A.D. 966. Chrzest księcia Mieszka. Dylematy naukowe i znaczenie tego aktu dla przemian kulturowych na ziemiach polskich. Zagadnienia wybrane

• Authors: Wyrwa Andrzej Marek

Title variants

EN

A.D. 966. The Baptism of Duke Mieszko. Research Dilemmas and the Importance of the Act for Cultural Transformations in Poland

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

EN

This paper provides a general overview of selected sources and ideas functioning in Polish historiography on the baptism of Duke Mieszko I and the early stages of the Christianization of the Polish lands. The issue has long been debated by historians specialising in different fields, and new hypotheses and interpretations are still formulated. As part of this unfinished discussion, this paper seeks to make some general comments on some of the most lively discussed questions. Understandably, the hypotheses presented in the paper do not unravel all the mysteries and issues are still pending further research. The baptism of Duke Mieszko I, and thus the symbolic baptism of Poland, coincided with a moment of an intense expansion of Christianity in Europe (Fig. 1). Regardless of its religious, political and cultural significance for the next generations of rulers, nobles, prelates, chroniclers, historians, writers, artists and many others, the baptism has always been a great inspiration for various creative undertakings. The origins of historical reflections on this act can be found, e.g., in the chronicles of Thietmar or Gallus Anonymous. The latter rendered the events of this Holy Saturday of 966 in a very colourful and symbolic way, approximately 150 years later. In his chronicle, Gallus Anonymous noted, e.g., that just as Duke Mieszko was healed from blindness as a child, so having married a Bohemian Duchess Dobrawa, Mieszko — as a prudent and foresighted ruler — accepted baptism. The baptism freed him and his subjects from the blindness and darkness of paganism, giving them in return the clarity and truthfulness of the new faith. Although the very act, its exact date and location, as well as its cultural and civilization- bearing role are still subjects of heated debate among historians specialising in various fields, there is no doubt that it marked the beginning of a new phase in the connection between the Polish lands and the European cultural circle. At first, the process of Christianization involved merely a small circle of the society. The establishment of Christianity in the whole area of Poland was a very long process, characterised by varying dynamics and completed — using a variety of means — not earlier than at the end of the thirteenth century. Nevertheless, Mieszko I’s baptism inscribed our lands into the circle of Christian Europe in perpetuity. What did the adoption of Christianity mean for Poland? Through the introduction of the Christian faith, regardless of its initial kinks (in the 1030s), the Church strengthened the position of the ruler, offered him a divine legitimacy and made him an equal partner in the family of the Christian rulers of Europe. Christianity introduced also new, previously unknown cultural elements. These were, for example: — a new concept of God, the world and the place of humans within it; — the opening of expanded international contacts in the secular and ecclesiastical sphere; — bringing religious orders, such as the Benedictines, later Cistercians, Canons Regular, mendicant orders and others. These, as in Europe, actively participated in the shaping of the new economic and cultural image of the Polish lands, irrespective of their spiritual duties; —Latin, a universal language and alphabet associated with the circle of the clergy, and the princely chancellery; — a new way of measuring time (a calendar and related holidays and liturgical celebrations); — the inclusion of Christian symbols into the native cultural space, including the symbolism of colours, signs and gestures, the symbols of the natural world, etc.; — scriptoria, book and wall painting; — various worship and liturgy-related objects, such as, e.g., frescoes, the statues of saints and patron saints, reliquary boxes, liturgical combs, signs of episcopal dignity, patens, chalices, bowls, crosses, bells, suspended canopy lighting, etc.; — new architecture, and canons of style and workshops (the mastery of stone processing, techniques of construction and the preparation of mortars and mosaics); — inhumation took over from cremation as the dominant burial rite, etc. And other things. Slowly but consequently, these elements replaced and sometimes demolished the hitherto prevailing way of perceiving and ordering the world and its evaluation. Therefore, there is no exaggeration in the statements of the ‘revolutionary’ nature of the new faith formulated by scholars. Due to the enigmatic nature of the written sources and an unsatisfactory state of knowledge of, e.g., the earliest architecture related to the Christianization of the Polish lands (especially its more precise chronology), some issues addressed in this paper remain unresolved. However, despite many shortcomings and unexplained hypotheses, there is no doubt that an area in Europe, which since c.1000 came to be called Polonia, became permanently linked to the European Christianitas in the second half of the tenth century. All this started in 966, following previous preparations, due to Duke Mieszko I of the Piast dynasty.

Keywords

PL

chrzest księcia Mieszka I; Bolesław Chrobry; rok 966; księżna Dobrawa; biskup Jordan; chrystianizacja ziem polskich chrystianizacja Pomorzan; chrystianizacja Prusów; św. Wojciech; św. Bruno z Kwerfurtu; św. Otton z Bambergu; św. Wulfram z Sens; Ethelbert władca Kentu; św. Metody; Włodzimierzksiążę Rusi; Thietmar; Gall Anonim; Jan Długosz; burzenie bałwanów; baseny chrzcielne na ziemiach polskich; Ostrów Lednicki; Poznań; Gniezno; Łekno; 1050. rocznica symbolicznego chrztu Polski

EN

baptism of Duke Mieszko I; Bolesław the Brave; 966; Duchess Dobrawa,; Bishop Jordan; Christianization of the Polish lands; Christianization of the Pomeranians; Christianization of Prussia; St Adalbert; St Bruno of Querfurt; St Otto of Bamberg; St Wulfram of Sens; king Æthelbert of Kent; St Methodius; Prince Vladimir of Rus; Thietmar; Gall Anonymous; Jan Długosz; demolition of idols; baptismal fonts in Poland; Ostrów Lednicki; Poznań; Gniezno; Łekno; 1050th; anniversary of the symbolic baptism of Poland

• Publisher: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy
• Journal: Studia Lednickie
• Year: 2016
• Volume: 15
• Pages: 19-72

