Litewskie pochodzenie jednej z polskich gwarowych nazw wrotyczu pospolitego (Tanacetum vulgare L.)

• Authors: Jadwiga Waniakowa

Title variants

EN

The Lithuanian Origin of One of the Polish Dialectal Names of Tansy (Tanacetum vulgare L.)

Abstracts

PL

Celem niniejszego tekstu jest próba ustalenia etymologii polskiej gwarowej nazwy czyżma, która odnosi się do wrotyczu pospolitego, Tanacetum vulgare L. Nazwa ta występuje na Suwalszczyźnie. Przeprowadzona analiza wykazuje, że pol. gw. czyżma ‘wrotycz pospolity’ i pol. ciżma ‘rodzaj buta używanego w dawnych czasach’ nie mają ze sobą nic wspólnego. Suwalska gwarowa nazwa wrotyczu jest zapożyczeniem z litewskiego. Pochodzi od lit. čižmà ‘wrotycz pospolity, Tanacetum vulgare L.’. Forma litewska zaś jest najprawdopodobniej derywatem od czasownika čìžti, a jej motywację semantyczną stanowi gęstość (zbitość) kwiatostanów rośliny lub sztywność jej łodyg.

EN

This article attempts to establish the etymology of the Polish dialectal name czyżma, which refers to common tansy, Tanacetum vulgare L. This name occurs in the Suwałki region. The analysis conducted shows that the Polish dial. czyżma ‘tansy’ and Polish ciżma ‘type of shoe used in the old days’ have nothing to do with each other. The Suwałki dialectal name of tansy is a loanword from Lithuanian. It comes from the Lithuanian čižmà ‘common tansy, Tanacetum vulgare L.’. The Lithuanian form is most likely a derivative of the verb čìžti, and its semantic motivation is the density (compactness) of the plant’s inflorescences or stiffness of its stems.

Keywords

PL

nazwy wrotyczu; etymologia; zapożyczenia; motywacja semantyczna

EN

names of tansy; etymology; loanwords; semantic motivation

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Slawistyki PAN
• Journal: Acta Baltico-Slavica
• Year: 2023
• Volume: 47

Dates

published

2023

Contributors

author

Jadwiga Waniakowa

• Uniwersytet Jagielloński w Krakowie [Jagiellonian University in Kraków], Cracow

