Polszczyzna północnokresowa – podsumowanie badań

• Authors: Ewa Golachowska , Małgorzata Ostrówka , Zofia Sawaniewska-Mochowa , Anna Zielińska

Title variants

EN

Northern Kresy Polish – a Summary of Research

Abstracts

PL

Niniejszy artykuł przedstawia w sposób syntetyczny dotychczasowe badania na temat północnokresowej odmiany języka polskiego. Powstała już na ten temat obszerna literatura, ale ciągle brakuje pełnej bibliografii przedmiotu porządkującej bogaty dorobek kilku pokoleń badaczy. Polszczyzna północnokresowa to odmiana języka polskiego ukształtowana na historycznym pograniczu słowiańsko-bałtyckim. O jej powstaniu zadecydowały przede wszystkim procesy polonizacyjne miejscowej ludności. Kontakty z różnymi wspólnotami etniczno-językowymi sprawiły, że polszczyzna północnokresowa już w wieku XVII i XVIII wykazywała duże zróżnicowanie pod względem społecznym i terytorialnym. Różnice te polegają głównie na frekwencji cech i skali wpływów języków i dialektów miejscowych na system gramatyczny i słownictwo polszczyzny. Mimo to można wykazać zestaw cech konstytutywnych dla polszczyzny północnokresowej funkcjonujących na całym jej obszarze geograficznym. Aktualnie polszczyzna północnokresowa jest definiowana jako język polskiej mniejszości na Białorusi, Litwie i Łotwie. We wszystkich tych krajach widoczna jest tendencja do zaniku języka polskiego.

EN

This article presents a concise overview of research on the Northern Kresy variety of the Polish language (polszczyzna północnokresowa). There is extensive literature on the subject, but there is still no comprehensive bibliography which would accurately document the rich legacy of several generations of researchers working in this field of study. Northern Kresy Polish is a variety of the Polish language which formed in the historical Slavic-Baltic borderland, mainly as a result of the processes of Polonisation of the local population. Contacts between various ethnolinguistic communities resulted in significant social and territorial diversity of Northern Kresy Polish in the seventeenth and eighteenth centuries. The differences between its variants consist mainly in the frequency of features and the scale of influence of local languages and dialects on the grammatical system and vocabulary of Polish. Nevertheless, it is possible to identify a set of constitutive features of Northern Kresy Polish which function throughout its entire geographical area. Currently, Northern Kresy Polish is defined as the language of the Polish minority in Belarus, Lithuania and Latvia. It is apparent that the Polish language in all of these countries is in decline.

Keywords

PL

polszczyzna północnokresowa; geneza; zróżnicowanie terytorialne i społeczne; stan badań

EN

Northern Kresy Polish; origins; territorial and social differentiation; state of research

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Slawistyki PAN
• Journal: Acta Baltico-Slavica
• Year: 2023
• Volume: 47

Dates

published

2023

Contributors

author

Ewa Golachowska

• Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk [Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences], Warsaw

• https://orcid.org/0000000176146928

author

Małgorzata Ostrówka

• Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk [Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences], Warsaw

• https://orcid.org/000000034776107X

author

Zofia Sawaniewska-Mochowa

• Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk [Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences], Warsaw

• https://orcid.org/0000000329166736

author

Anna Zielińska

• Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk [Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences], Warsaw

