Organy w kościołach archidiakonatu pomorskiego w XVI-XVIII wieku

• Authors: Tomasz Nowicki

Title variants

EN

Organs in the Churches of the Pomeranian Archideaconry between the 16th and the 18th Century

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Muzyka kościelna w Kościele katolickim już od wieków ubogacona jest grą na organach. Jednak rozpowszechnienie się tych instrumentów było rozciągnięte w czasie. Pierwsze organy w Polsce pojawiły się w XIII wieku, lecz w małych miasteczkach i wsiach organy występowały częściej począwszy od XVI wieku. Potwierdza to przykład archidiakonatu pomorskiego. W drugiej połowie XVI wieku organy były w 12 świątyniach, sto lat później już w 54, zaś w latach osiemdziesiątych XVIII wieku we wszystkich kościołach parafialnych większości kościołów filialnych. Instrumenty organowe rozpowszechniały się szybciej w kościołach miejskich. W końcu XVI wieku były odnotowane w połowie miast archidiakonatu, a tylko w ok. 5% świątyń wiejskich. Sto lat później były w ponad 80% kościołach miejskich i już ok. 36% świątyń na wsi. Po kolejnych stu latach ponad 92% kościołów miejskich i niemal 86% wiejskich miało już ten typ instrumentu. Recepcja organów była w pewnym stopniu uzależniona od patronatu świątyni. Najszybciej rosła w świątyniach patronatu kościelnego, wolniej królewskiego, a na końcu szlacheckiego. Innym aspektem badań nad organami jest ustalenie ich wielkości. Wizytacje przekazują zwykle subiektywne odczucia wizytatora lub informację o liczbie głosów organowych, która w pośredni sposób może świadczyć o wielkości instrumentu. Najczęściej organy należały do grupy instrumentów małych, kilkugłosowych. Taki typ dominował (80-90%) w XVIII wieku. Spotyka się też instrumenty duże, o większej liczbie głosów (w Świeciu – 21, w Byszewie – 17). Jeśli chodzi o stan zachowania organów, to większość z nich była uznawana za dobre, choć odsetek ten wahał się w różnych wizytacjach od 89% w latach 1686-1687 do ok. 55% w wizytacjach z lat sześćdziesiątych i osiemdziesiątych XVIII wieku.

EN

Church music in the Catholic Church has been enriched by organ play for centuries. However, the spread of this instrument has been stretched over time. The first organ in Poland appeared in the 13th century, but in small towns and villages organs started to appear more often from the 16th century. This is confirmed by the example of the Pomeranian Archdeaconry. In the second half of the 16th century 12 temples had organs, but one hundred years later already 54, and in the 1880s all parish churches of most filial churches were equipped with an organ. Organs spread faster in urban churches. At the end of the 16th century, they were recorded in half of the towns of the archdeaconry, and only in about 5% of the village temples. A hundred years later, organs were in over 80% of town churches and already in about 36% of village temples. After another hundred years, over 92% of urban churches and almost 86% of rural churches had this type of instrument. The reception of the organ was to a certain extent dependent on the patronage of the temple. It was growing fastest in temples with church patronage and slower in temples with royal, and gentry patronage. Another aspect of research into organs is to determine their size. Visits usually give only the subjective feelings of the inspector or information about the number of organ voices, which may indirectly indicate the size of the instrument. Most often, the organs belonged to a group of small, several-voiced instruments. This type dominated (80-90%) in the 18th century. There are also large instruments with a larger number of voices (in Świecie – 21, in Byszewo – 17). Regarding the state of preservation of organs, most of them were considered in good condition, alt-hough the percentage fluctuated in various visits from 89% in the years 1686-1687 to approx. 55% in the visits in the 1860s and 1880s.

Keywords

PL

Prusy Królewskie; diecezja włocławska; archidiakonat pomorski; organy; kościoły parafialne; kościoły filialne; wiek XVI-XVIII; czasy nowożytne

EN

Royal Prussia; Diocese of Włocławek; Pomeranian Archdeaconry; organs; parish churches; filial churches; 16th-18th century; modern times

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Journal: Roczniki Humanistyczne
• Year: 2018
• Volume: 66
• Issue: 2: Historia
• Pages: 59-84