Dates

published

2016

Contributors

author

Wyrwa Andrzej Marek

• Instytut Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
• Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy

References

• 966. Narodziny Polski 2015. 966. Narodziny Polski. Pomocnik Historyczny, „Polityka”, 2015, nr 8.
• Abraham W.1962. Organizacja Kościoła w Polsce, Poznań.
• Adamiak S. 2014. Dynamika ekspansji chrześcijaństwa w pierwszych wiekach [w:] Chrystianizacja Europy. Kościół na przełomie I i II tysiąclecia, red. J. Dobosz, J. Strzelczyk, Poznań, s. 49–59.
• Almanach MMXVI 2016. Almanach A.D. MMXVI na 1050. rocznicę chrztu Polski. 966–2016 ze znakami ugruntowywania chrześcijaństwa i obrazami życia w średniowieczu, red. A.M. Wyrwa, Lednica–Gniezno Poznań.
• Almanach baptysteryjny 2016. Almanach baptysteryjny powiatu szamotulskiego. Kalendarium na 1050-lecie chrztu Polski, teksty i opracowanie merytoryczne W. Górny i M. Kruszona, Szamotuły 2016.
• Angenendt A. 2013. Die Taufe als Sakrament des Glaubens in der Mission [w:] Credo. Christianisierung Europas im Mittealters, hrsg. von C. Stiegemann, M. Kroker, W. Walter, t. 1, Paderborn, s. 53–66.
• Balzer O. 1895. Genealogia Piastów, Kraków [i wydanie 2005].
• Balzer O. 2013. Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej w latach trzydziestych XI wieku, Warszawa.
• Barkowski R.F. 2016. Tajemnice początków państwa polskiego — 966, Warszawa.
• Bitwa przy Moście 2014. Bitwa przy Moście Mulwijskim. Konsekwencje, red. Z. Kalinowski, D. Próchniak, Poznań.
• Bogdanowicz P. 1966. Chrzest Polski, „Nasza Przeszłość”, 1966, t. 23, s. 7–64.
• Borowska D. 1964. Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej [w:] Polska pierwszych Piastów, red. T. Manteuffel, Warszawa, s. 145–177.
• Brzostowicz M. 2015 Wielkopolska XII i XIII wieku w świetle badań archeologicznych, Fontes Archaeologici Posnanienses, Poznań, t. 51, s. 55–72.
• Buko A. 2005. Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia — hipotezy — interpretacje, Warszawa.
• Buko A. 2015. Archeologia ziem polskich XII i XIII wieku: przegląd problematyki badawczej, Fontes Archaeologici Posnanienses, Poznań, t. 51, s. 21–33.
• Buko A. 2016. 1050-lecie chrześcijaństwa na ziemiach polskich. Państwo Mieszka I i problem wczesnej chrystianizacji Polski w perspektywie badań archeologicznych, „Nauka. Kwartalnik Polskiej Akademii Nauk”, 2016, No 2, s. 7–38.
• Bukowska A. 2013. Najstarsza katedra w Poznaniu. Problem formy i jej genezy w kontekście architektury około roku 1000, Kraków.
• Bukowska A. 2016. Architektura najstarszego kościoła katedralnego w Poznaniu [w:] Archeologiczne tajemnice palatium i katedry poznańskiego Ostrowa, red. M. Przybył, Poznań, s. 47–83.
• Chojnacki M.P. 2011. Chrzest i Eucharystia według św. Bernarda z Clairvaux, Źródła Monastyczne, t. 59, Tyniec. Chrystianizacja Europy
• Chojnacki M.P. 2014. Chrystianizacja Europy. Kościół na przełomie I i II tysiąclecia, red. J. Dobosz, J. Strzelczyk, Poznań.
• Chrystianizacja „Młodszej Europy” 2016. Chrystianizacja „Młodszej Europy”, red. J. Dobosz, J. Strzelczyk, M. Malta, Poznań.
• Chrystianizacja Polski południowej 1994. Chrystianizacja Polski południowej, red. J.M. Małecki, Kraków.
• Chrzest — św. Wojciech — Polska 2016. Chrzest — św. Wojciech — Polska. Dziedzictwo średniowiecznego Gniezna. Katalog Wystawy, red. T. Janiak, D. Stryniak, Gniezno.
• Chrześcijaństwo w dziejach 2016. Chrześcijaństwo w dziejach Polski i Polaków. 966–2016, red. W. Paruch, Warszawa.
• Ciciora B., Wyrwa A.M. 2013. Zaprowadzenie chrześcijaństwa w Polsce. Krótkie studium obrazu Jana Matejki„Zaprowadzenie chrześcijaństwa R.P. 965”, Dziekanowice–Lednica 2013.
• Dobosz J. 2002. Monarchia i możni wobec Kościoła w Polsce do początku XIII wieku, Poznań.
• Dobosz J. 2016. Miejsce chrztu Mieszka, Kronika Miasta Poznania. 966. Poznańskie dziedzictwo, red. P. Matusik, Poznań, t. 1, s. 11–20.
• Dopierała K. 1996. Księga papieży, Poznań.
• Dowiat J. 1958. Chrzest Polski, Warszawa [i wydanie 1969].
• 3Dzieje Kościoła w Polsce 2008. Dzieje Kościoła w Polsce, red. A. Wiencek, Warszawa–Bielsko-Biała.
• Dziewulski W. 1964. Postępy chrystianizacji i proces likwidacji pogaństwa w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• Gieysztor A. 1988. Społeczeństwo i państwo pierwszych Piastów wobec chrystianizacji, „Nasza Przeszłość”, 1988, t. 69, s. 11–22.
