Antyk jako źródło wzorów wychowawczych i edukacyjnych w Polsce czasów rozbiorowych

• Authors: Brzuska Barbara

Title variants

EN

About Role Models Derived from Classical Authors in the 18th- and 19th-century Poland

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Druga połowa XVIII wieku, czasy klasycyzmu stanisławowskiego, a potem wiek XIX przyniósł w Polsce falę przekładów z łaciny i greki, co wynikało z jednej strony z malejącej liczby osób mogących czytać klasyków Grecji i Rzymu w oryginale, z drugiej strony zaś z przekonania o nadzwyczajnych możliwościach formacyjnych w procesie wychowania młodych ludzi, które miały wynikać z takiej lektury. Zmieniające się warunki polityczne w kraju, zmieniające się prądy literackie wpływały wydatnie i na wybór przekładanych autorów, i na sposób lektury ich dzieł, i na wybierane do upowszechniania wzory osobowe bądź postawy obywatelskie. Ale też pojawiali się antybohaterowie z antyku spoza grona „oczywistych”, nieraz zaskakujący. Artykuł, którego podstawową bazą były teksty towarzyszące przekładom, przedstawia cele, jakie stawiali sobie tłumacze literatury antycznej w Polsce w trudnych dla niej czasach. Wiele interesującego materiału przynoszą też recenzje ich pracy ukazujące się w ówczesnej prasie oraz rozważania teoretyczne dotyczące funkcji pracy translatorskiej.

EN

The nineteenth century in Poland brought about a surge in the number of translations from Latin and Greek, which resulted from the diminishing number of people who were able to read Greek and Latin classics in the original languages, on the one hand, and on a widely held conviction about extraordinary formative qualities of this literature in the process of educating young people, on the other. The changing political situation in the country and the evolving literary tastes were both key factors influencing the choice of authors to be translated as well as the way their works were being read or interpreted, and impacting the role models and examples of civic virtue that were picked out as worthy of promulgating. At the same time, however, there appeared a number of anti-heroes from Antiquity who were not always that ‘obvious’ and sometimes downright surprising – and some attitudes that we would not be so quick to condemn today were nevertheless rejected, or even abhorred, by some people living in the 19 th century. The goals that the translators of classical literature in Poland set for themselves and often laid out in the prefaces or introductions to their translations, as well as opinions expressed in book reviews appearing in the 19th-century press in conjunction with theoretical reflexion on the functions of translation are all meant to serve as material for this article.

Keywords

PL

literatura starożytna; przekłady w Polsce w XVIII i XIX wieku; wzory osobowe i postawy obywatelskie; bohaterowie i antybohaterowie z antyku

EN

literature of Antiquity; translations in the 18th- and 19th-century Poland; role models and examples; heroes and anti-heroes from Antiquity

• Publisher: Instytut Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego
• Journal: In Gremium. Studia nad Historią, Kulturą i Polityką
• Year: 2019
• Volume: 13
• Pages: 57-82