Contributors

author

Tomasz Nowicki

• Wydział Nauk Humanistycznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

References

• Chwałek J., Budowa organów. Wprowadzenie do inwentaryzacji i dokumentacji zabytkowych organów w Polsce, Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki 1971, cz.1.
• Fankidejski [J.], Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej, Pelplin 1880.
• Feicht M., Studia nad muzyką polskiego średniowiecza, Kraków: PWN 1975.
• Gołos J., Organoznawstwo historyczne, Warszawa: Wydawnictwo AM im. F. Chopina 2004.
• Gołos J., Polskie organy i muzyka organowa, Warszawa: PAX 1972.
• Grajewski Cz., Organum, w: Encyklopedia katolicka, t. XIV, Lublin: TN KUL 2010, kol. 769.
• Kisieliński J., Organy, w: Encyklopedia katolicka, t. XIV, Lublin: TN KUL 2010, kol. 769-775.
• Konopka M., Organy w archidiakonacie sandomierskim w XVIII wieku (na podstawie akt wizytacyjnych), w: Organy i muzyka organowa, t. V, red. J. Krassowski, Gdańsk: Akademia Muzyczna im. S. Moniuszki 1984, s. 57-70.
• Kumor B., Afiliacja kościołów parafialnych na Podhalu (1350-1783), „Prawo Kanoniczne” 11(1961), s. 273-296.
• Litak S., Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin: TN KUL 2006.
• Litak S., Kościół łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej 1996.
• Litak S., Parafie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, Lublin: Wydawnictwo KUL 2004.
• Nowicki T., Liczba i sieć świątyń w archidiakonacie pomorskim w latach 1583-1781, „Studia Pelplińskie” 28(1999), s.171-196.
• Nowicki T., Ministri ecclesiae. Służba kościelna i witrycy w diecezji włocławskiej w XVIII wieku, Lublin: TN KUL 2011.
• Nowicki T., Plebani archidiakonatu pomorskiego w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Lublin: TN KUL 2008.
• Nowicki T., Uposażenie kleru parafialnego w archidiakonacie pomorskim w XVIII wieku, „Roczniki Humanistyczne” 51(2003), z. 2, s. 45-99.
• Olczak S., Kościoły parafialne w archidiakonacie włocławskim w XVI-XVIII wieku, Lublin: TN KUL 2004.
• Olczak S., Organy w kościołach parafialnych archidiakonatu włocławskiego w XVII-XVIII wieku, w: Teologia, ekumenizm, kultura, red. K. Konecki, Z. Pawlak, K. Rulka, Włocławek: Druk-Intro 2006, s. 589-599.
• Pawlak I., Z dziejów organów, organisty i wykonywania muzyki organowej (ze szczególnym uwzględnieniem kościołów w Polsce), w: Służba ołtarza, red. R. Rak, Katowice 1985, s. 9-22.
• Poźniak G., Organy w archidiakonacie opolskim w 2 połowie XVII wieku na podstawie akt wizytacyjnych Jungnitza, „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego” 22(2002), s. 331-349.
• Szczepankiewicz M., Organista liturgiczny, Poznań: Wydawnictwo Akademii Muzycznej im. I.J. Paderewskiego 1999.
• Szymanowicz M., Organy w kościołach dekanatu chodelskiego w XVIII w. (na podstawie akt wizytacyjnych), „Roczniki Teologiczne” 63(2016), z. 13, s. 117-135.
• Szymanowicz M., Organy w kościołach dekanatu kazimierskiego w XVIII w. (na podstawie akt wizytacyjnych), „Additamenta Musicologica Lublinensia” 4(2008), s. 127-155.
• Szymanowicz M., Organy w kościołach dekanatu parczewskiego w XVIII wieku (na podstawie akt wizytacyjnych), „Additamenta Musicologica Lublinensia” 5(2009), s. 75-106.
• Szymanowicz M., Organy w kościołach dekanatu soleckiego w XVIII w. (na podstawie akt wizytacyjnych), w: Artificium ars scientia. Księga jubileuszowa w 80 rocznicę urodzin Ks. Prof. Jana Chwałka, red. M. Szymanowicz, Lublin 2010, s. 333-345.
• Szymanowicz M., Organy w kościołach dekanatu łukowskiego w XVIII w. (na podstawie akt wizytacyjnych), w: Studia Organologica, red. J. Chwałek, M. Szymanowicz, t. III, Lublin 2009, s. 133-153.
• Szymanowicz M., Organy w kościołach dziekanii kieleckiej w 1 połowie XVIII w., w: Studia Organologica, red. J. Chwałek, M. Szymanowicz, t. II, Lublin: RW KUL 1998, s. 49-58.
• Wiśniewski J., Fabrica ecclesiae na terenie oficjalatu pomezańskiego w świetle wizytacji biskupich XVII-XVIII w. – cz.1, „Archiwista Polski” 12(2007), nr 2, s. 47-56, cz. 2 – nr 4, s. 23-44, cz. 3 – „Archiwista Polski” 13(2008), nr 1, s. 69-76.
• Wiśniowska-Kirch A., Organy i organiści w okręgu wiślickim w XVIII wieku na podstawie akt wizytacyjnych, „Roczniki Humanistyczne” 48(2000), z. 2, s. 169-224.

Identifiers

DOI

10.18290/rh.2018.66.2-4