• https://orcid.org/0000000216511572

References

• Bańkowski, A. (2000). Etymologiczny słownik języka polskiego [Bańkowski ESJP] (Vols. 1–2). Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Bartmiński, J. (Ed.). (2019). Słownik stereotypów i symboli ludowych: Vol. 2. Rośliny: Pt. 4. Zioła [SSSL Zioła]. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
• Boryś, W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego [Boryś SEJP]. Wydawnictwo Literackie.
• Brückner, A. (1974). Słownik etymologiczny języka polskiego [Brückner SEJP] (3rd ed.). Wiedza Powszechna.
• Buffa, F. (1972). Vznik a vývin slovenskej botanickej nomenklatury: K histórii slovenského odborného slovníka. Slovenská akadémia vied.
• Dagys, J. (1938). Lietuviškas botanikos žodynas [LBŽ]. Varpas.
• Dębowiak, P., & Waniakowa, J. (2019). Semantic motivation of plant names as part of their etymology. In A. Villalva & G. Williams (Eds.), The landscape of lexicography (pp. 173–200). Centro de Linguística da Universidade de Lisboa; Centro de Línguas, Literaturas e Culturas da Universidade de Aveiro.
• Doroszewski, W. (Ed.). (1958–1969). Słownik języka polskiego [Doroszewski SJP] (Vols. 1–11). Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku [ESJP XVII–XVIII]. (n.d.). Retrieved April 17, 2022, from https://sxvii.pl/
• Falimirz, S. (1534). O ziołach i mocy ich. F. Ungler.
• Fasmer, M. (1964–1973). Ėtimologicheskiĭ slovar′ ruskogo iazyka [Vasmer ES] (O. N. Trubachev, Trans.; Vols. 1–4). Progress.
• Gliwa, B. (2006). Studien zu litauischen Pflanzennamen im indogermanischen Kontext [Unpublished doctoral dissertation]. Uniwersytet Jagielloński.
• Karaliūnas, S. (1970). Lietuvių-latvių etimologijos. Baltistica, 6(2), 203–212. https://doi.org/10.15388/ baltistica.6.2.1756
• Karaś, M., Urbańczyk, S., Reichan, J., Okoniowa, J., Grabka, B., & Kucharzyk, R. (Eds.). (1979–present). Słownik gwar polskich [SGP]. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk; Instytut Języka Polskiego PAN.
• Karłowicz, J., Kryński, A. A., & Niedźwiedzki, W. (1900–1927). Słownik języka polskiego [SW] (Vols. 1–8). Nakładem prenumeratorów.
• Kluk, J. K. (1985). Dykcyonarz roślinny (Vols. 1–3). W Drukarni J. K. Mci y Rzeczypospolitey u XX. Scholarum Piarum. (Original work published 1786–1788).
• Knapiusz, G. (1621–1632). Thesaurus polono-latino-graecus in tres tomos divisus [TPLG] (Vols. 1–3). F. Caesario.
• Kosík, V. (1941). Slovník lidových názvů rostlin. Školní nakladatelství pro Čechy a Moravu.
• Kregždys, R. (2016). Lietuvių kalbos polonizmų žodynas / Słownik polonizmów w języku litewskim. Lietuvių kalbos institutas.
• Kujawska, M., Łuczaj, Ł., Sosnowska, J., & Klepacki, P. (2016). Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych: Słownik Adama Fischera [Rośliny]. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
• Kulak, I. (2021). Obraz społeczności wiejskiej utrwalony w ludowych nazwach roślin (na przykładzie leksyki górali rabczańskich) [Unpublished doctoral dissertation]. Uniwersytet Jagielloński.
• Kurek, H. (2004). Językowo-kulturowy obraz wsi podkarpackiej wpisany w nazwy roślin. In H. Kurek & J. Labocha (Eds.), Studia linguistica Danutae Wesołowska oblata (pp. 129–156). Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych “Universitas”.
• Kurkina, L. V. (1973). Slavianskie ėtimologii. Ėtimologiia, 1971, 87–92.
• Kwaśniewska, J., Skulimowski, J., & Tumiłowicz, H. (1956). Poradnik zbieracza ziół [PZZ]. Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego.
• Lauchiute, IU. A. (1982). Slovar′ baltizmov v slavianskikh iazykakh. Nauka.
• Lietuvių kalbos žodynas [LKŽ]. (n.d.). Retrieved June 9, 2022, from http://www.lkz.lt/
• Linde, S. B. (1994–1995). Słownik języka polskiego [Linde SJP (Vols. 1–6). Wydawnictwo “Gutenberg-Print”.
• Marzell, H. (2000). Wörterbuch der deutschen Pflanzennamen (Vols. 1–5). Parkland Verlag. (Original work published 1943–1958).
• Matulionis, P. (1906–1907). Žolynas: Łacińsko-litewsko-rosyjsko polski słownik roślin na Litwie / Lietuvos augalų, žodynas ir augalų taislas (Vols. 1–2). M. Kuktos.
• Moszyński, K. (1934). Kultura ludowa Słowian: Vol. 2. Kultura duchowa [KLS] (Pt. 1). Polska Akademia Umiejętności.
• Otrębski, J. (1956–1965). Gramatyka języka litewskiego [GJL] (Vols. 1–3). Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Pastusiak, K. (2007). Pogranicze polsko-białorusko-ukraińskie w świetle danych językowych i etnograficznych na podstawie nazw roślin. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk (Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy).