• https://orcid.org/0000000204974916

References

• Adomavičiūtė-Čekmonienė, I., & Čekmonas, V. (1999). Polskojęzyczna wysepka pod Oniksztami, której dziś już nie ma (Z historii języka polskiego na Litwie rdzennej). In J. Rieger (Ed.), Studia nad polszczyzną kresową (Vol. 9, pp. 33–55). Wydawnictwo Naukowe Semper.
• Baza danych szkół. (2022, October 17). Ośrodek Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą. Retrieved April 18, 2023, from https://www.orpeg.pl/db/web/database/entry/7126
• Baza danych szkół. (2023a, January 12). Ośrodek Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą. Retrieved April 18, 2023, from https://www.orpeg.pl/db/web/database/entry/7409
• Baza danych szkół. (2023b, January 13). Ośrodek Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą. Retrieved April 18, 2023, from https://www.orpeg.pl/db/web/database/entry/7773
• Baza danych szkół. (2023c, March 26). Ośrodek Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą. Retrieved April 18, 2023, from https://www.orpeg.pl/db/web/database/entry/7121
• Bednarczuk, L. (1994). Stosunki etnolingwistyczne na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego. Acta Baltico-Slavica, 22, 109–124.
• Chekmonas, V. (2001). Pol′skiĭ iazyk v Ĭonavskom raĭone Litvy (sotsiolingvisticheskie zametki). In J. Rieger (Ed.), Studia nad polszczyzną kresową (Vol. 10, pp. 71–91). Wydawnictwo Naukowe Semper.
• Eberhardt, P. (2013). Liczebność ludności polskiej na Białorusi na przełomie XX i XXI wieku według danych spisowych. Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, 39(2(148)), 123–134.
• Eberhardt, P. (2017). Przemiany narodowościowe na ziemi łotewskiej w XX i na początku XXI wieku. Sprawy Narodowościowe: Seria nowa, 2017(49), Article 1288. https://doi.org/10.11649/sn.1288
• Geben, K. (2013). Lietuvos lenkai ir lenkų kalba Lietuvoje. In M. Ramonienė (Ed.), Miestai ir kalbos: Vol. 11. Sociolingvistinis Lietuvos žemėlapis (pp. 217‒233). Vilniaus universiteto leidykla.
• Golachowska, E., & Ostrówka, M. (2023). Polish language of the Polish minority in Daugavpils, Latvia: Comparative analysis of two idiolects. Multilingua, 42(3), 421–444. https://doi.org/10.1515/multi-2022-0033
• Grek-Pabisowa, I. (1992). Język polski na Kresach północno-wschodnich: Legendy a rzeczywistość. In C. Bartula, M. Basaj, W. Mańczak, L. Moszyński, A. Nagórko, W. R. Rzepka, & W. Witkowski (Eds.), Z polskich studiów slawistycznych: Seria 8. Językoznawstwo: Prace na XI Międzynarodowy Kongres Slawistów w Bratysławie 1993 (pp. 55–62). Energeia.
• Grek-Pabisowa, I. (2002). Współczesne gwary polskie na Litwie i Białorusi: Fonetyka. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk (Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy).
• Grek-Pabisowa, I. (2003). Język polski okresu międzywojennego 1920–1939 na Białorusi Radzieckiej. Acta Baltico-Slavica, 27, 53–61.
• Grek-Pabisowa, I., & Maryniakowa, I. (with Ostrówka, M., & Zielińska, A.). (1999). Współczesne gwary polskie na dawnych Kresach północno-wschodnich. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk (Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy).
• Grek-Pabisowa, I., & Ostrówka, M. (2018). Zakres wpływów wschodniosłowiańskich w polszczyźnie północnokresowej – wpływy białoruskie. Rozprawy Komisji Językowej ŁTN, 66, 141–161.
• Gyventojai pagal išsilavinimą, gimtąją kalbą ir kalbų mokėjimą: Lietuvos Respublikos gyventojų ir būstų2001 m. visuotinio surašymo rezultatai. (2002). Statistikos Departamentas.
• Jakubowski, J. (2006). Język polski w Kowieńszczyźnie. In J. Rieger (Ed.), Język polski dawnych Kresów Wschodnich: Vol. 3. Studia i materiały (pp. 37–41). Wydawnictwo Naukowe Semper. (Reprinted from “Język polski w Kowieńszczyźnie”, 1930, Przegląd Współczesny, 9(32), 450–456).
• Jankowiak, M. (2016). Współczesne gwary białoruskie na wschodniej Litwie (rejony ignaliński i święciański). Slavistica Vilnensis, 61, 81–105. https://doi.org/10.15388/SlavViln.2016.61.10645
