Around the margin in eighty worlds and twenty years. Remarks on the paradoxical nature of the notion of a margin

• Authors: Krzysztof Cichoń

Title variants

PL

Dookoła marginesu w osiemdziesiąt światów i dwadzieścia lat. Uwagi na temat paradoksalnej natury marginalności

• Languages of publication: EN

Abstracts

EN

This article obviously aims at messing around, checking if borderlines of disciplines can be ignored, so as not to lose sight of their margins. The increase in the interest in margins may be associated with the change of the cultural paradigm at the turn of 1980s and 1990s, the so-called “spatial turn”, i.e. a rediscovery of the cognitive indispensability of spatial meta-phors. This turn was also influenced by intrinsically ex-centric and centrifugal strivings of the avant-garde. However, a much greater incentive to deal with the topic is provided by the common uncertainty of our own position, role and usefulness in the global circulation of culture. A strong sense of marginalization or marginality in the culture described as global is paradoxical in the light of geometry’s “intuition-free” generalizations. There is no margin on the surface of a sphere, at most each point of the spherical space can be described as peripheral locality. And in each such locality, peripheral vicissitudes may occur and do occur, as dramatic as they are uninteresting to anyone outside the locality. It is quite a precise model – more geometrico – of the cultural processes which are most frequently called alienation, defamiliar-ization, disillusion, enstrangement or estrangement. Only having referred a margin to a triangle formed by the three terms остранение, Verfremdung, dépaysement, can we can fully under-stand the reasons for the constant fascination with the marginal.

PL

Celem artykułu jest oczywiście wprowadzenie bałaganu, sprawdzenie, czy możliwe jest igno-rowanie granic dyscyplin choćby po to, by ani na moment nie tracić z oczu marginesu. Wzrost zainteresowania marginesami, marginaliami da się powiązać z kolejną zmianą paradygmatu kultury na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku, tzw. zwrotem przestrzennym, czyli (ponownym) odkryciem dogodności poznawczej metafor przestrzennych. Rolę w przygotowaniu tego zwrotu odegrały też z natury eks-centryczne, odśrodkowe dążenia Awangardy. Choć o wiele silniej działającym bodźcem skłaniającym do zajmowania się tym tematem jest powszechna niepewność własnego usytuowania, własnej pozycji, roli i przydat-ności w globalnej cyrkulacji kultury. Silne poczucie marginalizacji czy marginalności w kul-turze określanej jako globalna jest – gdybyśmy chcieli konsekwentnie posługiwać się „wolną od intuicji” zdolnością geometrii do uogólniania – paradoksalne. Na powierzchni sfery nie jest możliwe wskazanie żadnego marginesu, co najwyżej da się każdy punkt kulistej powierzchni opisywać jako peryferyjną lokalność. I w każdej takiej lokalności mogą rozgrywać się i roz-grywają peryferyjne perypetie. Równie dramatyczne co nikogo spoza obrębu lokalności nie-obchodzące. Jest to dość dokładny model – more geometrico – procesów kulturowych, jakie najczęściej nazywa się alienacją czy atomizacją. Dopiero odniesienie marginesu do trójkąta utworzonego z tych trzech terminów: остра-нение Verfremdung, dépaysement, pozwala w pełni zrozumieć przyczyny ciągłej fascynacji tym, co marginalne. Margines to nazwa opisująca miejsca szczególnie atrakcyjne dla awangar-dowej chęci wzbudzania zaciekawienia i zdumienia. Powraca zagadnienie Awangardy jako formy kultury mającej samoświadomość własnego wyobcowania, czy własnej nieuniknionej odśrodkowej marginalności. Pojęcia Verfremdung, dépaysement i остранение ułatwiają zro-zumienie, co łączy tak typowe dla sztuki XX i XXI wieku zjawiska jak kolaż, montaż, defor-macja z marginesem i marginalnością. Dla lepszego określenia, jakie są dzisiejsze kulturowe kontury marginesu warto dodać jeden jeszcze termin w dwóch wariantach językowych: das Unheimliche/uncanny. Ludzką skłonność do przestrzennego wyobrażenia sobie abstrakcyjnej transcendencji jako czegoś podobnego, ale „sięgającego dalej” niż margines, wykraczającego poza marginalność, trzeba uznać za przyczynę z jednej strony fascynacji, z drugiej problematyczności marginesu i marginalności. Zastanawiając się nad granicami pojęcia margines można posłużyć się prostym modelem, w którym margines jest każdym miejscem przecięcia płaszczyzny postrzeganej diachronicznie z drugą, jaką odbieramy jako obszar synchronicznie pojawiających się zjawisk. Pierwsza z nich bliższa jest narracji, językowi, historii i upływowi czasu, druga ikoniczności, geometrii i rozległości przestrzeni. W takim modelu każdy punkt jest marginesem, kłopot pojawia się, gdy chcemy określić, czym jest w nim centrum.

