Konsekwencje zaniku liczby podwójnej w języku łacińskim. Głos w sprawie dualnej genezy piątej deklinacji łacińskiej

• Authors: Krzysztof Tomasz Witczak

Title variants

EN

The Consequences of the Loss of Latin Dual Number Concerning the Dual Genesis of the Fifth Declension in Latin

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Zanik liczby podwójnej we wczesnej, przedliterackiej fazie rozwoju języka łacińskiego wywołał gruntowne zmiany w obrębie deklinacji łacińskiej. Formy dualne o osnowie konsonantycznej, które w zakresie rzeczowników żywotnych (później rzeczowników rodzaju męskiego i żeńskiego) charakteryzowały się prawdopodobnie końcówką *-ē, gen. du. *-ēs (< pie. nom. du. *-eh1, gen. du. *-eh1s), ulegały zazwyczaj pluralizacji (stąd wtórna łacińska końcówka pluralna -ēs < nom. du. *-ē), a niekiedy także kolektywizacji lub syngularyzacji (nom. sg. -ēs < nom. du. *-ē). Ten drugi proces spowodował powstanie piątej deklinacji łacińskiej z cechą -ē-, w obrębie której występują bardzo liczne rzeczowniki pozbawione form liczby mnogiej. Również dawne łacińskie formy dualne zakończone na *-ī (< ie. *-ih1) typu viginti ‘dwadzieścia’ (odnoszące się pierwotnie do grupy rzeczowników nieżywotnych, później do rzeczowników rodzaju nijakiego) zostały przekształcone na skutek regularnych procesów morfologicznych w łacińskie formacje syngulatywne na -iēs, -iēi, które trafiły do piątej deklinacji. Na bazie tych obserwacji autor stawia hipotezę badawczą, że piąta deklinacja łacińska, pojawiła się już okresie przedliterackim jako rezultat zaniku dawnej odmiany dualnej.

EN

The loss of the dual number in the early pre-literary phase of the development of Latin caused massive changes in the Latin declension. The dual forms of consonant stems, which in animate nouns (later masculine and feminine nouns) were probably characterised by the ending *-ē, gen. du. *-ēs (< PIE nom. du. *-eh1, gen. du. *-eh1s), were generally reinterpreted as plurals (hence the secondary plural ending -ēs < nom. du. *-ē in Latin) and sometimes as collectives or singulars (nom. sg. -ēs < nom. du. *-ē). The latter process led to the formation of the fifth Latin declension with the characteristic -ē-. This category includes very numerous nouns that have no plural forms (singularia tantum). Also the Old Latin dual forms ending in *-ī (< PIE *-ih1) like viginti ‘twenty’ were transformed by regular morphological processes into singulative forms with -iēs, -iēi, which are also in the fifth declension. On the basis of these observations, the author advances the research hypothesis that the fifth Latin declension appeared already in the pre-literary period as a result of the loss of the earlier dual inflection.

Keywords

PL

liczba podwójna; piąta deklinacja łacińska; łacińska morfologia

EN

dual number; fifth Latin declension; Latin morphology

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Journal: Roczniki Humanistyczne
• Year: 2015
• Volume: 63
• Issue: 6: Językoznawstwo
• Pages: 101-120

