descended. The documents written by marshals while they were in office were considered their private property and they were entered into archives as their personal, private files. This is how a paradox occured because documents written by a person holding one of the most important offices in the country, and who was often seen as dangerous for the nobility's and the ruler's own interests and for the country's security, could not be made known to the public and existed beyond any control. Various documents survived amongst the archives of the marshals of the Polish Crown, different in terms of form, sender and subject matter. The first criterion that we can adopt while characterising the documentation found in marshals' archives is its form. Here, the first place definitely takes correspondence, followed by documents set out in tabular form, case files, books, and finally documents. Other criterion which can be applied is the sender and the addressee. According to this criterion, the documents can be divided into these incoming, addressed to marshal or people close to him (e.g. people working in his office), and these outgoing, written by marshal or people working with him. Another criterion used for typology of documentation found in marshals' archives is the subject matter, usually dependent of the function of marshal of the Polish Crown. And so the documents can be divided into the following categories: military, financial, judicial, diplomatic and private (these include documents related to the office held but referring directly to marshal, e.g. papers appointing to the office of marshal, documentation regarding remuneration, correspondence). Taking into consideration the fisical form in which the documents can be found at the moment, we can describe them as loose, glued or bound together. Certainly, all those forms could well be found in the past but it is important to remeber that the condition that the documents are in at present does not always correspond to their original form. They were usually produced as loose documents and were later bound into fascicles.

Keywords

PL

archiwa hetmańskie; hetmani koronni; archiwa prywatne w Polsce; archiwalne zasoby

EN

Polish hetman’s archives; royal hetmanship; hetman’s records; Polish military 16th-18th century; archival resources; private archives in Poland

• Publisher: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wydawnictwo UMK
• Journal: Archiwa – Kancelarie – Zbiory
• Year: 2011
• Issue: 2(4)
• Pages: s. 63 - 105

Contributors

author

Krzysztof Syta

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

References

• Bańkowski P., Archiwum Kameralne i jego losy, Archeion, t. 17, 1948.
• Guliński A., Historia Metryki Koronnej i Litewskiej, Kraków 1853.
• Jankowska J., Akta Komisji Brukowej m. Warszawy 1743–1796, [w:] Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa 1957, t. 1.
• Jankowska J., Akta urzędu Marszałka Wielkiego Koronnego 1611–1794, [w:] Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa 1957, t. 1.
• Jankowska J., Akta Urzędu Marszałkowskiego Koronnego (1743) 1766–1794, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zespołach, t. 1: Archiwa dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1958.
• Karwasińska J., Archiwa skarbowe dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. 1, Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa 1957.
• Karwasińska J., Archiwum Skarbowe Koronne i Obojga Narodów, Rocznik Komisji Historycznej TNW, t. 1, 1929, z. 2.
• Kętrzyński S., Uwagi o początkach Metryki Koronnej i jej charakterze w XV w., Archeion, t. 2, 1927.
• Kłodziński A., O Archiwum Skarbca Koronnego na zamku krakowskim, Archiwum Komisji Historycznej PAU, seria 2, t. 1, 1923.
• Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. Epoka przedrozbiorowa, t. 2, Kraków 1912.
• Pawiński A., Skarbowość w Polsce i jej dzieje za Stefana Batorego, Warszawa 1881 (Źródła Dziejowe, t. 8).
• Pawłowski B., Militaria polskie w warszawskich archiwach rządowych, Bellona, t. 1, 1918.
• Piotrowski J., Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków, wyd. A. Czuczyński, Kraków 1894.
• Plewczyński M., Żołnierz jazdy obrony potocznej za panowania Zygmunta Augusta, Warszawa 1985.
• Radziwiłł A. S., Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. 1: 1632–1636, oprac. A. Przyboś, R. Żelewski, Warszawa 1980.
• Rybarski A., Skarb i pieniądz za Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Jana Sobieskiego, Warszawa 1939.
• Senkowski J., Akta skarbowe Rzeczypospolitej, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zespołach, t. 1: Archiwa dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1958.
• Siemieński J., Ze studiów nad Archiwum Koronnym (z powodu monografii Abdona Kłodzińskiego), Przegląd Historyczny, t. 24, 1924.
• Stebelski A., Akta artylerii koronnej 1646–1791, [w:] Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. 1, Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa 1957.
• Sułkowska I., Archiwum Koronne Krakowskie, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zespołach, t. 1: Archiwa dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1958.
• Sułkowska I., Archiwum Koronne, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zespołach, t. 1: Archiwa dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1958.
• Volumina Legum , t. 7, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860
• Wimmer J., Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej, Warszawa 1956.
• Wójcik Z., Archiwum Koronne Warszawskie, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zespołach, t. 1: Archiwa dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1958.
• Wójcik Z., Uwagi archiwisty o Archiwum Koronnym Warszawskim, Archeion, t. 22, 1954.
• Zielińska T., Zbiory archiwalne ordynatów Zamoyskich jako skarbnica dokumentów państwowości polskiej, Miscellanea Historico-Archivistica, t. 6, 1994.

Identifiers

DOI

http://dx.doi.org/10.12775/AKZ.2011.002