Renesans myślenia utopijnego i drogi jego transformacji w teorii społecznej początku XXI wieku

• Authors: Brzeziński Dariusz

Title variants

EN

Renaissance of Utopian Thinking and the Ways of its Transformation in the Social Theory at the Beginning of the 21st Century

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W niniejszym artykule koncentruję się na przemianach mających miejsce w myśli utopijnej w obecnym stuleciu. Dowodzę, że przekonanie o zmierzchu utopii – szeroko rozpowszechnione zwłaszcza pod koniec XX wieku – można uznać za słuszne tylko w przypadku jednej z jej form. Owa charakteryzuje się dążeniem do stworzenia niezmiennego, doskonałego, a jednocześnie też uniwersalnego ładu, w czym fundamentalną rolę odgrywać mają mechanizmy dyscyplinarne. W opozycji do takich wyobrażeń rozwijają się dziś dynamicznie inne wizje przyszłości, których trzy – w moim przekonaniu najistotniejsze – typy przedstawiam w niniejszym artykule. Jednym z nich są koncepcje „ikonoklastyczne”, których twórcy odstępują od kreślenia szczegółowych planów przyszłego porządku na rzecz transcendowania istniejącej rzeczywistości i wskazywania głównych kierunków potrzebnych zmian. Kolejną stanowią utopie „dionizyjskie”, zorientowane na potrzeby poszczególnych jednostek, a jednocześnie charakteryzujące się permanentną zmiennością. Trzecia grupa to koncepty „retrospektywne” – stanowiące odzwierciedlenie „zwrotu nostalgicznego” – w których przypadku punktem odniesienia dla kreślenia wizji lepszej przyszłości są czasy minione. W artykule dowodzę, że myśl utopijna nie tylko nie ulega dziś upadkowi, ale można wręcz zaobserwować jej renesans, czemu towarzyszy daleko posunięta ewolucja.

EN

In this paper I analyse the transformations that have taken place within utopian thinking since the beginning of the century. I claim that the idea of “the death of utopia” – which was widely discussed at the end of the 20th century – may be considered right in one of its forms only. This particular one is characterized by a will to create a model of an unchangeable, perfect, universal world where the disciplinary mechanism would play a crucial role. In contrast to such ideas some other visions of the future have been developing dynamically in recent years. Three types of such visions – as far as I am concerned the most important ones – are presented in this paper. The first group are iconoclastic utopias that authors withdraw from delineating detailed plans for the future in favor of both emphasising a need to transcend the existing reality and indicating the main directions of the changes. The second group are the “Dyonisian” utopias that are oriented towards the individual needs and are characterized by permanent changeability. The third group are retrospective utopias in which the historical events are the point of reference for creating the visions of better future. I argue that utopian thinking is not only developing these days, but that we are witnessing its reneissance and far-reaching evolution.

Keywords

PL

utopia; projekt; transcendowanie; kultura indywidualizmu; zwrot nostalgiczny

EN

blueprint utopia; iconoclastic utopia; Apollonian and Dionysian; nostalgia; retrotopia

• Publisher: Instytut Socjologii UW
• Journal: Stan Rzeczy
• Year: 2018
• Issue: 1 (14) Przyszłość w naukach społecznych
• Pages: 227-247