Keywords

EN

alienation; disillusion; enstrangement; остранение; Verfremdung; dépaysement; perimeter-peryferium; das Unheimliche/the uncanny

PL

alienacja; marginalizacja; остранение; Verfremdung; dépaysement; pery-ferium; das Unheimliche/uncanny; paradoks

• Publisher: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie
• Journal: Art Inquiry. Recherches sur les arts
• Year: 2014
• Volume: XVI (XXV)
• Pages: 23-43

Dates

published

2014

Contributors

author

Krzysztof Cichoń

References

• Adamowicz Elza, ed. (2006) Surrealism: Crossings/frontiers, Bern: Peter Lang: AG.
• Adorno Theodor, Horkheimer Max (1947) Dialectic of Enlightenment, Amsterdam: Querido.
• Afshordi Niayesh Mann Robert B., Pourhasan Razieh, Czarna dziura u początku czasu, „Świat Nauki”, 9 (277), September 2014, pp. 29-30.
• Aristotle (2001), Poetyka, in: Dzieła wszystkie, Warszawa: PWN, vol. 6.
• Augustine (1970) Contra academicos, in: Corpus Christianorum Series Latina, vol. 29, ed. W.M. Green K.-D. Daur, Turnhout: Brepolis.
• Baaders von Franz (1925) Schriften zur Gesellschafts Philosophie, ed. J. Sauter, Jena: Fischer.
• Bachmann-Medick Doris (2008) Spatial Turn, in: Metzler Lexikon Literatur-und Kulturtheorie, ed. A. Nunning, Stuttgart, Weimar: Metzler , pp. 664-665.
• Bachmann-Medick Doris (2012) Cultural Turns. Nowe kierunki w naukach o kulturze, transl. K. Krzemieniowa, Warszawa: Oficyna Naukowa.
• Bataille Georges (1929), Informe, Documents 7.
• Boehm Gottfried (1994) Die Wiederkehr der Bilder, in: ed. G. Boehm, Was ist ein Bild? Munchen: Fink, pp. 11-38.
• Cichoń Krzysztof (2002) But Gentelmen! Globalisation (in Art) is no Longer an Issue, „Art. Inquiry”, vol. IV (XIII), pp. 77-106.
• Cichoń Krzysztof (2013) O sprytnych sposobach wypatrywania ducha. przyczynek do ikonografii płynności, „Studia Ełckie”, vol. 15, no. 3, pp. 369-392.
• Comenius Ioannes Amos (1658), Orbis sensualium pictus hoc est omnium principalium in mundo rerum, et in vita actionum, pictura et nomenclatura, Nurnberg.
• Deleuze Gilles Guattari Felix (1988) Kłącze, transl. Bogdan Banasik, “Colloquia Communia”, 1988, no. 1-3 [Capitalisme et schizophrenie, vol. 2, Mille plateaux, 1980].
• Derrida Jacques (2003) Prawda w malarstwie, transl. M. Kwietniewska, Gdańsk: słowo/obraz/ terytoria.
• Diels Hermann (1954) Die Fragmente der Vorsokratiker. Griechisch und deutsch, ed., W. Kranz, Berlin: Vendmannsche Verlagsbuchhandlung, vol. 1-3.
• Eliade Mircea (2008) Sacrum i profanum. O istocie sfery religijnej, transl. B. Baran, Warszawa: Wydawnictwo Aletheia.
• Engelhardt Jurgen (1984) Gestus und Verfremdung: Studien zum Musiktheater bei Strawinsky und Brecht/, Munchen–Salzburg: Musikverlag Emil Katzbichler.
• Freud Sigmund (1919) Das Unheimliche, in: Gesammelte Werke. Chronologisch geordnet, ed. Anna Freud & al., Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch-Verlag, , vol. 12, pp. 227-278.
• Gadamer Hans-Georg (1960) Wahrheit und Methode. Grundzuge einer philosophische Hermeneutik, Tubingen: Mohr. Gatzemeier Matthias (1974) Grenze, in: Historisches Worterbuch der Philosophie, ed., J. Ritter, vol. 3, pp. 873-875.
• Hartmann D. Janich P. (1998) Die Kulturalistische Wendung. Zur Orientierung des philosophische Selbstverstдndnisses, Frankfurt a. M: Suhrkamp.
• Heidegger Martin (1949, 2012) Der Ursprung des Kunstwerkes, ed. F.-W. von Herrmann, Frankfurt am Main: Klostermann.
• Huhn H. ( 2001) Unheimliche das, in: Historisches Worterbuch der Philosophie, vol. 11, ed. K. Grunder, pp. 172-174.
