PL
Artykuł zawiera przegląd dostępnych informacji na temat chorób w starożytnej Mezopotamii, uzyskanych dzięki badaniom szczątków ludzkich pochodzących z 44 stanowisk archeologicznych (Tab. 1). Mniej lub bardziej szczegółowe raporty na temat chorób w dawnych popula-cjach są dostępne tylko dla bardzo niewielu stanowisk: zawi Czemi-Szanidar, Abu Hureyra, Tell Miszrife/Qatna, Tell Aszara/Terka i Tell Masaich, Nimrud/Kalchu oraz Tell Szeh Hamad/Dur Katlimmu. Poza tym Theya Molleson opublikowała wiele artykułów na temat wzorców aktywności fizycznej (np. 2001; 2006), są również dostępne dwie diagnozy rzadkich chorób z regionu Hamrin (WADA ET AL. 1987a; 1987b), jeden artykuł na temat epidemiologii próchnicy zębów (SoŁTYSIAK 2006a) oraz bardzo ogólne podsumowanie badań paleopatologicznych w Mezopotamii i Iranie autorstwa Teda Rathbuna (1984). oprócz tych niewielu publikacji poświęconych wyłącznie lub głównie paleopatologii, sporo danych jest rozproszonych w rozmaitych ogólnych sprawozdaniach z badań kości ludzkich, najczęściej publikowanych jako dodatki do raportów wykopaliskowych. Prawdopodobnie najpoważniejszą przeszkodą w badaniach historii chorób w populacjach starożytnej Mezopotamii jest to, że na większości stanowisk analizy osteologiczne muszą być wykonane na miejscu podczas wykopalisk, kiedy czas jest ograniczony, a dostępny sprzęt umożliwia tylko podstawową diagnostykę. Nieliczne kolekcje kości ludzkich zostały wywiezione poza Irak lub Syrię i mo gą zostać przebadane w bardziej wyrafinowany sposób. Najliczniejsza z nich liczy szczątki ponad 600 osobników z Tell Inghara/Kisz, z wykopalisk przeprowadzonych w latach 1922-1933 przez Ernesta Mackaya i Henryego Fielda. Większość z nich (551) trafiła do Field Museum of Natural History w Chicago i została tam przebadana przez Teda Rathbuna (1975), a następnie Christinę Torres-Rouff i Williama Pestle (2007). Niestety, w większości wypadków szkielety nie są wydatowane. Mniejsza kolekcja szczątków 57 osobników datowanych głównie na epokę brązu trafiła na uniwersytet w Oxfordzie, a następnie do Natural History Museum w Londynie. Oprócz kości z Kisz, to ostatnie mu¬zeum posiada w swojej kolekcji również czaszki lub całe szkielety 17 osobników z Ubaid (późny chalkolit), 24 z Ur (wczesna i środkowa epoka brązu, poza tym 11 szkieletów w British Museum), 12 z Tell Arpaczija (kultura Halaf), 102 z Abu Hureyra (neolit preceramiczny) i cztery z Tell Brak (wczesna epoka brązu). Kolejna znaczna kolekcja osteologiczna została zgromadzona przez ekspedycję japońską w ramach projektu ratowniczych badań archeologicznych w basenie Ham- rin w środkowym Iraku (1977-1980). Szkielety 584 osob ników pochodzą z 13 stanowisk na terenie zalewu Hamrin, trzech stanowisk z okolic Haditha, Aszur oraz Babilonu; większość jest datowana na okres islamski. Ten zbiór został przewieziony na uniwersytet w Osace. Kości około 100 osobników z Nemrik (wczesny neolit, Irak) znajdują się w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie, 84 osobników z Nippur (okres nowobabiloński i islamski, Irak) - w muzeum University of Pennsylvania, 21 osobników z Tell Leilan (wczesna epoka brązu, Syria) - w University of Alberta w Edmonton w Kanadzie, 8 osobników z Aszur (okres średnio- i nowoasyryjski) - w Vorderasiatisches Museum w Berlinie. Wciąż rosnąca kolekcja zębów i próbek kości znajduje się w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego; są tam szczątki ponad tysiąca osobników z 10 stanowisk w dorzeczu Chaburu (Tell Arbid, Tell Brak, Tell Barri, Tell Rad Szakra), w środkowej dolinie Eufratu (Tell Aszara, Tell Masaich, Tell Marwanije, Dżebel Masz- tale) oraz w środkowej dolinie Tygrysu (Aszur, Tell Ridżim). W roku 2003 badania archeologiczne w Iraku zo-stały przerwane, a archeolodzy przenieśli się do syryjskiej części północnej Mezopotamii, w związku z czym zwiększyła się liczba raportów z badań szczątków ludzkich, zwłaszcza z dorzecza Chaburu oraz środkowej doliny Eufratu. Przez wiele lat regiony te były słabo przebadane przez archeologów, którzy woleli prowadzić wykopaliska na terenie dużych miast sumeryjskich, babilońskich i asyryjskich. ze względu na sytuację polityczną w Iraku paradoksalnie lepiej został zrekonstruowany stan zdrowia w rolniczych i pasterskich populacjach zamieszkujących marginalne obszary północnej Mezopotamii niż w miastach Sumeru, Akadu, Babilonii i Asyrii. ze względu na różnorodność stosowanych stan-dardów diagnostyki i opisu zmian patologicznych możliwe jest tylko bardzo ogólne podsumowanie dotychczasowego stanu badań. Częstość niemal wszystkich rodzajów zmian patologicznych (choroba zwyrodnieniowa stawów, stany zapalne, choroby zębów i przyzębia, w tym próchnica, specyficzne i niespecyficzne wskaźniki stresu, w tym hipopla- zja szkliwa, urazy) jest najniższa we wczesnej i środkowej epoce brązu. We wcześniejszych okresach wyższa była fre¬kwencja choroby zwyrodnieniowej stawów, chorób przyzębia oraz urazów. Symptomy kryzysu w rolnictwie stały się widoczne na początku epoki żelaza (przede wszystkim wyższa częstość liniowej hipoplazji szkliwa oraz chorób jamy ustnej). Jakość życia znów spadła w północnej Mezopotamii w późnym okresie rzymskim. Po podboju muzułmań¬skim miejscowe populacje wykazywały zbliżoną częstość zmian patologicznych do populacji z epoki brązu i jedyną różnicą była znacznie wyższa częstość próchnicy zębów.