Piśmienność mieszkańców Krakowa w pierwszej połowie XIX wieku. Uwarunkowania demograficzne i społeczno-gospodarcze

• Authors: Bartosz Ogórek

Title variants

EN

Literacy among Cracow inhabitants in the first half of the 19th century. Demographic and socio-economic determinants

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Celem artykułu jest próba ustalenia odsetka ludności piśmiennej wśród osób zawierających śluby w dwóch parafiach miasta Krakowa w pierwszej połowie XIX wieku oraz prześledzenie demograficznych i społeczno-gospodarczych determinant umiejętności czytania i pisania. Uzyskane wyniki niosą ze sobą informację na temat kształtowania się kapitału ludzkiego oraz standardu życia w badanym okresie, a także rzucają światło na efektywność ówczesnego systemu edukacji. W badaniu wykorzystano przede wszystkim akta stanu cywilnego, a konkretnie akta małżeństw dla obszaru dwu krakowskich parafii, a mianowicie Parafii Rzymskokatolickiej św. Floriana na Kleparzu (z lat 1810–1846) oraz Parafii Rzymskokatolickiej św. Krzyża (z lat 1810–1848). W pierwszej kolejności zastosowano tzw. metodę Maggiolo, czyli bezpośrednie przełożenie odsetka osób potrafiących podpisać akt na poziom piśmienności. Ze względu na potencjalne współzależności między zmiennymi badanie rozwinięto o wykorzystanie modelu regresji logistycznej. Wyniki badania potwierdzają intuicyjnie przyjmowane uwarunkowania piśmienności. Zaznacza się tu wysoka przewaga piśmienności mężczyzn nad kobietami, a także osób młodszych i później urodzonych nad starszymi. Bardzo wyraźna jest również gradacja branżowa i zawodowa posiadania umiejętności podpisania się. Niemal powszechna piśmienność wśród urzędników, zarządców i przedstawicieli wolnych zawodów wyraźnie kontrastuje z wysokimi poziomami analfabetyzmu wśród chłopów i wyrobników. Mimo zróżnicowania branżowego istotne znaczenie dla piśmienności miał status zawodowy, tak więc pracownicy o wysokich kwalifikacjach (niezależnie od branży) mieli wyższe szanse dysponowania tą umiejętnością aniżeli pracownicy niewykwalifikowani. Ponadto imigranci z najbliższych okolic miasta wykazywali znacznie niższe poziomy piśmienności, aniżeli osoby urodzone i zamieszkałe w Krakowie. Porównanie uzyskanych wyników z poziomami piśmienności stwierdzonymi przez innych badaczy dla epoki nowożytnej prowadzi do hipotezy, iż w XVIII wieku nastąpił regres edukacyjny. Wniosek ten znajduje potwierdzenie w porównaniach Krakowa z miastami Europy Zachodniej. Wreszcie, oznaczone w analizie poziomy piśmienności znajdują potwierdzenie w niskich poziomach skolaryzacji, zarówno u schyłku I Rzeczypospolitej, jak i w okresie Rzeczpospolitej Krakowskiej.

EN

The paper aims to find levels of literacy and its demographic and socio-economic determinants among spouses marrying in two Roman Catholic parishes in the city of Cracow during the first half of the 19th century. The results are relevant for the debate on the formation of human capital and standard of living as well as on the efficiency of the education system in the city during the late preindustrial period. The study uses the civil registers from two parishes – St. Florian (1810–1846) and the Holy Cross (1810–1848). Methods include the traditional approach, namely the Maggiolo method, which relates the ability to sign the marriage act to literacy level, as well as descriptive statistics. In addition, a logistic regression model is constructed to find the associations between a range of variables: demographic (age, birth year, sex, civil status), socio-economic (occupation sector (HISCO), occupational status, vital status of parents) and geographic (place of birth, place of residence), and their statistical significance. The results confirm the rather intuitive determinants of literacy, i.e. a strong determination based on sex, age, occupation, status and place of origin. Although the difference between the percentage of men and women able to sign their name was of a reasonable level (25% and 17% accordingly), the odds of being able to sign were 2.5 times higher for men compared to women when controlled for other covariates. This situation reflects the relatively low economic position of women in Cracow during that time. A very strong stratification of literacy is connected to both occupational sector and status. While professional and technical workers were almost universally literate (as well as administrative and managerial workers and clerks), the group of agricultural workers and labourers showed high levels of illiteracy. Regardless of the sector, qualifications mattered in the ability to write, as highly-qualified workers had over twice the likelihood of being able to sign their name on their marriage certificate than the mid-qualified group. Finally, immigrants coming from the area around the city showed significantly lower literacy levels than those born and residing in Cracow. A comparison with literacy levels found by other researchers for Poland in the early modern period leads to the hypothesis that education levels suffered from the 18th-century crisis. This finding is reinforced by a comparison of literacy in Cracow with other European cities. Finally, the study shows that literacy levels in Cracow are in accordance with low school attendance rates for the time period.