• Goslar T. 2012. Wyniki analiz radiowęglowych próbek archeologicznych ze stanowiska 14 i 15 w Gnieźnie [w:] Wyniki analiz specjalistycznych materiałów wczesnośredniowiecznych z gnieźnieńskiego zespołu osadniczego, red. M. Kara, Gniezno, s. 47–50.
• Górecki J. 2001. Gród na Ostrowie Lednickim na tle wybranych ośrodków grodowych pierwszej monarchii piastowskiej, Poznań.
• Górecki J. 2015. Chrzest na Ostrowie Lednickim, Lednica.
• Górecki J. 2016. Baseny chrzcielne z Ostrowa Lednickiego w świetle analizy źródeł archeologicznych [w:] Miejsca chrztów, urządzenia baptyzmalne i ceremoniał chrzcielny od starożytności chrześcijańskiej do soboru trydenckiego, red. A.M. Wyrwa, Poznań–Dziekanowice, s. 109–150.
• Hinc A. 2016. „Mieszko kruszy bałwany” z Kaplicy Królewskiej poznańskiej katedry, Kronika Miasta Poznania. 966. Poznańskie dziedzictwo, red. P. Matusik, Poznań, t. 1, s. 90–111.
• Historia chrześcijaństwa 1999. Historia chrześcijaństwa. Biskupi, mnisi i cesarze 610–1054, red. wyd. polskiego J. Kłoczowski, t. 4, Warszawa.
• Historia Kościoła w Polsce 1974. Historia Kościoła w Polsce, red. B. Kumor, Z. Obertyński, t. I, cz. 1, Poznań–Warszawa 1974.
• Ilski K. 2014. Prawne aspekty chrystianizacji Imperium Romanum [w:] Chrystianizacja Europy. Kościół na przełomie I i II tysiąclecia, red. J. Dobosz, J. Strzelczyk, Poznań, s. 37–47.
• Imagines Medii Aevi 2016. Imagines Medii Aevi. Wystawa z okazji 1050. rocznicy chrztu Polski, red. A. Soćko, Poznań.
• Jan Paweł II 2003. Adhortacja Apostolska Ecclesia in Europa, Kraków.
• Janiak T. 2006. Stan i potrzeby badań nad wczesnośredniowieczną architekturą sakralną w Polsce w perspektywie ostatnich 15 lat [w:] Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce — 15 lat później, red. W. Chudziak, S. Moździoch, Toruń–Wrocław–Warszawa, s. 83–122.
• Janiak T. 2012. Stanowiska 14 i 15 w Gnieźnie w świetle nowszych badań archeologicznych (zagadnienia wstępne) [w:] Wyniki analiz specjalistycznych materiałów wczesnośredniowiecznych z gnieźnieńskiego zespołu osadniczego, red. M. Kara, Gniezno, s. 25–45.
• Janiak T. 2015. Zagadnienie architektury przedromańskiej w Gnieźnie w świetle najnowszych badań, Rocznik Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, red. T. Sawicki, Gniezno, s. 10–51.
• Janiak T. 2016. Romańska katedra w Gnieźnie [w:] Chrzest — św. Wojciech — Polska. Dziedzictwo średniowiecznego Gniezna. Katalog Wystawy, red. T. Janiak, D. Stryniak, Gniezno, s. 105–130.
• Jasiński K. [1992]. Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa–Wrocław.
• Jasiński T. 2007a. Początki Polski w nowym świetle, „Nauka. Kwartalnik Polskiej Akademii Nauk”, 2007, No 4, s. 7–18.
• Jasiński T. 2007b. Poznań jako miasto stołeczne i rezydencjonalne [w:] Tu się Polska zaczęła… Wydawnictwo pokonferencyjne, red. H. Kóčka-Krenz, Poznań, s. 27–32.
• Jasiński T. 2010. Początki organizacji kościelnej w Polsce [w:] Tu się wszystko zaczęło. Rola Poznania w państwie pierwszych Piastów. Teksty wykładów wygłoszonych na sympozjum naukowym zorganizowanym przez Oddział Polskiej Akademii Nauk i Wydział Teologiczny UAM w Poznaniu dnia 8 grudnia 2009 roku, red. A. Wójtowicz, Poznań.
• Jasiński T. 2015. Geneza i okoliczności chrztu Mieszka I w 966 roku, Museion Poloniae Maioris. Rocznik Naukowy Fundacji Muzeów Wielkopolskich, Poznań, t. 2, s. 25–38.
• Jurek T. 2015. O czasie i okolicznościach chrztu Mieszka, Roczniki Historyczne, Rocznik LXXXI, s. 35–56.
• Kalaga J. 2016. Baptysterium wiślickie. Mity i rzeczywistość archeologiczna [w:] Miejsca chrztów, urządzenia baptyzmalne i ceremoniał chrzcielny od starożytności chrześcijańskiej do soboru trydenckiego, red. A.M. Wyrwa, Poznań–Dziekanowice, s. 185–202.
• Kalinowski Z. 2016. O pozachrzcielnych funkcjach baptysteriów wczesnochrześcijańskich i chrzcielnic Wczesnośredniowiecznych [w:] Miejsca chrztów, urządzenia baptyzmalne i ceremoniał chrzcielny od starożytności chrześcijańskiej do soboru trydenckiego, red. A.M. Wyrwa, Poznań–Dziekanowice, s. 41–69.
• Kara M. 1998 Początki i rozwój wczesnośredniowiecznego ośrodka grodowego na Ostrowie Tumskim w Poznaniu [w:] Civitates principales. Wybrane ośrodki władzy w Polsce wczesnośredniowiecznej, Gniezno, s. 26–28.
• Kara M. 2009. Najstarsze państwo Piastów — rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne, Poznań.
• Karwasińska J. 1996. Święty Wojciech. Wybór pism, Warszawa.
• Kętrzyński S. 2010. Kazimierz Odnowiciel (1034–1058), Kraków.