• Pawłowski, E. (1974). Polskie nazwy roślin (Próba klasyfikacji semantycznej). In J. Kuryłowicz (Ed.), Studia indoeuropejskie (pp. 163–169). Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Pfeifer, W. (Ed.). (1993). Etymologisches Wörterbuch des Deutschen, digitalisierte und von Wolfgang Pfeifer überarbeitete Version im Digitalen Wörterbuch der deutschen Sprache. https://www.dwds.de/wb/etymwb/search?q=
• Podbielkowski, Z., & Sudnik-Wójcikowska, B. (2003). Słownik roślin użytkowych (7th ed., rev. & enlarged). Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne.
• Rusek, E. (2003). Bolg., serb. tishma, khorv. tišma, blr. tsizhma, pol′sk. ciżba ‘Gedränge’ (A. A. Kalashnikov, Trans.). Ėtimologiia, 2000–2002, 40–52.
• Rystonová, I. (2007). Průvodce lidovými názvy rostlin i jiných léčivých přírodnin a jejich produktu. Academia.
• Siennik, M. (1564). Lekarstwa doświadczone. Ł. Andrysowic.
• Słownik polszczyzny XVI wieku: Edycja internetowa [SP XVI]. (n.d.). Instytut Badań Literackich PAN. https://spxvi.edu.pl
• Smoczyński, W. (2007). Słownik etymologiczny języka litewskiego [SEJL]. Uniwersytet Wileński.
• Smoczyński, W. (2019). Lithuanian etymological dictionary [LED]. Peter Lang.
• Spólnik, A. (1990). Nazwy polskich roślin do XVIII wieku. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Stachowski, M. (2019). Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuch der türkischen Sprache. Księgarnia Akademicka. https://doi.org/10.12797/9788381381581
• Stachowski, S. (2007). Słownik historyczny turcyzmów w języku polskim. Księgarnia Akademicka.
• Stachowski, S. (2014). Słownik historyczno-etymologiczny turcyzmów w języku polskim. Księgarnia Akademicka.
• Sychta, B. (1967–1976). Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej (Vols. 1–7). Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Tokarski, R. (1993). Słownictwo jako interpretacja świata. In J. Bartmiński (Ed.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku: Vol. 2. Współczesny język polski (pp. 335–362). Wiedza o Kulturze.
• Trotz, M. A. (1764). Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko niemiecko-francuski. J. F. Gledycz.
• Urbańczyk, S. (Ed.). (1953–2002). Słownik staropolski [SStp.] (Vols. 1–11). Zakład im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Varbot, Zh. Zh. (1992). Sviazi znacheniĭ i semanticheskaia rekonstruktsiia v ėtimologii. Wiener Slavistisches Jahrbuch, 38, 233–241.
• Waniakowa, J. (2012). Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim: Zagadnienia ogólne. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Waniakowa, J. (2022). Wrotycz ‘Tanacetum vulgare L.’ i nazwy pokrewne w gwarach polskich na tle słowiańskim. Rocznik Slawistyczny, 71, 251–259. https://doi.org/10.24425/rslaw.2022.142766
• Wierzbicka, A. (2002). Zestawienia w nazwach roślin (na materiale gwar kujawskich). In S. Gala (Ed.), Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki: Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Karolowi Dejnie (pp. 551–558). Łódzkie Towarzystwo Naukowe.
• Zdancewicz, T. (1968). Nazwy wrotyczu pospolitego (Tanacetum vulgare) w gwarach podlasko-suwalskich i przyległych. Slavia Occidentalis, 27, 319–332.
• Zdanowicz, A., Bohusz Szyszko, M., Filipowicz, J., Tomaszewicz, W., Czepieliński, F., Korotyński, W., & Trentowski, B. (1861). Słownik języka polskiego [SWil] (Vols. 1–2). M. Orgelbrand.
• Bitkrėslė Paprastoji. (n.d.). Augalai sveikatai. Retrieved April 2, 2023, from https://www.vaistiniai-augalai.lt/vaistinis-augalas/bitkresle-paprastoji/
• Junkienė, R. (2007, February 9). Paprastoji bitkrėslė (lot. Tanacetum vulgare). e-vaistine.lt. Retrieved April 9, 2023, from http://www.e-vaistine.lt/vaistazoles/vaistiniai-augalai/paprastoji-bitkresle
• Kaimų darželių augalai – kultūros paveldo dalis: Stasės Bigelienės darželis Ūtoje. (2021, January 26). Giruzis. Retrieved April 10, 2023, from https://www.giruzis.lt/2021/01/26/kaimudarzeliu-augalai-kulturos-paveldo-dalis-stases-bigelienes-darzelis-utoje/
• Paprastoji bitkrėslė. (n.d.). Sveikatos žinių centras. Retrieved April 2, 2023, from https://www.gyvenk-sveikiau.lt/paprastoji-bitkresle
• Paprastoji bitkrėslė. (2009, June 27). Gamtos Galerija. Retrieved April 9, 2023, from http://www.gamtosgalerija.lt/vaistazoles/2-vaistazoliu-sarasas/301-paprastoji-bitkresle
• Paprastoji bitkrėslė: Tanacetum vulgare. (n.d.). esat.lt. Retrieved April 9, 2023, from http://www.esat.lt/vaistazoles.php?lt=paprastoji_bitkresle

Identifiers

DOI

10.11649/abs.2857

Biblioteka Nauki

38585684