Keywords

PL

piśmienność; Kraków; XIX wiek; kapitał ludzki; standard życia

EN

literacy; Cracow; 19th centur; human capital; standard of living

• Publisher: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego
• Journal: Przeszłość Demograficzna Polski
• Year: 2018
• Volume: 40
• Pages: 141-170

Contributors

author

Bartosz Ogórek

• Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

References

• Adamska, Anna. „From Memory to Written Record? in the Periphery of Medieval Latinitas: The Case of Poland in the Eleventh and Twelfth Centuries”. W: Charters and the Use of the Written Word in Medieval Society, red. Karl Heidecker, 83–100. Turnhout: Brepols Publishers, 2000. https://doi.org/10.1484/M.USML-EB.3.4301.
• Allen, Robert C. Consumer Price Indices, Nominal / Real Wages and Welfare Ratios of Building Craftsmen and Labourers, 1260–1913. Dostęp: 3.09.2018 http://www.iisg. nl/hpw/data.php#europe.
• Allen, Robert C. „Progress and Poverty in Early Modern Europe”. The Economic History Review 56 (2003), 3: 403–443.
• Álvarez, Begoña, Fernando Ramos Palencia. „Human Capital and Earnings in Eighteenth-century Castile”. Explorations in Economic History 67 (2018): 105–133.
• Barro, Robert J. Determinants of Economic Growth: A Cross-Country Empirical Study. NBER Working Paper 5698. Cambridge, MA: National Bureau of Economic Research, 1996.
• Bartoszewicz, Agnieszka. „Mieszczanie »litterati« w polskim mieście późnego średniowiecza”. Kwartalnik Historyczny 106 (1999), 4: 3–19.
• Bartoszewicz, Agnieszka. Piśmienność mieszczańska w późnośredniowiecznej Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2012.
• Bartoszewicz, Agnieszka. „Testament jako źródło do badań nad piśmiennością mieszczańską w późnym średniowieczu”. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 59 (2011), 3: 293–303.
• Bartoszewicz, Agnieszka. „Urban Literacy in Small Polish Towns and the Process of »Modernisation« in the Later Middle Ages”. W: Writing and the Administration of Medieval Towns, red. Anna Adamska, Marco Mostert, 149–82. Turnhout: Brepols Publishers, 2014. https://doi.org/10.1484/M.USML-EB.1.101932.
• Baten, Joerg, Jan Luiten Van Zanden. „Book Production and the Onset of Modern Economic Growth”. Journal of Economic Growth 13 (2008), 3: 217–235.
• Bąkowski, Klemens. Kościół ś. Krzyża w Krakowie. Kraków: Towarzystwo Miłośników Historyi i Zabytków Krakowa, 1904.
• Breschi, Marco, Matteo Manfredini. „Parental Loss and Kin Networks: Demographic Repercussions in a Rural Italian Village”. When Dad Died: Individuals and Families Coping with Distress in Past Societies, red. Renzo Derosas, Michel Oris, 369–387. Peter Lang, 2002.
• Cercha, Stanisław. Kleparz, przedmieście Krakowa przed 50 laty: studyum etnograficzne. Kraków: Akademia Umiejętności, 1914.
• Cipolla, Carlo M. Literacy and Development in the West. Harmondsworth: Penguin, 1969.
• Craig, John E. „Chapter 4: The Expansion of Education”. Review of Research in Education 9 (1981), 1: 151–213.
• Dennison, Tracy, Sheilagh Ogilvie. „Does the European Marriage Pattern Explain Economic Growth?” The Journal of Economic History 74 (2014), 3: 651–693.
• Dul, Aleksandra. „Życie towarzyskie dziewiętnastowiecznej wiejskiej parafii. Analiza sieci społecznych”. Przeszłość Demograficzna Polski 39 (2017): 167–208.
• EFA Global Monitoring Report 2006: Literacy for Life. Paris: Unesco, 2005. http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001416/141639e.pdf.
