Praindoeuropejski rdzeń *h2engh- ‘krzywić się, kręcić, wić się’ oraz inne rdzenie fonetycznie i semantycznie zbliżone w apelatywach i nazwach rzek na obszarze germańskim, bałtyckim i słowiańskim

• Authors: Biolik Maria , Duma Jerzy

Title variants

EN

Proto-Indo-European root *h2engh- ‘go crooked, go round, meander’ and other phonetically and semantically similar roots in appellatives and names of rivers in the Germanic, Baltic and Slavic territories

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Celem artykułu jest próba analizy etymologicznej wybranych nazw wodnych, przede wszystkim rzecznych, powiązanych etymologicznie z praindoeuropejskim rdzeniem *h2engh-/*h2gh- ‘krzywić, kręcić, wić się’ wraz z podobnymi fonetycznie i semantycznie innymi rdzeniami, które zostały utrwalone w apelatywach i nazwach rzek na obszarze germańskim, bałtyckim i słowiańskim. Mogły one powstawać w okresie przemieszczania się słabo jeszcze zróżnicowanych językowo praindoeuropejskich grup etnicznych. Przedstawiono najbardziej prawdopodobne etymologie nazw rzek takich jak: Angerbach, Angelbach, Unkenbach, Węgorapa, Wągra, Wiar itp. na szerszym tle apelatywnym i proprialnym. Wykazano, że w sferze apelatywnej rdzeń *h2engh- i rdzenie podobne, np. *h2enk- ‘krzywy, wygięty’, *eng- ‘unikać, omijać, uchylać się, wykręcać się’ znajdują poświadczenia także w wyrazach pospolitych na terenach, gdzie używano języków słowiańskich, bałtyckich i germańskich, a także w grece i innych językach indoeuropejskich. W artykule przyjęto metodologie wypracowane w ramach strukturalizmu, wychodząc z założeń przyjętych na gruncie niemieckim, że stare nazwy wodne nie należą do żadnego ze współczesnych języków indoeuropejskich, zostały utworzone przed rozwojem historycznych języków poświadczonych na danym obszarze w pierwszym tysiącleciu n.e.

EN

The article attempts to perform an etymological analysis of selected water names, mainly river names, etymologically related to the pre-Indo-European core *h2engh- /*h2gh- ‘curl, twist, wind’ and with other phonetically and semantically similar cores, e.g. *h2enk ‘to turn around, wind, bend’, *eng- ‘bypass’ etc. They were recorded in appellatives and river names in the Germanic, Baltic and Slavic territories. They could have been formed during the period of the movement of pre-Indo-European ethnic groups which were poorly linguistically differentiated. The article presents the most probable etymologies of the names of rivers such as: Angerbach, Angelbach, Unkenbach, Węgorapa, Wągra, Wiar etc. against a broader appellative and proprial background. It has been determined that in the appellative sphere, the core *h2engh- and similar cores, e.g. *h2enk- ‘crooked, bent’, *eng- ‘avoid, bypass, evade, twist’ are also found in common words in the areas were not only Slavic, Baltic and Germanic, but also Greek and other Indo-European languages were used. This article adopts methodologies developed within structuralism, based on the assumptions adopted in Germany that the old water names do not belong to any of the modern Indo-European languages and were created before the development of historical languages found in a given area in the first millennium AD.

Keywords

PL

hydronimia; etymologia; języki indoeuropejskie; kontaminacja; nazwy wodne; rdzenie hydronimiczne; nazwy rzek; Angerbach; Angelbach; Unkenbach; Węgorapa; Wągra; Wiar

EN

hydronymia; etymology; Indo-European languages; contamination; water names; hydronymic cores; names of rivers; Angerbach; Angelbach; Unkenbach; Węgorapa; Wągra; Wiar

• Publisher: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
• Journal: Prace Językoznawcze
• Year: 2020
• Issue: XXII/2
• Pages: 5–22