Contributors

author

Brzeziński Dariusz

References

• Aidnik M., Jacobsen M.H. 2017. Not yet: Probing the potentials and problems in the utopian understanding of Ernst Bloch and Zygmunt Bauman, [w:] Beyond Bauman. Critical engagement and creative excursions, red. M. Hviid Jacobsen, Routledge, s. 136–162.
• Alexander J.C. 2006. Siła utopii i utopia naprawy obywatelskiej, tłum. P. Sadura, [w:] Współczesne teorie socjologiczne, red. A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki i M. Ziółkowski, t. I, Scholar, s. 437–450.
• Anderson B. 2006. ‘Transcending Without Transcendence’: Utopianism and an Ethos of Hope, „Antipode”, nr 4, s. 691–710.
• Arendt H. 2008. Korzenie totalitaryzmu, tłum. D. Grinberg, M. Szawiel, tom. I i II, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
• Baczko B. 2016. Światła utopii, tłum. W. Dłuski, Wydawnictwo IFiS PAN.
• Bakke M. 2010. Posthumanizm: człowiek w świecie większym niż ludzki, [w:] Człowiek wobec natury – humanizm wobec nauk przyrodniczych, red. J. Sokolski, Neriton, s. 337–357.
• Bauman Z. 1998. Prawodawcy i tłumacze, tłum. A. Ceynowa i J. Giebułtowski, Wydawnictwo IFiS PAN.
• Bauman Z. 2006. Społeczeństwo w stanie oblężenia, tłum. J. Margański, Sic!.
• Bauman Z. 2007. Płynne czasy. Życie w epoce niepewności, tłum. M. Żakowski, Sic!.
• Bauman Z. 2010. Socjalizm. Utopia w działaniu, tłum. M. Bogdan, Wyd. Krytyki Politycznej.
• Bauman Z. 2018. Retrotopia. Jak rządzi nami przeszłość?, tłum. K. Lebek, WN PWN.
• Baudrillard J. 1998. Ameryka, tłum. R. Lis, Sic!.
• Baudrillard J. 2005. Symulakry i symulacja, tłum. S. Królak, Sic!.
• Baudrillard J., Petit P. 2001. Przed końcem. Rozmawia Philippe Petit, tłum. R. Lis, Sic!.
• Beck U. 2009. Społeczeństwo ryzyka: w drodze do innej nowoczesności, tłum. S. Cieśla, Scholar.
• Berlin I. 2004. Pokrzywione drzewo człowieczeństwa, tłum. M. Pietrzak-Merta, M. Tański, Prószyński i S-ka.
• Bertman S. 1998. Hyperculture. The Human Cost of Speed, Praeger.
• Bińczyk E. 2018. Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu, Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Bloch E. 1982. Rzeczywistość antycypowana, czyli jak przebiega i co osiąga myślenie utopijne, tłum. A. Czajka, „Studia Filozoficzne”, nr 7–8, s. 49–57.
• Bloch E. 1986. The Principle of Hope, Basil Blackwell.
• Boym S. 2001. The Future of Nostalgia, Basic Books.
• Brzeziński D. 2015. Myślenie utopijne w teorii społecznej Zygmunta Baumana, Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Claeys G., Sargent L.T., red. 1999. The Utopia Reader, New York University Press.
• Cross G. 2015. Consumed Nostalgia. Memory in the Age of Fast Capitalism, Columbia University Press.
• Cyrzan H. 2004. O potrzebie utopii. Z dziejów utopii stosowanej XX wieku, Wyd. Adam Marszałek.
• Eco U. 1996. Semiologia życia codziennego, tłum. J. Ugniewska, P. Salwa, Czytelnik.
• Eger M.A., Valdez S. 2015. Neo-nationalism in Western Europe. „European Sociological Review”, nr 1, s. 115–130.
• Eriksen T.H. 2013. Etniczność i nacjonalizm. Ujęcie antropologiczne, tłum. B. Gutowska-Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Featherstone M. 2007. Tocqueville’s Virus: Utopia and Dystopia in Western Social and Political Thought, Routledge.
• Featherstone M. 2009. On Critical Paranoia: Political Surrealism and Kinetic Utopia, „State of Nature”, nr 3, tekst dostępny na stronie: http://www.stateofnature.org/onCriticalParanoia.html; dostęp: 15.02.2018.
• Fukuyama F. 2009. Koniec historii, tłum. T. Bieroń, M. Wichrowski, Znak.
• Gellner E. 1991. Narody i nacjonalizm, tłum. T. Hołówka, Państwowy Instytut Wydawniczy.
