Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie we współczesnej polszczyźnie

• Authors: Bartmiński Jerzy , Lappo Irina , Majer-Baranowska Urszula

Title variants

EN

THE STEREOTYPE OF A RUSSIAN AND ITS PROFILES IN CONTEMPORARY POLISH

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Autorzy rekonstruują polski stereotyp językowy Rosjanina, stosując metodę definicji kognitywnej, której podstawową jednostką są predykacje typu: „Rosjanie piją”, „są brutalni”, „agresywni”, „muzykalni” itp., a w kolejności zmierzają do uchwycenia mechanizmów rządzących funkcjonowaniem stereotypu w dyskursie publicznym. Zespół takich utartych zdań-sądów liczących około 70 jednostek układa się w kilka wiązek (syndromów) – „rosyjskiej duszy”, „brata Słowianina”, agresora i wroga, „władcy-niewolnika”, tj. człowieka zarazem despotycznego i zniewolonego, „Azjaty”, nosiciela specyficznej i bogatej kultury, handlarza bazarowego. Na poziomie współczesnego dyskursu publicznego z takich wiązek cech budowane są profile, tj. funkcjonalne warianty stereotypu, których kreatorem jest zawsze określony socjologicznie i kulturowo podmiot, np. Polak – prosty człowiek, polski patriota, inteligent o horyzontach europejskich, młody pragmatyk. Bazowy zespół cech przypisywanych przez Polaków Rosjanom autorzy ustalają na podstawie trojakiego typu danych językowych: systemowych (etnonim i tworzone od niego derywaty, frazeologizmy i kolokacje), eksperymentalnych (tj. wynikach badań ankietowych prowadzonych różnymi metodami w latach 1990–2000 w środowisku studenckim Lublina) oraz tekstowych.

EN

The article aims to reconstruct the Polish stereotype of a Russian by means of the cognitive definition, whose principal components are predications of the type „Russians drink”, „Russians are brutal”, „Russians are aggressive”, „Russians are musical”, etc. It also aims to capture the mechanisms guiding the functioning of the stereotype in public discourse. A set of about seventy fixed sentences-judgements of this type can be grouped into a few categories (syndromes): „the Russian soul”, „a brother Slav”, an aggressor and enemy, „a master and slave” (i.e. someone despotic and enslaved at the same time), „an Asian”, someone with a specific and rich cultural background, a marketplace trader. At the level of contemporary public discourse the categories give rise to profiles, i.e. functional stereotypical variants whose creator is always a sociologically and culturally defined subject, e.g. a Pole — simple person, a Polish patriot, a member of the Polish intelligentsia with European horizons, a young pragmatist. The base set of features attributed to Russians by Poles is established on the basis of three types of linguistic data: systemic (ethnonyms and their derivatives, phraseological units and collocations), experimental (questionnaires conducted according to various methods among Lublin students in the period 1990-2000) and textual.

Keywords

PL

stereotyp Rosjanina; profilowanie; definicja kognitywna; dyskurs publiczny; podmiot; badania ankietowe

EN

the stereotype of a Russian; profiling; cognitive definition; public discourse; survey methodology

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Year: 2002
• Volume: 14
• Pages: 105–151