Contributors

author

Biolik Maria

• Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

author

Duma Jerzy

• Instytut Slawistyki PAN, Warszawa

References

• Babik Z. (2001): Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich w granicach wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny. Kraków.
• Bednarczuk L. (2018): Początki i pogranicza polszczyzny. Kraków.
• Białuński G. (1999): Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich. Olsztyn.
• Bijak U. (2013): Nazwy wodne dorzecza Wisły. Potamonimy odapelatywne. Kraków.
• Biolik M. (1987): Hydronimia dorzecza Pregoły z terenu Polski. Olsztyn.
• Biolik M. (1993): Die namen der stehenden Gewässer im Zuflussgebiet des Pregel und Einzugsbereich der Zuflusse zur Ostsee zwischen Pregel und Memel (Nazwy wód stojących dorzecza Pregoły i dopływów Bałtyku między Pregołą a Niemnem). Stuttgart.
• Biolik M. (1996): Die Namen der fließenden Gewässer im Flußgebiet des Pregel (Nazwy wód płynących dorzecza Pregoły). Stuttgart.
• Blažiene G. (2005): Baltische Ortsnamen in Ostpreussen. Sonderband III. Stuttgart.
• Boryś W. (2005): Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków.
• Boryś W., Popowska-Taborska H. (1994−2006): Słownik etymologiczny kaszubszczyzny. T. I−V. Warszawa.
• Būga K. (1961): Ranktiniai raštai. III tomas. Vilnius.
• Dickenmann E. (1939): Studien zur Hydronimie des Savesystems. Budapeszt.
• Dittmaier H. (1955): Das apa-Problem. Untersuchung eines westeuropäischen Flussnamentypus. Louvain.
• Duma J. (1999): O pewnej zgodności zachodzącej między występowaniem przedsłowiańskich nazw w dorzeczu Pilicy i Bzury a przebiegiem szlaków bursztynowych. [W:] „Studia Slawistyczne”1: Nazewnictwo na pograniczach etniczno-językowych. Red. Z. Abramowicz, L. Dacewicz. Białystok, s. 99−108.
• Duma J. (1999a): Nazwy rzek lewobrzeżnego Mazowsza z całym dorzeczem Pilicy. Warszawa.
• Duma J. (2018): Fala i wełna – pochodzenie polskich wyrazów oraz ich najstarsze przekształcenia semantyczne (z nazewnictwem w tle, np. nazwa rzeki Wełna, nazwa miejscowości Wleń oraz nazwy miejsc Wawel i Bawół). „Prace Językoznawcze” XX/3, s. 43−50.
• Endzelin J. (1982): Darbu izlase. IV, 2. Riga.
• Gerullis G. (1922): Die altpreussischen Ortsnamen. Berlin und Leipzig.
• Górnowicz H. (1985): Gewässernamen im Flußgebiet der unteren Weichsel (Nazwy wodne dorzecza dolnej Wisły). Stuttgart.
• Greule A. (2014): Deutsches Gewässernamenbuch. Etymologie, der Gewässernamen und der zugehörigen Gebiets-, Siedlungs- und Flurnamen. Berlin–Boston.
• Kauczor J. (red.) (1988): Latein und Grieschisch im deutschen Wortschatz. Lehn- und Fremdwörter altsprachlicher Herkunft. 4. Auflage. Berlin.
• Kluge F. (1995): Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 23., erweiterte Auflage. Bearb. von E. Seebold. Bd. I−II. Berlin–New York.
• Kowalczyk-Heyman E. (2016): Węgrów. W sprawie genezy nazwy. „Onomastica” LX, s. 233−248.
• Krahe H. (1964): Unsere altesten Flussnamen. Wiesbaden.
• Mańczak W. (2005): Czy w V w. dorzecze Odry i Wisły było bezludne?. „Polonica” XXIV–XXV, s. 323−328.
• Mažiulis V. (1981): Prūsų kalbos paminklai. II. Vilnius.
• Mažiulis V. (1988): Prūsų kalbos etimologijos žodynas. I: A−H. Vilnius.
• Meier-Brügger M. (2000): Indogermanische Sprachwissenschaft. Berlin–New York.
• Pokorny J. (1959−1969): Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bd. I−II. Bern.
• Popowska-Taborska H. (1993): Wczesne dzieje Słowian w świetle ich języka. Warszawa.
• Pospiszylowa A. (1987): Toponimia południowej Warmii. Nazwy miejscowe. Olsztyn.
• Przybytek R. (1993): Ortsnamen baltischer Herkunft im südlichen Teil Ostpreußens (Nazwy miejscowe pochodzenia bałtyckiego w południowej części Prus Wschodnich). Sonderband. Stuttgart.
• Rédei K. (1988): Uralisches etymologisches Wörterbuch. Budapest.
• Rieger J. (1969): Nazwy wodne dorzecza Sanu. Wrocław.
• Rieger J. (2004): Gewässernamen im Flußgebiet des San (Nazwy wodne dorzecza Sanu. Cz. I: Nazwy wód płynących, P–Ż. Cz. II: Nazwy wód stojących. Stuttgart.
• Rospond S. (1984): Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Wrocław.
• Rozwadowski J. M. (1948): Studia nad nazwami wód słowiańskich. Kraków.
• Rudnicki M. (1959−1961): Prasłowiańszczyzna − Lechia − Polska. T. 1−2. Poznań.
• Rymut K. (1998): Nazwy wodne. [W:] Polskie nazwy własne. Encyklopedia. Red. E. Rzetelska-Feleszko. Warszawa–Kraków, s. 269−282.
• Rzetelska-Feleszko E. (1999): Niektóre mazowieckie nazwy rzek podejrzane o pochodzenie bałtyckie. [W:] „Studia Slawistyczne” 1: Nazewnictwo na pograniczach etniczno językowych. Red. Z. Abramowicz, L. Dacewicz. Białystok, s. 262−273.
• Rzetelska-Feleszko E. (2006): W świecie nazw własnych. Warszawa−Kraków.
• Rzetelska-Feleszko E., Duma J. (1977): Nazwy rzeczne Pomorza między dolną Wisłą a dolną Odrą. Wrocław.
• Sławski F. (1988): Języki słowiańskie. [W:] Języki indoeuropejskie. Red. L . Bednarczuk. T. II. Warszawa, s. 953, 949.
• Smoczyński W. (2007): Słownik etymologiczny języka litewskiego. Wilno.
• Sychta B. (1967−1976): Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. T. I−VII. Wrocław.
• Szyfer A. (1996): Warmiacy. Studium tożsamości. Poznań.
• Toporow V. N. (1975): Prusskij jazyk. T. I. Moskva.
• Udolph J. (1994): Namenkundliche Studien zum Germanenproblem. Berlin−New York.
• Udolph J. (1999): Die Stellung der Gewässernamen Polens innerhalb der alteuropäischen Hydronymie. Heidelberg.
• Vanagas A. (1970): Lietuvos TSR hidronimų daryba. Vilnius.
• Vasmer M. (1950−1958): Этимологический словарь русского языка. T. I−IV. Moskwa 1986−1987 (tłum. Max Vasmer: Russisches etymologisches Wörterbuch, 1950−1958).
• Witczak K. T. (2015): Węgra – dawny hydronim jaćwięski. „Onomastica” LIX, s. 271–280.
• Wolnicz-Pawłowska E. (2013): O nazwach wodnych w Polsce. Warszawa.
• Топоров V. N., Трубачев O. (1962): Лингвистический анализ гидронимов Beрхнево Поднепровья. Mocквa.