Uniwersalne pojęcia ludzkie i ich konfiguracje w różnych kulturach

• Authors: Wierzbicka Anna

Title variants

EN

Universal human concepts and their configurations in different cultures

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Autorka szuka odpowiedzi na pytanie, czy istnieją jakieś znaczenia, które można wyrazić pojedynczymi słowami (pojedynczymi morfemami) we wszystkich językach świata. Czy istnieją jakieś słowa w języku angielskim, które miałyby dokładne ekwiwalenty semantyczne we wszystkich językach i które mogłyby być uważane za „etykietki” dla wrodzonych pojęć uniwersalnych. Dochodzi do wniosku, że jeśli mamy znaleźć prawdziwe pojęcia uniwersalne, musimy szukać ich nie w otaczającym świecie, lecz w naszych umysłach. Pogląd ten pojawił się już u wielkich siedemnastowiecznych racjonalistów: Leibniza, Kartezjusza i Pascala. W szczególności Leibniz sądził, że każda istota ludzka rodzi się z gotowym zestawem idei wrodzonych, które zostają rozwinięte przez doświadczenie. Te idee wrodzone nazywał „alfabetem myśli ludzkich”. Wszystkie myśli złożone wywodzą się z różnych połączeń pojęć prostych. Odkrycie najprostszych elementów („atomów myśli ludzkiej”) uważał Leibniz za zadanie trudne i czasochłonne, ale możliwe do realizacji. Podobny pogląd zaproponował w latach sześćdziesiątych Andrzej Bogusławski. Autorka przyjęła ten program i w oparciu o badania empiryczne zaproponowała pierwszą listę pojęć elementarnych. Zawierała ona trzynaście elementów: ja, ty, ktoś, coś, to, chcę, nie chcę, myślę, wyobrażam sobie, czuję, część, świat, stać się. Wraz z poszerzaniem się bazy empirycznej i postępem w badaniach teoretycznych, lista była korygowana i powiększana. Autorka szuka odpowiedzi na podstawowe pytanie, jak rozpocząć poszukiwania podstawowych pojęć, w Leibnizowskiej idei cegiełek, które muszą „sprawdzać się” w definicjach. Możliwy do przyjęcia zestaw niedefiniowalnych elementów, które mogą definiować wszystkie inne słowa w języku, może być w przybliżeniu ustalony na podstawie jakiegokolwiek języka (łaciny, angielskiego, czy innego). Ale zanim przyjmiemy taki zestaw jako prawdopodobny „alfabet myśli ludzkich”, musimy najpierw sprawdzić, na ile „pasuje” on do innych języków. Kryterium „słów uniwersalnych” szybko obnaża słabe punkty jakiegokolwiek przybliżonego zestawu elementów niedefiniowalnych i wskazuje na potrzebę wprowadzenia poprawek. Ten proces weryfikowania i korygowania może być długi, ale jest to cel konkretny i osiągalny.

EN

The author tries to find the answer to the question whether there are any meanings that can be expressed through the use of single words (single morphemes) in all of the natural languages. Whether there are any words in the English language that would have precise semantic equivalents in all of the languages, and which could be perceived as ‘labels’ for innate universal concepts. She comes to the conclusion that if one is to find real universal concepts, one should not look for them in the outside world, but in the human mind. This idea can be found in the thought of the seventeenth century rationalists: Leibnitz, Descartes, and Pascal. Leibnitz, in particular, believed that every human being is born with a ready-made set of innate ideas that are developed through experience. He called these ideas the ‘alphabet of human thought’. Leibnitz believed that the discovery of semantic primitives (‘the atoms of human thought’) would be an incredibly difficult and time-consuming, and yet, possible task. A similar idea was proposed by Andrzej Bogusławski in the 1960s. The author adopted the research programme, and – on the basis of empirical research – proposed the first list of such primitives. The list included thirteen elements: ja [I], ty [you], ktoś [somebody], coś [something], chcę [(I) want], nie chcę [(I) don’t want], myślę [(I) think], wyobrażam sobie [(I) imagine], czuję [(I) feel], część [part], świat [world], stać się [(to) become]. Along with the expansion of the empirical base, and with the developments in theoretical research, the list has been amended and expanded. The author searches for the answer to the fundamental question of how to begin the search of the primitive notions in the Leibnitz’ idea of ‘[building] blocks’ that must ‘work’ in definitions. An acceptable set of axiomatic elements that can define all other words in a language can be approximately determined on the basis of any language (Latin, English, or any other language). However, before one accepts such a set as a plausible ‘alphabet of human thought’, first, one has to determine whether, and to what extent, it is applicable to other languages. The criterion of ‘universal words’ exposes weak points of any approximate set of axiomatic elements very quickly, and points to the need for making amendments. The process of verification and correction may prove very long; nevertheless, the goal is concrete and attainable.