Contributors

author

Bartmiński Jerzy

author

Lappo Irina

author

Majer-Baranowska Urszula

References

• Bartmiński Jerzy, 1988a, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, [w:] Konotacja, Lublin, UMCS.
• Bartmiński Jerzy, 1988b, Kryteria ilościowe w badaniu stereotypów językowych, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, t. 41, s. 91-104.
• Bartmiński Jerzy, 1993, O profilowaniu pojęć w słowniku etnolingwistycznym, [w:] Philologia slavica. K 70-letiju akademika N. I. Tolstogo, red. V. N. Toporov, Moskwa, s. 12-19.
• Bartmiński Jerzy, 1994, Jak zmienia się stereotyp Niemca w Polsce?, „Przegląd Humanistyczny” nr 5, s. 81-101.
• Bartmiński Jerzy, 1995a, Poland’s neighbours in the eyes of Polish students, [in:] Stereotypes and Nations, ed. Teresa Walas, Cracow, p. 252-263 [wersja polska pt. Nasi sąsiedzi w oczach studentów, [w:] Narody i stereotypy, Kraków 1995, s. 258- 269; wersja niemiecka pt. Unsere Nachbarn aus der Sicht der Studenten, [w:] Stereotypen und Nationen, Kraków 1999, s. 311-323].
• Bartmiński Jerzy, 1995b, Wie andert sich das Stereotyp des Deutschen in Polen. „Zeit- schrift fur Empirische Textologie” 2, Trier, s. 18-29.
• Bartmiński Jerzy, 1997, Etnocentrizm stereotipa. Polskie i nemeckie studenty o svoich sosedach, „Slavjanovedenie” I, Moskva, s. 12-24.
• Bartmiński Jerzy, 1998, Podstawy lingwistycznych badań nad stereotypem — na przykładzie stereotypu matki, [w:] „Język a kultura”, t. 12, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiński, Wrocław, s. 63-83.
• Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska Stanisława, 1997, Kognitivnoe opredelenie, profilirovanie ponjatej i sub’ektnaja interpretacija mira, [w:] Kognitivnaja lingvistika końca XX veka. Materialy meźdunarodnoj naućnoj konferencii, Mińsk, 7-oktjabrja 1997, čast I, s. 4-8.
• Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska Stanisława, 1998a, Profile a podmiotowa interpretacja świata, [w:] Profilowanie w języku i w tekście, pod red. J. Bartmińskiego i R. Tokarskiego, Lublin, s. 211-224.
• Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska Stanisława, 1998b, Ethnolinguistic exploration in Lublin: Dictionary of folk stereotypes and symbols. Ethnolinguistics, [in:] Ethnology and Anthropology at the Time of Transformation. Poland at the 14th Congress of the International Union of Anthropological and Ethnological Sciences, ed. by K. Kaniowska, D. Markowska, Łódź, p. 135-137.
• Bartmiński Jerzy, Panasiuk Jolanta, 1993, Stereotypy językowe, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, Współczesny język polski, Wrocław, s. 363-387.
• Berezovič Elena, Gulik Dmitrij, 2002, „Homo ethnicus” v zerkale jazyka: k metodike opisanija, „Etnolingwistyka” 14, Lublin
• Chorev V. A. (red.), 2000, Poljaki i russkie v głazach drug druga, Moskva, Indrik.
• Chorev V. A. (red.), 2002, Rossija — Polśa. Obrazy i stereotipy v literature i kul’ture, Moskva, Indrik.
• Coşeriu Eugenio, 1975, Sprachtheorie und allgemeine Sprachwissenschaft, Munchen, W. Fink Verlag.
• Czarnocka Marta, 1990, Stereotypy językowe Rosjanina, Francuza i Amerykanina. Praca magisterska wykonana pod kier. J. Bartmińskiego, Zakład Języka Polskiego UMCS.
• Drawicz Andrzej, 1988, Spór o Rosję i inne szkice z lat 1976-1986, London „Polonia” 1988.
• Głowiński Michał, 2001, Rosjanin, Niemiec, Żyd. O nazwach narodowości w PRL-owskim wysłowieniu, [w:] Komunizm. Ideologia, system, ludzie, pod red. Tomasza Szaroty, Warszawa, „Neriton”.
• Gołembski Franciszek, 1995, Osobliwości polsko-rosyjskich stosunków kulturalnych, [w:] Polska — Rosja. Czas przewartościowań, pod red. Stanisława Bielenia, Warszawa, s. 145-156.
• Hertz Aleksander, 1988, Żydzi w kulturze polskiej, Warszawa.
• Jerofiejew Wiktor, Gdybym był Polakiem, „Przekrój” nr 29/2926, 22 VII 2001.
• Kapiszewski Andrzej, 1978, Stereotyp Amerykanów polskiego pochodzenia, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.
• Kępiński Andrzej, 1990, Lach i Moskal. Z dziejów stereotypu, Warszawa — Kraków, PWN.
• Kępiński Andrzej, 1995, The origins and functioning of the negative stereotype of Russi,. and the Russians, [in:] Stereotypes and Nations, ed. Teresa Walas, Cracow, pp. 153-157. [Geneza i funkcjonowanie negatywnego stereotypu Rosji i Rosjanina, [w:] Narody i stereotypy, op. cit., s. 153-157].