• Fransman, Jude. „Understanding Literacy: A Concept Paper”. Paper commissioned for the EFA Global Monitoring Report 2006: Literacy for Life. Galor, Oded. Unified Growth Theory. Princeton: Princeton University Press, 2011.
• Gerschenkron, A. Economic Backwardness in Historical Perspective: A Book of Essay. Cambridge: Belknap Press, 1979.
• Graff, Harvey J. The Legacies of Literacy: Continuities and Contradictions in Western Culture and Society. Bloomington: Indiana University Press, 1987.
• Graff, Harvey J. The Literacy Myth: Cultural Integration and Social Structure in the Nineteenth Century. London–New Brunswick, NJ: Transaction, 1991.
• Historia ustroju i prawa polskiego (1772–1918). Warszawa–Kraków: Wolters Kluwer Polska, 2009.
• Houdaille, Jacques. „Les signatures au mariage de 1740 à 1829”. Population (1977): 65– 90.
• Houston, Rab. „Literacy and Society in the West, 1500–1850”. Social History 8 (1983), 3: 269–293.
• Houston, Robert Allan. Literacy in Early Modern Europe. London–New York: Routledge, 2014.
• Jędrzejewski, Przemysław. „Szkolnictwo parafialne województwa krakowskiego w dobie Sejmu Wielkiego (1788–1792)”. W: Komisja Edukacji Narodowej: kontekst historyczno-pedagogiczny, red. Katarzyna Dormusz, Bożena Popiołek, Agnieszka Chłosta-Sikorska, Ryszard Ślęczka, 251–278. Kraków: Wydawnictwo Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej, 2014.
• Kaźmierczyk, Ewa. „Spisy Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej Województwa Krakowskiego jako źródło do badań demograficznych–przykład powiatu proszowickiego”. Przeszłość Demograficzna Polski 38 (2016), 2: 73–101.
• Kot, Stanisław. Szkolnictwo parafialne w Małopolsce XVI–XVIII w. Lwów: Nakładem Krajowego Związku Nauczycielstwa Ludowego, 1912.
• Kracik, Jan. Ludzie z przedmieścia historii: kleparzanie czasów staropolskich. Kraków: Secesja, 1993.
• Krukowski, Jan. „Szkolnictwo parafialne Krakowa w dobie Komisji Edukacji Narodowej (1777–1794)”. Rozprawy z Dziejów Oświaty 16 (1973): 23–40.
• Leeuwen, Bas van, Péter Földvári. „How Much Human Capital Does Eastern Europe Have? Measurement Methods and Results”. Post-Communist Economies 20 (2008), 2: 189–201.
• Malaga, Krzystof. Jednolita teoria wzrostu gospodarczego – stan obecny i nowe wyzwania. Referat na IX Kongres Ekonomistów Polskich PTE. Warszawa, 2013.
• McClelland, David C. „Does Education Accelerate Economic Growth?” Economic Development and Cultural Change 14 (1966), 3: 257–278.
• Mitch, David. „The Role of Education and Skill in the British Industrial Revolution”. W: The British Industrial Revolution: An Economic Perspective, red. Joel Mokyr, 241–279. New York–Abingdon: Routledge, 2018.
• Mizia, Tadeusz. „Komisje porządkowe cywilno-wojskowe a szkolnictwo parafialne w okresie Sejmu Czteroletniego”. Rozprawy z Dziejów Oświaty 6 (1963): 40–92.
• Mokyr, Joel. „Human Capital, Useful Knowledge, and Long-term Economic Growth”. Economia Politica 30 (2013), 3: 251–272.
• Pęksa, Władysław. „Ustrój Wolnego Miasta Krakowa”. W: Wolne Miasto Kraków 1815– 1846. Ludzie – wydarzenia – tradycja, red. Piotr Hapanowicz, Mariusz Jabłoński, 36–46. Kraków: MEC, 2015.
• Potkowski, Edward. „Ecriture et société en Pologne du bas Moyen Age (XIVe–XVe siècles)”. Acta Poloniae Historica 39 (1979): 47–100.
• Poussou, Jean-Pierre. „La »méthode Maggiolo« et la mesure de l’alphabétisation du Sud- -Ouest de la France à la fin du XVIIIe siècle”. Annales du Midi 105 (1993): 209–223.
