Nagromadzenia leksemów współfunkcyjnych jako element stylu XVI-wiecznej prozy pamiętnikarskiej (na materiale diariusza Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła)

• Authors: Zarębski Rafał

Title variants

EN

The collection of co-functional lexemes as an element of the 16th-century style of the diarist prose (based on the diary of Mikołaj Krzysztof Radziwiłł)

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W artykule zwrócono uwagę na jedną z ważniejszych cech stylowych dawnej prozy pamiętnikarskiej, jaką jest występowanie ciągów synonimicznych. Kryterium genetyczne pozwoliło wyodrębnić szeregi złożone z: 1) jednostki leksykalnej pochodzenia obcego (łacińskiego, włoskiego, orientalnego itd.) i rodzimego, np. bonaccia – ucichnienie wiatru; 2) dwóch leksemów rodzimych, np. odnoga morska – jezioro; 3) leksemu rodzimego i obcego, np. grosz – majdyn oraz 4) dwóch leksemów obcych, np. caurus – magistro. Typ pierwszy tworzą zazwyczaj wyrazy równoznaczne, natomiast leksemy należące do pozostałych grup są zwykle bliskoznaczne. Omawiane szeregi, objaśniając sens wielu wyrazów nieznanych polszczyźnie końca XVI wieku, pełnią najczęściej funkcję semantyczną. Niekiedy mają także charakter ozdobny, a sporadycznie – ekspresywny. Zwrócono także uwagę na wielość formuł metajęzykowych wprowadzających wyrazy synonimiczne: to jest, po naszemu, po łacinie, po włosku, zową, rozumie się, objaśnienia z łącznikiem wyzerowanym.

EN

The article mentioned one of the most important stylistic feature of the old diarist prose, that is the occurrence of synonymic series. The genetic criterion made it possible to distinguish series composed of: 1) lexemes of foreign origin (Latin, Italian, Oriental etc.) and native, such as: bonaccia – ucichnienie wiatru; 2) two native lexemes, such as: odnoga morska – jezioro; 3) native and foreign lexemes, such as: grosz – majdyn and 4) foreign lexemes, such as: caurus – magistro. The first type of lexemes is characteristic of words of equivalent meaning, whereas lexemes which belong to three other types are usually synonymous. The series discussed, while explaining the meaning of a lot of words not known to 16th-century Polish, usually perform the semantic function. Sometimes they also have the ornamental character and, sporadically, the expressive character. Attention was also devoted to the multiplicity of metalinguistic formulae which introduce synonymic words: jest, po naszemu, po łacinie, po włosku, zową, rozumie się, explanations without the copula.

Keywords

PL

stylistyka; synonim; pamiętnik; historia języka

EN

stylistics; synonym; diary; history of language

• Publisher: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie
• Journal: Rozprawy Komisji Językowej ŁTN
• Year: 2015
• Volume: LXI
• Pages: 281-296

Dates

published

2015

Contributors

author

Zarębski Rafał

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny Katedra Historii Języka Polskiego

References

• Apresjan Jurij D., 2000, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• Bieńkowska Danuta, 1994, Szeregi wyrazowe w przekładzie Biblii Leopolity. (Z problemów kształtowania się synonimii staropolskiej), „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”, 39, s. 5–17.
• Grabias Stanisław, Skubalanka Teresa, 1979, Społeczne uwarunkowania stylów, „Socjolingwistyka”, 2, s. 29–61.
• Jarosz Ewelina Klaudia, 2009, Peregrynacja do Ziemi Świętej i Egiptu Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki” jako komunikat, „Mishellanea. Wschód”, 5 (9), s. 36–44.
• Jodłowski Stanisław, 1963, O definicję synonimu, w: Tadeusz Milewski, Jan Safarewicz, Franciszek Sławski, red., Studia linguistica in honorem Thaddaei Lehr-Spławiński, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 28–31.
• Kamińska Maria, 1996, Potoczne kwalifikatory leksykalne, w: Ewa Rzetelska-Feleszko, red., Symbolae Slavisticae dedykowane pani profesor Hannie Popowskiej-Taborskiej, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa, s. 158–161.
• Kukulski Leszek, 1962, Posłowie, w: Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka”, Podróż do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu 1582–1584, oprac. Leszek Kukulski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, s. 249–255.
• Kuryłowicz Jerzy, 1987, Synonimika i kontekst w zeszycie próbnym Słownika polszczyzny XVI wieku, w: idem, Studia językoznawcze, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 500–505.
• Markowski Andrzej, 2012, Wykłady z leksykologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Umińska-Tytoń Elżbieta, 1992, Polszczyzna potoczna XVIII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• Umińska-Tytoń Elżbieta, 2001, Kadź czyli zolnica. Z zagadnień stylu prozy użytkowej, w: Czesław Kosyl, red., Studia z historii języka polskiego i stylistyki historycznej ofiarowane Prof. Halinie Wiśniewskiej na 50-lecie Jej pracy naukowo-dydaktycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 225–230.
• Walczak Bogdan, 2002, Jeszcze raz w sprawie wartości pamiętników jako źródeł do dziejów języka polskiego, w: Władysława Książek-Bryłowa, Henryk Duda, red., Język polski. Współczesność. Historia, t. 2, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin, s. 193–201.
• Wiśniewska Halina, 1977, Stylistyczne i socjalne odmiany polszczyzny lublinian XVII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
• Zarębski Rafał, 2010, Onomastykon szesnastowiecznych relacji z podróży do Ziemi Świętej, w: Romana Łobodzińska, red., Nazwy własne a społeczeństwo, t. 2, Oficyna Wydawnicza LEKSEM, Łask, s. 497–510.
• Zarębski Rafał, 2015, Szeregi synonimiczne w badaniach stylistycznego zróżnicowania dawnej polszczyzny (na przykładzie Podróży do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu M.K. Radziwiłła „Sierotki”), w: Tomasz Mika, Dorota Rojszczak-Robińska, Olga Stramczewska, red., Staropolskie Spotkania Językoznawcze, t. 1: Jak badać teksty staropolskie, Wydawnictwo Rys, Poznań, s. 231–245.

Identifiers

ISSN

0076-0390