Keywords

PL

uniwersalne pojęcia ludzkie; Leibniza koncepcja idei wrodzonych

EN

universal human concepts; Leibniz’ notion of innate ideas

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Year: 1991
• Volume: 4
• Pages: 7–40

Contributors

author

Wierzbicka Anna

References

• Apresjan J., Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, tłum. Z. Kozłowski, A. Markowski, Wrocław 1980.
• Armstrong Sharon I., Gleitman L., Gleitman H., What some concepts might not be, ,,Cognition” t. 13, s. 263-308.
• Baker G. P., Hacker P. M. S., Wittgenstein: Understanding and Meaning, Oxford 1980.
• Barnlund D. C., Public and Private Self in Japan and the United States: Communicative Styles of Two Cultures, Tokyo 1975.
• Berlin B., Kay P., Basic Color Terms: Their University and Evolution, Berkeley 1969.
• Bloom A., The Closing of the American mind, New York 1987.
• Boas F., Introduction. Handbook of American Indian languades, t. 1, Bureau of American Ethnology, ''Bulletin'' t. 40, s. 5-83.
• Bogusławski A., On semantic primitives and meaningfulness, [w:] Sign, Language, Culture, pod red. A. J. Greimas, R. Jakobson, M. R. Mayenowa, The Hague 1970.
• Bogusławski A., Semantyczne pojęcie liczebnika, Wrocław 1966.
• Caroll J. B., The study of language, Cambridge 1953.
• Chomsky A. N., Language in a psychological setting, ''Sophia Linguistica” 1987, nr 22, s. 1-73.
• Cooke J., Pronominal reference in Thai, Burmese and Vietnamese, Berkeley 1968.
• Crowley T., The middle clarence dialects of Bandjalang, Canberra 1978.
• Cwietafewa M., Nieizdannye pis'ma, Paris 1972.
• Dixon R. M. W., The languages of Australia, Cambridge 1980.
• Fehr B., Russel J., Concepts of emtion viewed from a prototype perspective, ''Journal of Experimental Psychology”, General t. 113, 1984, s. 464-486.
• Fodor J. A., Garret M. F., Parker C. H., Against definitions, ''Cognition'' nr 8, s. 263-267.
• Fodor J. A., The language of thought, New York 1975.
• Grace G. W., The linguistic construction of reality, London 1987.
• Hale K. L., Laughren M., Nash D., Walpiri Dictionary. Unpublished drafts, Massachusetts Institute of Technology 1983-1986.
• Heath J., Linguistic approaches to Nunggubuyu ethnozoology and ethnobotany, [w:] Australian Aboriginal Concepts, pod red. L. Hiatt, Canberra 1978.
• Herder J. G., Herder. Sämtliche Werke, t. 33, Berlin 1877-1913.
• Hill D., A cross-linguistic study of Value-Judgement Terms, M. A. thesis, Australian National University 1987.
• Holmer N. M., Notes on the Bandjalang Dialect Spoken at Coraki and Buagawalbin Creek, NSW, Canberra 1971.
• Humboldt C. W. von., Wilhelm von Humboldt's Werke, A. Leitzmann ed., t. 17, Berlin 1903-1936.
• Hunt E., Whorf's hypothesis revisited, Unpublished manuscript, 1988.
• Jackendoff R., Semantic and cognition, Cambridge 1983.
• Katz J. J., A hypothesis about the uniqueness of natural language, [w:] Origins and evoltution of language and speech, pod red. S. Harnad, H. D. Steklis, J. Lancaster, ''Annals'' t. 280, New York 1976.
• Lakorf G., Johnson M., Metaphors we live by, Chicago 1980.