• Koch Alfred, 2001, Rosyjskie imperialne zabobony, „Gazeta Wyborcza” 30 I 2001.
• Krzysztofek Kazimierz, 1995, Rosja a międzynarodowa komunikacja cywilizacyjno-kulturowa, [w:] Polska — Rosja. Czas przewartościowań, pod red. Stanisława Bielenia, s. 124-144.
• Kucharzewski Jan, 2000, Od białego caratu do czerwonego, tom I-VII, PWN, Warszawa.
• Lewandowski Edmund, 1999, Rosyjski sfinks. Rosjanie wśród innych narodów, Książka i Wiedza, Warszawa.
• Lippmann Walter, 1992, Public Opinion, New York.
• Maciejewski Jan, 2000 — Stereotip Rosii i russkich v pol’skoj literature i obščstvennom soznanii, [w:] Chorev V. A. (red.).
• Majer-Baranowska Urszula, 2001, Profile pojęcia ‘woda’ w polszczyźnie ludowej i potocznej. Rozprawa doktorska, Lublin, mps.
• Mazurkiewicz Małgorzata, 1990, Dwa spojrzenia na pracę. Perspektywa interpretacyjna a znaczenie słowa, [w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin, s. 129-146.
• Mężyński Kazimierz, 1938, Rosja w wykładach paryskich Mickiewicza, Poznań.
• Niewiara Aleksandra, 2000, Wyobrażenia o narodach w pamiętnikach i dziennikach z XVI- XIX wieku, Katowice, Wyd. US.
• Osgood Charles, Suci G. Tannenbaum P., 1957, The Measurement of Meaning, Urbana.
• Peisert Maria, 1992, Nazwy narodowości i ras we współczesnej polszczyźnie potocznej, [w:] „Język a Kultura”, t. 5, Potoczność w języku i w kulturze, Wrocław. [Dane ankietowe za rok 1989.]
• Pisarkowa Krystyna, 1976, Konotacja semantyczna nazw narodowości, „Zeszyty Prasoznawcze” R. XVII, nr 1, s. 5-26.
• Pogonowska Ewa, 2002, Dzikie biesy. Wizja Rosji sowieckiej w antybolszewickiej poezji polskiej lat 1917-1932, Lublin.
• Polacy-Rosjanie, 1999: Polacy w oczach Rosjan — Rosjanie w oczach Polaków. Międzynarodowa konferencja naukowa Instytutu Slawistyki PAN, Warszawa 2-4 XII 1999. Tezy referatów, red. Roman Bobryk, Jerzy Faryno.
• Polkowska Anna, Potocka-Hoser Anna, Kurcz Ida, 1992, Struktura wewnętrzna reprezentacji umysłowej terminów politycznych: stereotypy czy prototypy, [w:] Kolokwia psychologiczne, t. 1, Stereotypy i uprzedzenia, pod red. Zdzisława Chlewińskiego i Idy Kurcz, Warszawa.
• Polska-Rosja, 1998: Polska i Rosja, pod red. Agnieszki Madziak-Miszewskiej, Warszawa. Prokop Jan, 1985, Otchłań rozchełznana, [w:] Szczególna przygoda żyć nad Wisłą, Londyn. Prokop Jan, 1998, Lata niby-Polski, Kraków.
• Putnam Hilary, 1975, Mind, Language and Reality, Cambridge.
• Quasthoff Uta, 1973, Soziales Vorurteił und Kommunikation. Eine sprachwissenschftliche Analyse des Stereotyps, Frankfurt am Main.
• Schaff Adam, 1981, Stereotypy a działanie ludzkie, Warszawa.
• Stepanov Jurij S., 1997, Konstanty. Slovar’ russkoj kultury. Opyt issledovanija, Moskva.
• Stępniak Klemens, 1993, Słownik tajemnych gwar przestępczych, współpraca Zbigniew Podgórzec, Londyn.
• Szczukin Wasilij, 1999, Dusza rosyjska, [w:] Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, tom 2, pod red. Andrzeja de Lazari, Lodź.
• Świerczyńska Dobrosława, 1996, Narody w przysłowiach, „Wiedza i Życie” 1996, nr 2.
• Tabakowska Elżbieta (red.), 2001, Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, Kraków.
• Tazbir Janusz, 1957, Ze studiów nad ksenofobią w Polsce w dobie późnego renesansu, „Przegląd Historyczny”, t. 48, z. 4.
• Tazbir Janusz, 1996, Rosjanie i Polacy — słowiańskie krzywe zwierciadło: fałszywy ksiądz, przewrotna Polka, „Polityka” 1996, nr 38.
• Tazbir Janusz, 1998, W pogoni za Europą, Warszawa.
• Wejland Andrzej Paweł, 1991, Obrazy grup społecznych. Studium metodologiczne, Warszawa.
• Wierzbicka Anna, 1984, Lexicography and Conceptual Analysis, Ann Arbor.
• Wierzbicka Anna, 1987, English Speech Ad Verbs, Sydney.
• Wierzbicka Anna, 1992, Semantics, Culture and Cognition, New York — Oxford.
• Wierzbicka Anna, 1997, Understanding Cultures Through Their Key-words: English, Russian, Polish, German, Japanese. New York — Oxford.
• Wierzbicka Anna, 1999, Język, umysł, kultura. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. Wilk 1998, Wilczy notes, Gdańsk, słowo / obraz / terytorium.
• Znaniecki Florian, 1931, Studia nad antagonizmem do obcych, Poznań.