Contributors

author

Krzysztof Tomasz Witczak

• Uniwersytet Łódzki

References

• Adams D.Q.: The Dual in Indo-European and Tocharian, „Tocharian and Indo-European Studies” 5(1991), s. 11-44.
• Adams D.Q.: A Dictionary of Tocharian B, Amsterdam–Atlanta 1999.
• Appel W.: O nietypowym znaczeniu dualisu, „Meander” 38(1983), s. 319-327.
• Beekes R.S.P.: The Origins of the Indo-European Nominal Inflection, Innsbruck 1985.
• Beekes R.S.P.: A Grammar of Gatha-Avestan, Leiden–New York–København–Köln1988.
• Beekes R.: Etymological Dictionary of Greek, t. I–II, Leiden–Boston 2010.
• Beekes R.S.P.: Comparative Indo-European Linguistics. An Introduction, revised and corrected by M. de Vaan, Amsterdam–Philadelphia Company 20112.
• Belić A.: O dvojini u slovenskim jezicima, Beograd 1932.
• Blažek V.: Indo-European “eight”, „Historische Sprachforschung” 111(1998), s. 209-224.
• Blažek V.: Numerals. Comparative-Etymological Analysis of Numeral Systems and Their Implications, Brno 1999.
• Buck C.D.: A Grammar of Oscan and Umbrian, Boston 1904.
• Buck C.D.: Comparative Grammar of Greek and Latin, Chicago (Illinois) 19597.
• Campanile E.: Zum idg. Dual, „Tocharian and Indo-European Studies” 3(1989), s. 121-124.
• Clackson J.: Indo-European Linguistics. An Introduction, Cambridge 2007.
• Cowgill W.: PIE. *duṷō ‘2’ in Germanic and Celtic, and the nom.-acc. dual of non-neuter
• o-stems, „Münchener Studien zur Sprachwissenschaft” 46(1985), s. 13-28.
• Cuny A.: Le nombre duel en grec, Paris 1906.
• Danielsson O.A.: Alte Dualformen im Latein, w: C. Pauli (red.), Altitalische Studien, t. III, Hannover 1884, s. 187-199.
• Dostal A.: Vývoj duálu v slovanských jazycích, zvláště v polštině, Praha 1954.
• Fero B.: Studi sul duale in miceneo, nella poesia omerica e nel teatro attico del V secolo. Variazioni morfologiche, dialettali, stilistiche, Bologna 2013 (on-line: http://amsdottorato.
• unibo.it/5940/1/fero-barbara-tesi.pdf).
• Fritz M.: Der Dual im Indogermanischen. Genealogischer und typologischer Vergleich einer grammatischen Kategorie im Wandel, Heidelberg 2011.
• Hackstein O.: On the Prehistory of Dual Inflection in the Tocharian Verb, „Sprache“ 35(1993), s. 47-70.
• Hamp P.E.: On the Dual Inflexions in Slovene, „Slavistična Revija” 23(1975), s. 67-70.
• Hierche H.: L’emploi du duel dans les formules homériques, Lyon1987.
• Hilmarsson J.: The Dual Forms of Nouns and Pronouns in Tocharian, Reykjavík 1989, Tocharian and Indo-European Studies. Supplementary Series, vol. I.
• Isebaert L.: De Indo-Iraanse bestanddelen in de Tocharische woordemschat. Vraagstukken van fonische productinerferentie, met bijzondere aandacht voor de Indo-Iraanse diafonen
• a, ā, Leuven 1980.
• Jasanoff J.: Gr. ἄμφω, Lat. ambō et le mot indo-européen pour ‘l’un et autre’, „Bulletin de la Société de Linguistique de Paris” 71(1976), s. 123-131.
• Kent R. G.: The Forms of Latin. A Descriptive and Historical Morphology, Baltimore (Maryland) 1946.
• Klingenschmitt G.: Die lateinische Nominalflexion, w: O. Panagl, T. Krisch (red.), Latein und Indogermanisch, Innsbruck 1992, s. 89-135.
• Kortlandt F.: A Note on the Tocharian Dual, „Tocharian and Indo-European Studies” 5(1991), s. 5-10.
• Krause W.: Zum Gebrauch des Parals und des Duals im Tocharisch, „Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung” 72(1955), s. 233-234.
• Leumann M.: Lateinische Laut- und Formenlehre, München 1977.
• Lewy E.: Zum Dual und zum Tocharischen, „Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung” 45(1913), s. 365-368.
• Lühr R.: Der Dual im Altlitauischen, „Baltistica” V priedas, Vilnius 1998, s. 153–164.
• Malzahn M.: Der nominale Dual im Ṛgveda, Wien 1999. (on-line: http://othes.univie.ac.at
• /3433/1/Malzahn,_Dual_im_Rigveda.pdf)
• Malzahn M.: Toch. B ñaktene “Gotterpaar” und Verwandtes, „Tocharian and Indo-European Studies” 9(2000), s. 45-52.