• Reis, Jaime. „Economic Growth, Human Capital Formation and Consumption in Western Europe before 1800”. W: Living Standards in the Past, red. Robert C. Allen, Tommy Bengtsson, Martin Dribe, 195–225. Oxford: Oxford University Press, 2005.
• Sandberg, Lars G. „The Case of the Impoverished Sophisticate: Human Capital and Swedish Economic Growth before World War I”. The Journal of Economic History 39 (1979), 1: 225–241.
• Schofield, Roger. „Dimensions of Illiteracy, 1750–1850”. Explorations in Economic History 10 (1973), 4: 437–454.
• Soubeyroux, Jacques. „L’alphabétisation à Madrid aux XVIIIe et XIXe siècles”. Bulletin hispanique 89 (1987), 1: 227–265.
• Spiechowicz, Wincenty. „Kleparz w XIX wieku”. W: Z dziejów Kleparza: w 600 rocznicę nadania praw miejskich przez króla Kazimierza Wielkiego. Kraków: Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne, 1968.
• Trzcińska, Ludwika. Szkolnictwo ludowe w Rzeczypospolitej Krakowskiej (1815–1846). Kraków: Nakładem Akademii Umiejętności, 1907.
• Urban, Wacław. „»Społeczeństwo staropolskie. Studia i szkice t. 1«, pod red. Andrzeja Wyczańskiego, Warszawa 1976 [recenzja]”. Przegląd Historyczny 68 (1977), 2: 386–92.
• Urban, Wacław. „Umiejętność pisania w Małopolsce w drugiej połowie XVI wieku”. Przegląd Historyczny 68 (1977), 2: 231–257.
• Van Leeuwen, Marco H.D., Ineke Maas, Andrew Miles. HISCO: Historical International Standard Classification of Occupations. Leuven: Leuven University Press, 2002.
• Van Zanden, Jan Luiten, Joerg Baten, Marco Mira d’Ercole, Auke Rijpma, Conal Smith, Marcel Timmer. How Was Life? Global Well-being since 1820. OECD Publishing, 2014.
• Wasowicz, Michał. Kontrakty lwowskie w latach 1676–1686. W dodatku: Stanisław Siegel. Kontrakty lwowskie w latach 1717–1724. Lwów–Warszawa: Skł. gł. Kasa im Mianowskiego, Instytut Popierania Polskiej Twórczości Naukowej, Warszawa, 1935.
• Wierzbowski, Teodor. Raporty szkół niższych i o szkołach parafialnych, 1776–1793. Warszawa: Druk K. Kowalewskiego, 1908.
• Willführ, Kai P., Alain Gagnon. „Are Stepparents Always Evil? Parental Death, Remarriage, and Child Survival in Demographically Saturated Krummhörn (1720–1859) and Expanding Québec (1670–1750)”. Biodemography and Social Biology 59 (2013), 2: 191–211. https://doi.org/10.1080/19485565.2013.833803.
• Wiśniowski, Eugeniusz, Stanisław Litak. „L’enseignement paroissial en Pologne jusqu’au XVIIIe siècle à la lumière des plus récentes recherches”. Miscellanea Historiae Ecclesiasticae 5 (1974): 320–23.
• Wróblewski, Stanisław. Powszechny austryacki kodeks cywilny z uzupełniającemi ustawami i rozporządzeniami objaśniony orzeczeniami sądu najwyższego. Cz. 1. Kraków: L. Frommer, 1914.
• Wyczański, Andrzej. „Alphabétisation et structure sociale en Pologne au XVIe siècle”. Annales. Histoire, Sciences Sociales 29 (1974), 3: 705–713. https://doi.org/10.3406/ ahess.1974.293504.
• Wyczański, Andrzej. „Oświata a pozycja społeczna w Polsce XVI stulecia: próba oceny umiejętności pisania szlachty województwa krakowskiego w drugiej połowie XVI w”. W: Społeczeństwo staropolskie: Studia i szkice, red. Andrzej Wyczański, 27–55. Warszawa: PWN, 1976.
• Zamorski, Krzysztof. „Rozwój demograficzny Krakowa w ciągu wieków”. W: Kraków: nowe studia nad rozwojem miasta, red. Jerzy Wyrozumski, 841–85. Kraków: Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, 2007.
• Zyblikiewicz, Lidia A. Ludność Krakowa w drugiej połowie XIX wieku: struktura demograficzna, zawodowa i społeczna. Kraków: Historia Iagiellonica, 2014.

Identifiers

DOI

10.18276/pdp.2018.40-08