• Kłoczowski J. 1998. Rozmowy o Europie, Lublin.
• Kłoczowski J. 1999. U podstaw chrześcijańskiej kultury: chrześcijaństwo zachodnie wczesnego średniowiecza [w:] Narodziny średniowiecznej Europy, red. H. Samsonowicz, Warszawa, s. 86–113.
• Kłoczowski J. 2000. Chrześcijaństwo w Europie Środkowo-Wschodniej i budowa organizacji kościelnej [w:] Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej Europy, red. H. Samsonowicz, Kraków, s. 3-16.
• Kłoczowski J. 2001. U początków naszej Europy. Łacińska „christianitas” około 1000 roku i kierunki zachodzących zmian [w:] Polska na przełomie I i II tysiąclecia, red. S. Skibiński, Poznań, s. 65–76.
• Kóčka-Krenz H. 2005. Rezydencja pierwszych Piastów na poznańskim grodzie [w:] Poznań we wczesnym średniowieczu, red. H. Kóčka-Krenz, Poznań, t. 5, s. 59–81.
• Kóčka-Krenz H. 2016a. Kwestia obecności basenu chrzcielnego na Ostrowie Tumskim w Poznaniu [w:] Miejsca chrztów, urządzenia baptyzmalne i ceremoniał chrzcielny od starożytności chrześcijańskiej do soboru trydenckiego, red. A.M. Wyrwa, Poznań–Dziekanowice, s. 165–177.
• Kóčka-Krenz H. 2016b. Palatium poznańskie na tle wczesnośredniowiecznych zespołów rezydencjonalnych [w:] Archeologiczne tajemnice palatium i katedry poznańskiego Ostrowa, red. M. Przybył, Poznań, s. 21–46.
• Kóčka-Krenz H. 2016c. Przejawy chrystianizacji państwa Piastów w źródłach archeologicznych, Kronika Miasta Poznania. 966. Poznańskie dziedzictwo, red. P. Matusik, Poznań, t. 1, s. 21–35.
• Kościół w Polsce 1966. Kościół w Polsce. Średniowiecze, t. I, Kraków.
• Kowalski J.W. 1955. Liturgika, Warszawa.
• Krakowiak Cz. 2002. Kościół [w:] Encyklopedia Katolicka, t. IX, Lublin, kol. 1025–1041.
• Krakowiak Cz. 2015. Sakrament chrztu („ianua sacramentum et vitae spiritualis”); KPK kan. 849; KKK 1213 [w:] Teologia i liturgia chrztu od starożytności chrześcijańskiej do czasów nowożytnych, red. A.M. Wyrwa, J. Górecki, Lednica–Dziekanowice, s. 21–37.
• Krawiec A. 2014. Cywilizacyjna i duchowa rola chrześcijaństwa we wczesnym średniowieczu [w:] Chrystianizacja Europy. Kościół na przełomie I i II tysiąclecia, red. J. Dobosz, J. Strzelczyk, Poznań, s. 267–283.
• Królowie polscy 1860. Królowie polscy, wizerunki zebrane i rysowane przez Alexandra Lessera, objaśnione tekstem historycznym przez Juliana Bartoszewicza… w zakładzie litograficznym Adolfa Pecqa & Comp, z 44 litografiami wykonanymi przez Henryka Aschenbrennera i Władysława Walkiewicza, Warszawa.
• Krzemińska B. 1959. W sprawie chronologii wyprawy Brzetysława I na Polskę, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, z. 12 (Historia), Łódź, s. 23–37.
• Kudasiewicz J. 1989 Chrzest [w:] Encyklopedia Katolicka, red. R. Łukaszyk, L. Bińkowski, F. Gryglewicz, Lublin, t. III, kol. 352 i nn.
• Kürbis B. 1988. Refleksje kronikarzy nad chrystianizacją Polski, „Nasza Przeszłość”, 1988, t. 69, s. 97–114.
• Kurnatowska Z. 1998. Poznańskie baptysterium, „Slavia Antiqua”, 1998, t. 39, s. 51–69.
• Kurnatowska Z. 1989–1990. Archeologiczne świadectwa o najstarszych grobowcach w katedrze poznańskiej, „Roczniki Historyczne”, 1989–1990, t. 55–56, s. 71–84.
• Kurnatowska Z. 1993. Przemiany lokalnych ośrodków władzy w XI–XII wieku w Wielkopolsce [w:] Lokalne ośrodki władzy państwowej w XI–XII wieku w Europie Środkowo-Wschodniej, red. S. Moździoch, Wrocław, s. 21–29.
• Kurnatowska Z. 2000a. Die Christianisierung Polens im Lichte der archäologischen Quellen [w:] Europas Mitte um 1000 Beiträge zur Geschichte. Kunst und Archäologie. Handbuch zur Ausstellung, t. 1, hrsg. von A. Wieczorek, H.M. Hinz, Stuttgart, s. 490–493.
• Kurnatowska Z. 2000b. Wielkopolska w X wieku i formowanie się państwa polskiego [w:] Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, red. H. Samsonowicz, Kraków, s. 99–117.
• Kurnatowska Z. 2008. Początki i rozwój państwa [w:] Pradzieje Wielkopolski, Od epoki kamienia do średniowiecza, red. M. Kobusiewicz, Poznań, s. 297–395.
• Kurnatowska Z., Kara M. 2004. Początki architektury sakralnej na grodzie poznańskim w świetle nowych ustaleń archeologicznych [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce, Materiały z Sesji Naukowej Gniezno, 20–21 listopada 2003 roku, Gniezno, s. 47–70.
• Kurnatowska Z., Kara M. 2006. Wielkopolska kolebką chrześcijaństwa w Polsce [w:] Początki państwa i chrześcijaństwa wejściem Polski do Europy. Przewodnik po miejscach obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa Archeologicznego w Wielkopolsce 2006, Poznań, s. 12–13.