Contributors

author

Brzuska Barbara

• Uniwersytet Warszawski

References

• Anonim, [bez tytułu], „Monitor” 1767, nr 97, 98 .
• Anonim, [bez tytułu], „Orędownik Naukowy” 1844, nr 49 .
• Anonim, Czy godzi się uważać tłumaczenia z obcych języków za szkodliwe w polskiej literaturze, „Gazeta Polska” 1827, nr 320 .
• Anonim, Do czytelnika, [w:] Epiktet filozof, czyli Manuał Epikteta z jego innych dzieł wyjęty, Przemyśl 1787 .
• Anonim, Przekłady z greckiego języka Pana Antoniego Bronikowskiego, „Przegląd Poznański” 1860, t . 30, s . 99-104 .
• Axer J ., Recepcja śródziemnomorskiej tradycji antycznej w Europie środkowo-wschodniej, [w:] Czy Polska leży nad Morzem Śródziemnym, red . R . Kusek, J . Sanetra-Szeliga, Kraków 2012 .
• Barańczak S ., Mały, lecz maksymalistyczny manifest translatologiczny, [w:] idem, Ocalone w tłumaczeniu, wyd . 3 ., poprawione i znacznie rozszerzone, Kraków 2004 .
• Borowski L ., Uwagi nad poezją i wymową i inne pisma krytycznoliterackie, oprac . S . Buśka-Wroński, Kraków 1972 .
• Borowski L ., Uwagi nad poezyą i wymową pod względem ich podobieństwa i różnicy z ćwiczeniami w niektórych gatunkach stylu, Wilno 1820 .
• Brodziński K ., O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej [w:] idem, Pisma estetyczno-krytyczne, t . 1, red . S . Pigoń, oprac . i wstęp Z .J . Nowak, Wrocław 1964 .
• Brodziński K ., O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej, „Pamiętnik Warszawski” lipiec 1818, t . 11 .
• Brzuska B ., Filologia klasyczna w Szkole Głównej Warszawskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992 .
• Chmielowski P ., Przekłady Cycerona, „Biblioteka Warszawska” 1872, t . 1 .
• Czajkowski P ., Przedmowa tłumacza [do:] Cycerona księgi o powinnościach, „Pamiętnik Warszawski” styczeń 1821, t . 19 .
• Dantiscus A . [Adam Kazimierz Czartoryski], Myśli o pismach polskich. Z uwagami nad sposobem pisania w rozmaitych materiach, Wilno 1801 .
• Domański J ., Blaski i cienie kultury przekładu, „Przekładaniec . Pismo poświęcone przekładom i nie tylko” 2007, nr 18-19 .
• Golański F .N ., O wymowie i poezji, Wilno 1788 .
• Golański F .N ., Wiadomość o Plutarchu z wyobrażeniem dzieła „Sławnych ludzi”, wstęp do: Sławni ludzie i onych porównania: Plutarcha dzieło, t . 1, Wilno 1801 .
• Grabowski E ., Rozbiory, sprawozdania i wrażenia literackie, „Ateneum” 1881, t . 2 .
• Gurowski A ., Russland und die Civilisation, Leipzig 1841 .
• Kaszewski K ., Cycero jako filozof i moralista. (Pisma filozoficzne Marka Antoniusza [sic!] Cycerona, przełożył E. Rykaczewski . Część I i II, rok 1874 i 1879. Poznań, nakładem Biblioteki Kórnickiej), „Biblioteka Warszawska” 1880, t . 1 .
• Kaszewski K ., O listach Cycerona (Listów Marka Tulliusza Cycerona ksiąg ośmioro, przełożył E. Rykaczewski. Tomów 2. Nakładem Biblioteki Kórnickiej 1873 r.), „Biblioteka Warszawska” 1874, t . 2 .
• Kaszewski K ., Wstęp [do:] Eschilosa „Siedmiu pod Tebami”, „Ateneum” 1879, t . 4 .
• Kaszewski K ., Wstęp [do:] Sofokles, Antygona, „Biblioteka Warszawska” 1853, t . 1 .
• Kleczewski S ., O początku, dawności, odmianach i wydoskonaleniu języka polskiego zdania, Lwów 1767 .
• Kostkiewiczowa T ., Przekłady dzieł antycznych w czasach polskiego oświecenia, [w:] Antyk oświeconych. Studia i rozprawy o miejscu starożytności w kulturze polskiej XVIII wieku, red . T . Chachulski, Warszawa 2012 .
• Kowalczuk U ., Felicjan Faleński. Twórczość i obecność, Warszawa 2002 .
• Krajewski A .A ., Przedmowa tłumacza do: Wybór poezyj Horacjusza, Warszawa 1858 .