• Mańczak W.: Proto-indo-européen *ambhō(u), *ambhi, w: L. Isebaert (red.), Studia etymologica Indoeuropaea memoriae A. J. van Windekens dicata, Leuven 1991, s. 179-186.
• Mayrhofer M.: Indogermanische Grammatik, t. I.2, Heidelberg 1986.
• Meier-Brügger M.: Indo-European Linguistics, Berlin–New York 2003.
• Naylor K. E.: On Some Developments of the Dual in Slavic, „International Journal of Slavic Linguistics and Poetics” 15(1972), s. 1-8.
• Otrębski J., Safarewicz J.: Gramatyka historyczna języka łacińskiego, Warszawa 1937.
• Pauw J. W.: The Dual Number in Indo-European: A Two Stage Development, Los Angeles 1980.
• Pedersen H.: La cinquième déclinaison latine, Copenhagen 1926.
• Pisani V.: Grammatica Latina storica e comparative, Torino 1974.
• Piwowarczyk D.R.: The Story of Caesar revisited, „Studia Etymologica Cracoviensia” 18(2013), s. 105-110.
• Piwowarczyk D.R.: Łacińskie formacje na -iēs/-ia z punktu widzenia współczesnej indoeuropeistyki, (handout), Poznań 2013 s. 1-4. Odczyt wygłoszony na konferencji naukowej: Aliter de veteribus (Linguarum Antiquarum Colloquia I), Poznań 6 IV 2013 r.
• Piwowarczyk D.R.: The Origin of the Latin -iēs/-ia inflection. mss. 2014 s. 1-49. Tekst wysłany do druku w czasopiśmie „Historische Sprachforschung”.
• Plezia M. (red.): Słownik łacińsko-polski, t. I-V, Warszawa: PWN 1959-1979.
• Pokorny J.: Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, Bern–München 1959.
• Pultrová L.: The Latin Deverbative Nouns and Adjectives, Prague 2011.
• Rau J.: Indo-European Nominal Morphology. The Decads and the Caland System, Innsbruck 2009.
• Schrijver P.: The Reflexes of the Proto-Indo-European Laryngeals in Latin, Amsterdam–Atlanta 1991.
• Seppänen A.: On the Use of the Dual in Gothic, „Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur” 114(1985), s. 1-41.
• Sihler A. L.: New Comparative Grammar of Greek and Latin, New York–Oxford 1995.
• Sławski F. (red.): Słownik prasłowiański, t. I, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974.
• Sommer F.: Der keltische Dual, w: O. Bergen, C. Marstrander (red.), Miscellany presented to Kuno Meyer, Halle a. S., 1912, s. 129-141.
• Stang C.: Vergleichende Grammatik der baltischen Sprachen, Oslo 1966.
• Tagliavini C.: Fonetica e morfologia storica del latino, Bologna 1962.
• Tesnière L.: Les formes du duel en slovène, Paris 1925.
• Tjasa J.: The Dual in Slovene Dialects, Bochum 2008.
• de Vaan M.: Etymological Dictionary of Latin and the Other Italic Languages, Leiden– Boston 2008.
• Vendryes J.: Sur le nombre duel, w: J. Vendryes, Choix d’études linguistiques et celtiques, Paris 1952, s. 91-101.
• Wackernagel J.: Altindische Grammatik, t. II.1, Göttingen 19572.
• Wagner H.: Zum Dual im Germanischen, „Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung” 74(1956), s. 177-184.
• Walde A, Hoffmann J.: Lateinisches etymologisches Wörterbuch, t. I–II, Heidelberg 1938–1954.
• Weiss M.: Outline of the Historical and Comparative Grammar of Latin, Ann Arbor–New York 2009.
• Winter W.: Nominal and Pronominal Dual in Tocharian, „Language” 38(1962), s. 111-134.
• Witczak K.T.: Traces of Dual Forms in Old Prussian and Jatvingian, w: W. Smoczyński, A. Holvoet (red.), Colloquium Pruthenicum Primum. Papers from the First International Conference on Old Prussian held in Warsaw, September 30th-October 1st, 1991, Warszawa 1992, s. 93-98.
• Witczak K.T.: Dioscuri in the Mycenaean Times. „Do-so-mo” 9(2011), s. 57-68.
• Witczak K.T.: On the Indo-European Origin of the Dual n-Marker in Tocharian, „Lingua Posnaniensis” 53(2011), z. 2, s. 73-77.
• Zimmermann A.: Noch ein Fall eines Duals in lateinischen Inschriften?, „Indogermanische Forschungen” 30(1912), s. 219-220.
• Žolobov O. F.: Symbolik und historische Dynamik des slavischen Duals / Символика и историческая динамика славянского двойственного числа, Frankfurt a. M. 1998.

Identifiers

DOI

10.18290/rh.2015.63.6-5