• Kwiatkowski D. 2015. Proces stawania się chrześcijaninem według Tradycji Apostolskiej św. Hipolita Rzymskiego [w:] Teologia i liturgia chrztu od starożytności chrześcijańskiej do czasów nowożytnych, red. A.M. Wyrwa, J. Górecki, Lednica–Dziekanowice, s. 39–56.
• Labuda G. 1987. Studia nad początkami państwa polskiego, t. I, Poznań.
• Labuda G. 1988a. Jakimi drogami przyszło do Polski chrześcijaństwo?, „Nasza Przeszłość” 1988, t. 69, s. 39–82.
• Labuda G. 1988b. Studia nad początkami państwa polskiego, t. II, Poznań.
• Labuda G. 1994. Mieszko drugi król Polski w czasach przełomu 1025–1034, Poznań.
• Labuda G. 1995. Szkice historyczne jedenastego wieku I. Najstarsze klasztory w Polsce, „Archaeologia Historica Polona”, 1995, t. 2, s. 7–73.
• Labuda G. 2000a. Gniezno stolicą wczesnopiastowskiego państwa polskiego [w:] Gniezno i Poznań w państwie pierwszych Piastów, Poznań, s. 33–60.
• Labuda G. 2000b. Święty Wojciech. Biskup — męczennik, patron Polski, Czech, Węgier, Wrocław.
• Labuda G. 2001. Budownictwo sakralne Gniezna i Poznania na przełomie X/XI wieku w świetle źródeł pisanych [w:] Polska na przełomie I i II tysiąclecia, red. S. Skibiński, Poznań, s. 51–69.
• Labuda G. 2002. Mieszko I, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• Labuda G. 2003. Stan dyskusji nad dokumentem Dagome iudex i państwem Schinesghe [w:] Civitas Schinesghe cum pertinentiis, red. W. Chudziak, Toruń, s. 9–17.
• Labuda G. 2004. Szkice historyczne X–XI wieku. Z dziejów organizacji Kościoła w Polsce we wczesnym średniowieczu, Poznań.
• Labuda G. 2008. Mieszko II. Król Polski (1025–1034).Czasy przełomu w dziejach państwa polskiego, Poznań.
• Linkner T. 1998. Słowiańskie bogi i demony, Gdańsk.
• Liturgiczny grzebień 2015. Liturgiczny grzebień z Ostrowa Lednickiego. Studium analityczne, red. J. Górecki, A.M. Wyrwa, wyd. II poprawione, Lednica.
• Łowmiański H. 1948. Imię chrzestne Mieszka I, „Slavia Occidentalis”, 1948, t. 19, s. 203–308.
• Łowmiański H. 1973. Początki Polski, t. V, Warszawa.
• Łowmiański H. 1979. Religia Słowian i jej upadek, Warszawa.
• Łowmiański H. 1985. Początki Polski, t. VI, cz. 1, Warszawa.
• Małachowicz E. 2011. Początki chrystianizacji ziem południowej Polski w świetle odkryć architektonicznych [w:] II Forum Architecturae Poloniae Medievalis, red. K. Stala, Kraków, s. 33–46.
• Michalski M. 2016. Przekazy o chrzcie księcia Mieszka w piśmiennictwie polskim od schyłku średniowiecza po połowę wieku XIX, Kronika Miasta Poznania. 966. Poznańskie dziedzictwo, red. P. Matusik, Poznań, t. 1, s. 61–79.
• Michałowski R. 2002. Post dziewięciotygodniowy w Polsce Chrobrego. Studium z dziejów polityki religijnej pierwszych Piastów, „Kwartalnik Historyczny”, 2002, R. 109, s. 5–40.
• Michałowski R. 2008. Chrystianizacja monarchii piastowskiej w X–XI w. [w:] Animarum cultura.
• Miejsca chrztów 2016. Miejsca chrztów, urządzenia baptyzmalne i ceremoniał chrzcielny od starożytności chrześcijańskiej do soboru trydenckiego, red. A.M. Wyrwa, Dziekanowice–Gniezno–Poznań.
• Modzelewski K. 2004. Barbarzyńska Europa, Warszawa.
• Muszyński H.J. 2016. Chrześcijańskie dziedzictwo chrztu świętego i jego konsekwencje dla życia osobistego i wspólnotowego [w:] W cieniu dobrego drzewa. Benefis abp. prof. dra hab. Henryka Józefa Muszyńskiego Prymasa Seniora, XXXV Tydzień Kultury Chrześcijańskiej, Bydgoszcz, s. 7–21.
• Myszor W. 1999–2000. Europa. Pierwotne chrześcijaństwo, Warszawa.
• Niemczyk E. 2010. Trony w architekturze — architektura tronów, Wrocław.
• Osadnictwo i architektura 2000. Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie Zjazdu Gnieźnieńskiego, red. A. Buko, Z. Świechowski, Warszawa.
• Ostrów Lednicki [w druku] Ostrów Lednicki rezydencjonalno-stołeczny ośrodek pierwszych Piastów, red. Z. Kurnatowska, A.M. Wyrwa, Warszawa.
• Ożóg K. 2016. 966. Chrzest Polski, Kraków.
• Pałęcki W. 2015. Liturgia i teologia chrztu w świetle najstarszych zachowanych ksiąg liturgicznych w Polsce [w:] Teologia i liturgia chrztu od starożytności chrześcijańskiej do czasów nowożytnych, red. A.M. Wyrwa, J. Górecki, Lednica–Dziekanowice, s. 263–297.
• Pianowski Z. 1994. Sedes Regni Principales. Wawel i inne rezydencje piastowskie do połowy XIII w. na tle europejskim, Kraków.