• Jentsch Ernst (1906) Zur Psychologie des Unheimlichen, „Psychiatr.-neurologische Wochenschrif”, 22, pp. 195-198.
• Kołakowski Leszek (1990) Cywilizacja na ławie oskarżonych, Warszawa: Res publica.
• Kołakowski Leszek (1994) Obecność mitu, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie.
• Kramer Werner (1974) Globus intellectualis, in: Historisches Worterbuch der Philosophie, vol. 3, ed., J. Ritter, pp. 677-678.
• Kreiswirth Martin (1995) Tell me a story: The narrativist turn in the human sciences, in: ed. M. Kreiswirth Th. Carmichael, Constructive criticism: The human sciences in the age of theory, Toronto/Buffalo/London: University of Toronto Press, pp. 61-87.
• Kundera Milan (1973) La Vie Est Ailleurs, Paris: Gallimard.
• Lyotard Jean-Francois (1997) Kondycja ponowoczesna. Raport o stanie wiedzy, transl. M. Kowalska, J. Migasiński, Warszawa: Fundacja Alethea.
• Manovich Lew (2001) The Language of New Media, Cambridge Massachusetts: The MIT Press.
• Mitchell William John Thomas (1994) The pictorial turn, in: Picture theory. Essays on verbal and visual representation, Chicago: University of Chicago Press, pp. 11-34.
• Muck Otto (1972) Distinktion, in: Historisches Worterbuch der Philosophie, vol. 2, ed. J. Ritter, pp. 271-272.
• Перемышлев Е. (2014) Шкловский, Виктор Борисович, in: Энциклопедия Кругосвет, Универсальная научно-популярная онлайн-энциклопедия; http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/literatura/SHKLOVSKI_VIKTOR_BORISOVICH.html.
• Piekarczyk Dorota (2013) Metafory metatekstowe, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Pomian Krzysztof (1990) Collectors and curiosities: Paris and Venice 1500-1800, transl. By E. Wiles-Portier.
• Porębski Mieczysław (1988) Historia sztuki w zarysie, vol. 3. Wiek XIX i XX, Warszawa: Wydawnictwo Arkady.
• Przybyła Helena (2011) Filozoficzne korzenie nurtu subiektywno-marginalistycznego w ekonomii, in: ed. U. Zagory-Jonszty, Marginalizm zachodni, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, pp. 63-66.
• Quintilian (1922) Institutio Oratoria, with an English transl. H. Edgeworth Butler, Cambridge London: Harvard University Press; William Heinemann Ltd.
• Rorty Richard, ed. (1967) The linguistic turn. Essays in Philosophical Method, Chicago/ London: University of Chicago Press.
• Schelling Friedrich Wilhelm Joseph (1983), Filozofia sztuki, transl. K. Krzemieniowa, Warszawa: PWN.
• Schlunder Georg (1972) Funktionar, in: Historisches Worterbuch der Philosophie, ed. J. Ritter, Basel: Schwabe Verlag, vol. 2, pp. 1145–1146.
• Sedlmayr Hans (1948) Verlust der Mitte. Die bildende Kunst des 19. Und 20. Jahrhunderts als Symptom und Symbol der Zeit, Wien: EBG Verlags, (10 Auflage, 1983).
• Swieżawski Stefan (2000) Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa: PWN.
• Шкловский Виктор (1973-74) Собрание сочинений в трех томах, Москва: Художе-ственная литература, vol. 1-3.
• Szczuka Jakub (1999) Per monstra ad sphaeram. Aby Warburg i jego biblioteka, „PolskaSztuka Ludowa – Konteksty”, vol. 53, no. 1-2, pp. 25-28.
• Weber Thomas (2001) Verfremdung, in: Historische Worterbuch der Philosophie, ed. K. Grunder, Basel: Schwabe Verlag, vol. 11, pp. 653- 658.
• Welsch Wolfgang (1998) Nasza postmodernistyczna moderna, transl. R. Kubicki A. Zeidler-Janiszewska, Warszawa: Oficyna Naukowa.
• White John J. (2004) Bertolt Brecht’s Dramatic Theory, Rochester, N.Y.: Camden House.