• Leibniz G. W., Opuscules et fragments inedits de Leibniz, L. Couturat ed., Hindelsheim 1903.
• Lenneberg E. H., Cognition and ethnolinquistics, ''Language'' t. 29, 1953, s. 463-471.
• Lewis D. K., General semantics, ''Synthese'' t. 22, 1970, s. 18-67.
• Lock J., Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, tłum. B. Gawecki, Warszawa 1955.
• Lutz C., Goals, Events and understanding in ifaluk emotion theory, Holland and Quinn ed., Cambridge 1987, s. 290-312.
• Lyons J., Language, meaning and contest, Bungay, Suffolk 1981.
• Miller G., Semantic relations among words, [w:] Linguistic theory and psychpological reality, pod red. M. Halle, J. Bresnan, G. Miller, Cambridge 1978.
• Nida E., Taber C. R., The theory and practice of translation, Beiden 1969.
• Osgood Ch. E., Sebeok T. A., Psycholinguistics: A survey of theory and research problems, ''International Journal of American Linguistics'', memoir 10, 1954.
• Pawley A., Encoding events in kalam and english, [w:] Coherence and grounding in discourse, pod red. R. Tomlin, Amsterdam 1987.
• Russell H., Second person pronouns in Japanese, ''Sophia Linguistica'' nr 8/9, Tokyo 1981, s. 116-128.
• Sapir E., Selected writings of Edward Sapir in language, culture and personality, D. Mandelbaum ed., Berkeley 1949.
• Searle J. R., Czynności mowy. Rozważania z filozofii języka, tłum. Chwedeńczuk, Warszawa 1987.
• Swadesh M., Towards greater accuracy in lexicostatistic dating, ''International Journal of American Linguistics'', t. 21, 1955, s. 121-137.
• Treerat W., The semantics of (I) and (you) in Thai, Unpublished manuscript, Webster's New School and Office Dictionary, New York 1965.
• Whorf B. L., Language, thought and reality. Selected writings of Benjamin Lee Whorf, J. B. Carroll ed., New York 1956.
• Wierzbicka A., Lexical universals and universal grammar, [w:] Meaning and grammar, pod red. J. Van der Auwera, M. Kefer, Berlin 1990.
• Wierzbicka A., English speech act verbs: a semantic dictionary, Sydney–New York 1987.
• Wierzbicka A., Kinship semantics: lexical univerals as a key to psycholofical reality, ''Anthropological Linguistics'', t. 29, nr 2, 1987, s. 131-156.
• Wierzbicka A., Lingua mentalis: the semantics og natural language, Sydney 1980.
• Wierzbicka A., Semantic primitives, Frankfurt 1972.
• Wierzbicka A., Semantyka i słownik, Wrocław 1972.
• Wierzbicka A., Soul and mind: linguistic evidence for ethnopsychology and cultural history, ''American Anthropologist'', t. 91 (1), 1989, s. 41-58.
• Wierzbicka A., The double life of a bilingual, [w:] Polish people and culture in Australia, pod red. R. Sussex, J. Zubrzycki, Canberra 1985.
• Wierzbicka A., The semantics and lexicography of (natural kinds), [w:] Symposium on lexicography III: Proceedings of the Third International Symposium on Lexicography May 14-16, 1986 at the University of Copenhagen, Tübingen 1988.
• Wierzbicka A., The semantics of grammar, Amsterdam 1988.
• Wittgenstein L., Dociekania filozoficzne, tłum. B. Wolniewicz, Warszawa 1972.
• Zipf G. K., Human Behavior and the principle of least effort: An introduction to human ecology, New York 1949.