• Pianowski Z. 2001. Spuren des ältesten Heiligtums (?) unter der Kathedrale auf der Burg Wawel in Kraków [w:] Colloquia Mediaevalia Pragensia. Boleslav II. Der tschechische Staat um das Jahr 1000, hrgs. von P. Sommer, Praha, s. 441–445.
• Pianowski Z. 2016. Domniemane baptysterium przedromańskie na Wawelu. Problem badawczy (komunikat) [w:] Miejsca chrztów, urządzenia baptyzmalne i ceremoniał chrzcielny od starożytności chrześcijańskiej do soboru trydenckiego, red. A.M. Wyrwa, Poznań–Dziekanowice, s. 179–183.
• Piast 1889 Piast. Kalendarz Polski Ludowy na rok 1889, ułożył Józef Chociszewski, Rok XII, Poznań.
• Piekarczyk S. 1966. Chrzest Polski — legenda i prawda historyczna, Warszawa.
• Początki państwa polskiego 2002. Początki państwa polskiego. Księga tysiąclecia, Poznań [reprint wydania z 1961 roku].
• Polskie chrześcijaństwo 2015. Polskie chrześcijaństwo 1050 lat historii 966–2016, Warszawa.
• Przezdziecki A., Rastawiecki E. 1860–1869. Wzory sztuki średniowiecznej i z epoki odrodzenia po koniec wieku XVII w dawnej Polsce, serya Trzecia, Warszawa.
• Przybył M. 2016. Archeologiczne tajemnice palatium i katedry poznańskiego Ostrowa [w:] Archeologiczne tajemnice palatium i katedry poznańskiego Ostrowa, red. M. Przybył, Poznań, s. 85–92.
• Rechowicz M. 1966. Chrzest Polski a katolicka teologia misyjna we wczesnym średniowieczu, „Ruch Biblijny i Liturgiczny”, 1966, t. 19, nr 2, s. 67–74.
• Rodzińska-Chorąży T. 1993. Baptysterium [w:] Ostrów Lednicki. U progu chrześcijaństwa w Polsce, red. K. Żurowska, t. I, Kraków, s. 103–167.
• Rodzińska-Chorąży T. 1995. Rozważania nad genezą rotund prostych — w świetle nowych odkryć archeologicznych, Studia i Materiały do Dziejów Pałuk, red. A.M. Wyrwa, t. 2, Poznań, s. 137–163.
• Rodzińska-Chorąży T. 2009. Zespoły rezydencjonalne i kościoły centralne na ziemiach polskich do połowy XII wieku, Kraków.
• Rosik S. 1995. Udział chrześcijaństwa w powstaniu policealnych posągów kultowych u Słowian zachodnich, Wrocław.
• Rosik S. 2000. Interpretacja chrześcijańska religii pogańskich Słowian w świetle kronik niemieckich XI–XII wieku (Thietmar, Adam z Bremy, Helmold), Wrocław.
• Rosik S. 2016 966–1370. Od chrztu Mieszka I do Korony Królestwa Polskiego. Polska Piastów [w:] Chrześcijaństwo w dziejach Polski i Polaków. 966–2016, red. W. Paruch, Warszawa, s. 13–52.
• Salomon M. 2014. Jak pozyskać nowych wyznawców chrześcijaństwa? Początki wschodniej i zachodniej misji we wczesnośredniowiecznej „Młodszej Europie” [w:] Chrystianizacja Europy. Kościół na przełomie I i II tysiąclecia, red. J. Dobosz, J. Strzelczyk, Poznań, s. 245–265.
• Samsonowicz H. 2008. Dzień chrztu i co dalej…, Warszawa.
• Sas M. 2015. Teologia i liturgia chrztu w myśli Alkuina z Yorku [w:] Teologia i liturgia chrztu od starożytności chrześcijańskiej do czasów nowożytnych, red. A.M. Wyrwa, J. Górecki, Lednica–Dziekanowice, s. 215–248.
• Sawicki T. 2016. Gniezno. Centralny ośrodek państwa wczesnopiastowskiego w świetle badań archeologicznych [w:] Chrzest — św. Wojciech — Polska. Dziedzictwo średniowiecznego Gniezna. Katalog Wystawy, red. T. Janiak, D. Stryniak, Gniezno, s. 59–104.
• Siemieński L. 1858. Przegląd wystawy starożytności i zabytków sztuki urządzonej w Krakowie przez Komisyą delegowaną z oddziału archeologii i sztuk pięknych w c. k. Tow. Nauk. Krakowskiem (Odbite z „Czasu”), Kraków.
• Sikorski D.A. 2011. Kościół w Polsce za Mieszka I i Bolesława Chrobrego, Poznań.
• Sikorski D.A. 2012. Początki Kościoła w Polsce. Wybrane problemy, Poznań.
• Sikorski D.A. 2015. Teologia i liturgia chrztu w okresie karolińskim (VIII–IX w.) [w:] Teologia i liturgia chrztu od starożytności chrześcijańskiej do czasów nowożytnych, red. A.M. Wyrwa, J. Górecki, Lednica–Dziekanowice, s. 249–262.
• Sikorski D.A. 2016. Chrzest Polski i początki Kościoła w Polsce (do pierwszej połowy XI wieku) [w:] Chrzest — św. Wojciech — Polska. Dziedzictwo średniowiecznego Gniezna. Katalog Wystawy, red. T. Janiak, D. Stryniak, Gniezno, s. 25–38.
• Skibiński E. 2015. Chrzest księcia Mieszka w źródłach historycznych, Museion Poloniae Maioris. Rocznik Naukowy Fundacji Muzeów Wielkopolskich, t. 2, Poznań, s. 10–24.
• Stasiński M. 2016. Poprawka ze chrztu. Rozmowa z Karolem Modzelewskim, „Gazeta Wyborcza”, Nr 89.8696 z 16–17 kwietnia, s. 26–27.
• Stauroteka lednicka 2015. Stauroteka lednicka. Materiały, studia i analizy, red. naukowa A.M. Wyrwa, wyd. II poprawione, Lednica.
• Steele P.E. 2016. Nawrócenie i chrzest Mieszka I, Kraków.