• Guffey E. 2014. Crafting Yesterday’s Tomorrows: Retro-Futurism, Steampunk, and the Problem of Making in the Twenty-First Century, „The Journal of Modern Craft”, nr 3, s. 249–266.
• Grodecki M. 2016, „Święta Wojna” klasy średniej. „Industrialna kultura” kibicowania klubom piłki ręcznej wobec wolnorynkowej nostalgii, „Studia Socjologiczne”, nr 4, s. 305–331.
• Hayden P., El-Ojeili Ch., red. 2009. Globalization and Utopia. Critical Essays, Palgrave Macmillan.
• Jacobsen M.H., Tester K., red. 2012. Utopia: Social Theory and the Future, Ashgate.
• Jacoby R. 1999. The End of Utopia: Politics and Culture in an Age of Apathy, Basic Books.
• Jacoby R. 2005. Picture Imperfect: Utopian Thought for an Anti-Utopian Age, Columbia University Press.
• Jacyno M. 2007. Kultura indywidualizmu, Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Jameson F. 2011. Archeologie przyszłości. Pragnienie zwane utopią i inne fantazje naukowe, tłum. M. Płaza, M. Frankiewicz, A. Miszk, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Jawłowska A. 1975. Drogi kontrkultury, PIW.
• Kołodko G.W., Koźmiński A.K. 2017. Nowy pragmatyzm kontra nowy nacjonalizm, Pruszyński i S-ka.
• Levitas R. 1990. The Concept of Utopia, Philip Allan.
• Levitas R. 2001. For Utopia: The (Limits of the) Utopian Function in Late Capitalist Society, [w:] The Philosophy of Utopia, red. B. Goodwin, Routledge, s. 25–43.
• Levitas R. 2003. Introduction: the elusive idea of utopia, „History of the Humans Sciences”, nr 1, s. 1–10.
• Levitas R. 2013. Utopia as Method. The Imaginary Reconstitution of Society, Palgrave MacMillan.
• Lyotard J.-F. 1997. Kondycja ponowoczesna: raport o stanie wiedzy, tłum. M. Kowalska i J. Migasiński, Aletheia.
• Molenda M. 2016. Nostalgia za wiekem pary, „Creatio Fantastica”, nr 1(52), s. 1–16.
• Moylan T., Baccolini R., red. 2007. Utopia, Method, Vision. The Use Value of Social Dreaming, Lang.
• Nietzsche F. 2012. Narodziny tragedii; Niewczesne rozważania, tłum. P. Pieniążek, M. Łukasiewicz, Wydawnictwo Officyna.
• Paleczny T. 1997. Kontestacja. Formy buntu we współczesnym społeczeństwie, Nomos.
• Połap M. 2016. Milenialsem jestem, „Reflektor”, nr 3, s. 7–13.
• Popper K. 1999. Droga do wiedzy. Domysły i refutacje, tłum. S. Amsterdamski, PWN.
• Popper K. 2006. Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, tłum. H. Krehelska, W. Jedlicki, t. 1 i 2, PWN.
• Rüsen J., Fehr M. i Rieger T.W., red. 2005. Thinking Utopia. Steps into Other Worlds, Berghahn Books.
• Sargent L.T. 1994. The Three Faces of Utopianism Revisited, „Utopian Studies”, nr 1, s. 1–37.
• Sargent L.T. 2005. A Necessity of Utopian Thinking: A Cross-National Perspective, [w:] Thinking Utopia. Steps into Other Worlds, red. J. Rüsen, M. Fehr, T.W. Rieger, Berghahn Books, s. 1–14.
• Sargent L.T. 2006. In defense of Utopia, „Diogenes”, nr 1, s. 11–17.
• Sargent L.T. 2010. Utopianism. A Very Short Introduction, Oxford University Press.
• Saryusz-Wolska M., Traba R., red. 2014. Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Skrzypczak P. 2010. Derrida i Wittgenstein. O iterowalności i kierowaniu się regułą, „Diametros”, nr 24, s. 107–124.
• Smolik B. 2015. Współczesny nacjonalizm w Europie – próba charakterystyki wybranych aspektów, „Wrocławskie Studia Politologiczne”, nr 19, s. 98–112.
• Szacki J. 2000. Spotkania z utopią, Sic!.
• Talmon J. 1952. The Origins of Totalitarian Democracy, Secker & Warburg.
• Turner B.1987. A Note on Nostalgia, „Theory, Culture & Society”, nr 4(1), s. 147–156.
• Tyszka K. 2009. Czy żyjemy w opoce „śmierci utopii”?, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 1, s. 83–103.