• Krasicki I ., O tłumaczeniu ksiąg [w:] idem, Dzieła, t . 6, wyd . F .K . Dmochowski, Warszawa 1803 .
• Kraushar A ., Kartki z pamiętnika Alkara, t . 2, Kraków 1913 .
• Liwiusz Tytus, Dzieje Rzymu od założenia miasta, ks . I-V, przeł . A . Kościółek, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968 .
• Małecki A ., Prelekcje o filologii klasycznej i jej encyklopedii miane w półroczu letnim 1850 , Kraków 1851 .
• Mickiewicz A ., O krytykach i recenzentach warszawskich, [w:] idem, Dzieła, t . 5, Proza artystyczna i pisma krytyczne, oprac . Z . Dokurno, Warszawa 1996 .
• Mochnacki M ., Kilka myśli o wpływie tłumaczeń z obcych języków na literaturę polską, „Dziennik Warszawski” t . 1, 1825, nr 3 .
• Mochnacki M ., O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym, opr . Z . Skibiński, Łódź 1985 .
• Naruszewicz A ., Do Czytelnika, [w:] Kaja Korneliusza Tacyta Dzieła wszystkie, przeł . A . Naruszewicz, t. 1, Warszawa 1772 .
• Naruszewicz A ., Do Jego Królewskiej Mości, [w:] Germania Kaja Korneliusza Tacyta, Kraków 1861 .
• Osiński L ., Dzieła, t . 2, Warszawa 1861 .
• Osiński L ., O potrzebie, ważności w literaturze i warunkach przekładów, [w:] idem, Dzieła, t . 4, Warszawa 1862 .
• Pokrzywniak J .T ., Tłumaczenia z literatur obcych w recenzjach prasowych początków XIX wieku. Na przykładzie „Nowego Pamiętnika Warszawskiego” i „Pamiętnika Warszawskiego”, „Pamiętnik Literacki” 1980, R . 71, z . 1 .
• Potocki S .K ., O wymowie i stylu, cz . 1 i 2, t . 1 i 4, Warszawa 1815-1816 .
• Sbornik postanowlenij po Ministierstwu Narodnago Proswieszczenija, t . 2, cz . 2, Petersburg 1876 .
• Schlegel A .W ., Obraz literatury starożytnej i nowożytnej, t . 1, przeł . I .S . Grabowski, Warszawa 1831 .
• Siemieński L ., Kilka rysów z literatury i społeczeństwa od roku 1848-1858, Warszawa 1859 .
• Siemieński L ., Próby przekładu „Agamemnona” z trylogii Eschylosa „Oresteja” . Przez Lucjana Siemieńskiego, „Biblioteka Warszawska” 1851, t . 3 .
• Siemieński L ., Próby przekładu „Odyssei”, „Orędownik Naukowy” 1844, nr 43, 45, 49 .
• Siemieński L ., Przegląd piśmiennictwa, „Czas . Dodatek Miesięczny” 1857, t . 5, z . 2 .
• Siemieński L ., Wstęp do: Homer, Odysseja, Warszawa 1876 .
• Słowacki E ., O przekładaniu z obcych języków na ojczysty, [w:] idem, Dzieła z pozostałych rękopismów ogłoszone, t . 3, Wilno 1826 .
• Smereka J ., Pierwszy filolog-Polak w Uniwersytecie Jana Kazimierza , Z. Węclewski. W 50 rocznicę śmierci, „Eos” 1938, R . 39 .
• Szczerbatow A ., Gienierał-fieldmarszał kniaź Paskiewicz, jego żizń i diejatiel’nost. Priłożenija k’ tomu V, 1832-1847, Petersburg 1896 .
• Szmydtowa Z ., Poeci i poetyka, Warszawa 1964 .
• Święch J ., Przekłady i autokomentarze, [w:] Wielojęzyczność literatury i problemy przekładu artystycznego, red . E . Balcerzan, Wrocław 1984 .
• Uzdowski J ., Tragedie Eschilosa w przekładzie K. Kaszewskiego, „Ateneum” 1896, t . 1 .
• Wiszniewski M ., Historia literatury polskiej, t . 1, Kraków 1840 .
• Włodek I ., O naukach wyzwolonych w powszechności i szczegulności [sic!], Rzym 1780 .
• Zathey H ., Homer w Polsce. Przegląd polskich tłomaczeń Homera wydanych do r. 1874, [w:] idem, Pisma, nowe wydanie zbiorowe, t . 2, Poznań 1885 .
• Żdżarski A ., Uwagi nad wyjątkami tłumaczenia Liwiusza umieszczonymi w „programie popisu publicznego na Żoliborze [...]”, „Pamiętnik Warszawski” grudzień 1819, t . 15 .
• Żukowski J .L ., Kilka słów o nadużyciu tłumaczeń, „Gazeta Polska” 1827, nr 277-278 .