• 1trzelczyk J. 1992. Mieszko Pierwszy, Poznań.
• Strzelczyk J. 1997. Apostołowie Europy, Warszawa.
• Strzelczyk J. 1998. Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań.
• Strzelczyk J. 1999. Bolesław Chrobry, Poznań.
• Strzelczyk J. 2000. Niektóre problemy chrystianizacji Europy wczesnośredniowiecznej [w:] Nihil superfluum esse. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Profesor Jadwidze Krzyżaniakowej, red. J. Strzelczyk, J. Dobosz, Poznań, s. 61–84.
• Strzelczyk J. 2015. Chrzest Polski, niektóre nowe spojrzenia i interpretacje, Museion Poloniae Maioris.
• Sułowski Z. 1966. Chrzest Polski, „Zeszyty Naukowe KUL”, 1966, nr 9, s. 7–27.
• Sułowski Z. 1967. Chrzest Polski, „Zeszyty Naukowe KUL”, 1967, nr 10, s. 5–22.
• Szczerek Z. 2016. Chrzest do pokolorowania, „Polityka”, nr 17(3056), z 20–26 kwietnia, s. 16–18.
• Szyjewski A. 2003. Religia Słowian, Kraków.
• Świechowski Z. 1994. [rec.] U progu chrześcijaństwa w Polsce. Ostrów Lednicki, „Biuletyn Historii Sztuki”, 1994, nr 4, s. 403–409.
• 2000 Architektura romańska w Polsce, Warszawa.
• Świechowski Z. 2001a. Architektura romańska w Polsce. Bibliografia, oprac. E. Świechowska, W. Mischke, wstęp Z. Świechowski, Warszawa.
• Świechowski Z. 2001b. Architektura wczesnego średniowiecza w Polsce między rzeczywistością a fantazją [w:] Polska na przełomie I i II tysiąclecia, red. S. Skibiński, Poznań, s. 247–265.
• Świechowski Z. 2004. Wczesna architektura murowana na ziemiach polskich — jak dawna? [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce, red. T. Janiak, D. Stryniak, Gniezno, s. 7–23.
• Świerzawski W. 1983. Sakramenty święte „Chrzest”, Wrocław.
• Teologia i liturgia chrztu 2015. Teologia i liturgia chrztu od starożytności chrześcijańskiej do czasów nowożytnych, red. A.M. Wyrwa, J. Górecki, Lednica–Dziekanowice.
• Trawkowski S. 2004. Początki Kościoła w Polsce za panowania Mieszka I [w:] Civitas Schinesghe. Mieszko I i początki państwa polskiego, Poznań–Gniezno, s. 49–70.
• Urbańczyk P. 1995a. Czy istnieją archeologiczne ślady masowych chrztów ludności wczesnopolskiej, „Kwartalnik Historyczny”, 1995, R. 102, z. 1, s. 3–18.
• Urbańczyk P. 1995b. Ostrów Lednicki — rozwiązanie zagadki, „Kwartalnik Historyczny”, 1995, R. 102, z. 2, s. 97–108.
• Urbańczyk P. 2008. Trudne początki Polski, Warszawa.
• Urbańczyk P. 2012. Mieszko Pierwszy Tajemniczy, Toruń.
• Urbańczyk P. 2015. Zanim Polska została Polską, Toruń.
• Urbańczyk P. 2016. Co stało się w 966 roku?, Poznań.
• Walczak B. 2016. Skutki chrztu Polski dla dziejów języka polskiego, Kronika Miasta Poznania. 966. Poznańskie dziedzictwo, t. 1, red. P. Matusik, Poznań, s. 50–58.
• Węcowski P. 2014. Początki Polski w pamięci historycznej późnego średniowiecza, Kraków.
• Wiszewski P. 2006. Po co Mieszko wzrok odzyskał, czyli między historią a „wiedzą o człowieku”. Kultura Anonima zwanego Gallem i kłopoty interdyscyplinarnych badań pewnej legendy [w:] Mundus hominis — cywilizacja, kultura, natura. Wokół interdyscyplinarności badań historycznych, red. S. Rosik, P. Wiszewski, Wrocław, s. 457–473.
• Wiszewski P. 2007. Mieszko I jako Komes i margrabia w pamięci mnichów z Fuldy. Przyczynek do problemu obecności Piastów w świecie arystokracji ottońskiej Rzeszy [w:] Piastowie śląscy w kulturze i europejskich dziejach, red. A. Barciak, Katowice, s. 189–198.
• Wiszewski P. 2008. Domus Boleslai. W poszukiwaniu tradycji dynastycznej Piastów (do około 1138 r.), Wrocław.
• Wiśniewski E. 1988. Kościół na ziemiach polskich w średniowieczu [w:] M. David Knowles, D. Obolensky, Historia Kościoła 600–1500, t. 2, Warszawa, s. 417–469 [o chrzcies. 418–421].
• Wojciechowski Z. 1950. Początki chrześcijaństwa w Polsce na tle stosunków niemiecko-wieleckich, „Życie i Myśl”, 1950, z. 1, nr 3–4, s. 208–230.
• Wrzesiński J., Wyrwa A.M. 2008. Architektura świecka i sakralna wczesnośredniowiecznej Wielkopolski — nowe odkrycia i interpretacje [w:] Wielkopolska w dziejach. Archeologia o regionie, red. H. Machajewski, Poznań, s. 153–172.
• Wyrwa A.M. 1998a. Podłoże historyczne podań związanych z translokacją klasztoru z Łekna do Wągrowca w świetle badań historycznych i archeologicznych [w:] Christianitas et cultura Europae. Księga Jubileuszowa Profesora Jerzego Kłoczowskiego, cz. 1, red. H. Gapski, Lublin, s. 326–337.
• Wyrwa A.M. 1998b. Translokacja opactwa cystersów z Łekna do Wągrowca. Czas, inicjator i przyczyny translokacji w świetle źródeł pisanych, archeologicznych i podań. Próba naświetlenia problemu [w:] Translokacja opactwa z Łekna do Wągrowca, red. A.M. Wyrwa, Wągrowiec, s. 13–41.
• Wyrwa A.M. 2000. Badania archeologiczno-architektoniczne w łekneńskim kompleksie osadniczym w świetle najnowszych badań [w:] Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie zjazdu gnieźnieńskiego, red. A. Buko, Z. Świechowski, Warszawa, s. 109–138.
• Wyrwa A.M. 2002 Gród w Łeknie, jego miejsce i rola w sieci grodowej Wielkopolski w dobie zjazdu gnieźnieńskiego [w:] Społeczeństwo, armia i polityka w dziejach Polski i Europy. Studia z dziejów politycznych i wojskowych dedykowane prof. Benonowi Miśkiewiczowi z okazji jubileuszu siedemdziesięciolecia urodzin, red. A. Czubiński, B. Lapis, C. Łuczak, Poznań, s. 149–171.
• Wyrwa A.M. 2005. Tożsamość kulturowa Europy w świetle organizacji wewnętrznej i powiązań filiacyjnych w zakonie cystersów w średniowieczu, „Nasza Przeszłość”, 2005, t. 103, s. 225–246.
• Wyrwa A.M. 2006a. Czynniki związane z procesem formowania się grodów limesu nadnoteckiego we wczesnym średniowieczu. Stan i perspektywy badań [w:] Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecznych szlaków handlowych, red. H. Machajewski, J. Rola, Piła–Płotki, s. 281–305.
• Wyrwa A.M. 2006b. Grody na stanowisku Ł3 w Łeknie i ich chronologia w świetle badań 14C AMS, Studia i Materiały do Dziejów Pałuk, t. 6, Warszawa, s. 93–125.
• Wyrwa A.M. 2006c. Kościół w monarchii piastowskiej — stan i potrzeby badań. Zarys [w:] Przemyślidzi i Piastowie — twórcy i gospodarze średniowiecznych monarchii, red. J. Dobosz, Poznań, s. 79–92.
• Wyrwa A.M. 2006d. Pietas Ecclesiae et fides plebis. Szkice z dziejów religijności i wierzeń na ziemi łekneńskiej od średniowiecza do czasów nowożytnych, Poznań.
• Wyrwa A.M. 2009a. Alberyk z Trois-Fontaines o początkach chrześcijaństwa w Prusach [w:] Wielkopolska — Polska — Czechy. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Profesorowi Bronisławowi Nowackiemu, red. Z. Górczak, J. Jaskulski, Poznań, s. 69–99.
• Wyrwa A.M. 2009b. Łekno i jego dziedzictwo, „Kronika Wielkopolski”, 2009, nr 2/130, s. 5–29.
• Wyrwa A.M. 2013a. Benedyktyni w kształtowaniu monastycznego oblicza Polski piastowskiej do poł. XII w. Stan i potrzeby badań oraz uwagi do ciągle nierozpoznanych problemów, Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 49, Poznań, s. 7–25.
• Wyrwa A.M. 2013b. Rotunda pw. św. Piotra w Łeknie na tle architektury wczesnopiastowskiej [w:] III Forum Architecturae Poloniae Medievalis, red. K. Stala, Kraków, s. 341–371.
• Wyrwa A.M. 2015a. Architektura murowana w Polsce XII–XIII wieku. Stan i perspektywy badań, Szkic do problemu, Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 51, Poznań, s. 35–54.
• Wyrwa A.M. 2015b. Staurotheke (reliquary for wood from the True Cross) from Ostrów Lednicki [w:] Open the gates of paradise. The Benedictines in the Heart of Europe 800–1300, red. P. Kouřil, Z. Měřinský, The National Gallery in Prague, s. 32–33.
• Wyrwa A.M. 2016a. Ego te baptizo… Miejsca i ceremoniał chrztów. Introductio [w:] Miejsca chrztów, urządzenia baptyzmalne i ceremoniał chrzcielny od starożytności chrześcijańskiej do soboru trydenckiego, red. A.M. Wyrwa, Poznań–Dziekanowice, s. 9–24.
• Wyrwa A.M. 2016b. Europa und die Zisterzienser. Einfluss der Zisterzienser auf die Entwicklung der europäischen Kulturidentität — eine Skizze, Cistercienser Chronik (900 Jahre Clairvaux. 900 Jahre Morimond), Bregenz, Nr 123, Heft 2, s. 301–323.
• Wysocki W.J. 2014. Polonia Christiana. Szkice z dziejów Polski Chrześcijańskiej, Warszawa.
• Zakrzewski S. 1921. Mieszko I jako budowniczy państwa polskiego, Warszawa.
• Żurowska K. 1988. Architektura monumentalna u progu chrześcijaństwa w Polsce, „Nasza Przeszłość”, 1988, t. 69, s. 115–131.
• Żurowska K. (red.) 1993. Ostrów Lednicki. U progu chrześcijaństwa w Polsce, Kraków.
• Żurowska K. 2016. Forma i usytuowanie basenów chrzcielnych w kaplicy na Ostrowie Lednickim [w:] Miejsca chrztów, urządzenia baptyzmalne i ceremoniał chrzcielny od starożytności chrześcijańskiej do soboru trydenckiego, red. A.M. Wyrwa, Poznań–Dziekanowice, s. 153–163.
• Żurowska K., Rodzińska-Chorąży T. 1996/1997. Odpowiedź na recenzję Zygmunta Świechowskiego, Folia Historiae Artium. Seria Nowa, t. 2–3 (1996/1997), s. 141–149.

Identifiers

ISSN

0860-7893