• Jankowiak, M. (2019). Relikty polszczyzny północnokresowej na rubieżach dawnej Rzeczypospolitej (południowe ziemie obwodu pskowskiego): Cz. I. LingVaria, 14(1(27)), 149–164. https://doi.org/10.12797/LV.14.2019.27.10
• Jasina, L. (2022, April 8). Oświadczenie MSZ ws. zmiany charakteru szkół z polskim językiem nauczania na Białorusi. Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Retrieved April 19, 2023, from https://www.gov.pl/web/dyplomacja/oswiadczenie-ws-zmiany-charakteru-szkol-z-polskim-jezykiem-nauczania-na-bialorusi
• Karaś, H. (Ed.). (2001a). Język polski na Kowieńszczyźnie: Historia, sytuacja socjolingwistyczna, cechy językowe, teksty. Uniwersytet Warszawski, Wydział Polonistyki.
• Karaś, H. (2001b). O sytuacji języka polskiego na tzw. obszarze smołwieńskim na Litwie. Prace Filologiczne, 46, 266–292.
• Karaś, H. (2002). Gwary polskie na Kowieńszczyźnie. Wydawnictwo “Aušra”.
• Karaś, H. (2004). O polszczyźnie wokół Jeziorosów na Litwie. In J. Rieger (Ed.), Studia nad polszczyzną kresową: Vol. 11. Dawna i współczesna polszczyzna na Kresach (pp. 35–72). Wydawnictwo Naukowe Semper.
• Karaś, H. (2017). Język polski pogranicza litewsko-łotewsko-białoruskiego w świetle frekwencji cech językowych. Uniwersytet Warszawski, Wydział Polonistyki.
• Konczewska, K. (2010). Język polskich mieszkańców miasta Lida na Grodzieńszczyźnie. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis: Studia Linguistica, 5, 117–125.
• Konczewska, K. (2016). Zróżnicowanie polskich gwar Grodzieńszczyzny: Polszczyzna “szlachty zaindurskiej”. Język Polski, 96(3), 43–57. https://doi.org/10.31286/JP.96.3.5
• Konczewska, K. (2017). Polszczyzna grodzieńska: Stan badań i perspektywy. In B. Osowski, P. Michalska-Górecka, J. Kobus, & A. Piotrowska-Wojaczyk (Eds.), Język w regionie, region w języku 2 (pp. 183–202). Wydawnictwo “Poznańskie Studia Polonistyczne”.
• Konczewska, K. (2018). Świadomość językowa Polaków na Grodzieńszczyźnie na początku odrodzenia narodowego. Język Polski, 98(3), 97–107. https://doi.org/10.31286/JP.98.3.8
• Konczewska, K. (2019). Szlachta grodzieńska na początku XXI wieku – język i tożsamość: Zarys problematyki. LingVaria, 14(1(27)), 183–199. https://doi.org/10.12797/LV.14.2019.27.12
• Konczewska, K. (2021). Polacy i język polski na Grodzieńszczyźnie. Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk.
• Kozłowska-Doda, J. (2013). Polszczyzna kilku wsi z okolic Dociszek na tle polszczyzny północnokresowej. Acta Baltico‑Slavica, 37, 383–405. https://doi.org/10.11649/abs.2013.026
• Kozłowska-Doda, J. (2021). Tożsamość, losy i język najstarszych mieszkańców okolic Dociszek na Białorusi na podstawie badań terenowych z przełomu XX i XXI w. Wydawnictwo Werset.
• Kuņicka, K. (2021). Polacy i język polski w Łatgalii / Poļi un poļu valoda Latgalē. Latgales Reklāma.
• Kurzowa, Z. (1991). Z badań nad polszczyzną północnokresową XVII i XVIII w. (Uwarunkowania historyczne. Opis systemu fonetyczno-fonologicznego. Perspektywy rozwojowe). In J. Rieger & W. Werenicz (Eds.), Studia nad polszczyzną kresową (Vol. 6, pp. 25–50). Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Kurzowa, Z. (1993). Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI–XX w. Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Maryniakowa, I. (1999). Związki polszczyzny północnokresowej z Podlasiem i Mazowszem. Acta Baltico-Slavica, 24, 163–178.
• Masojć, I. (1995). Polemicznie o badaniach nad językiem polskiej inteligencji na Litwie. In J. Rieger (Ed.), Studia nad polszczyzną kresową (Vol. 8, pp. 23–29). Wydawnictwo Naukowe Semper.
• Masojć, I. (2021). Zróżnicowanie współczesnej polszczyzny na Litwie w świadomości językowej uczniów szkół polskich. In I. Masojć & H. Sokołowska (Eds.), Tożsamość na styku kultur (Vol. 4, pp. 117‒133). Wydawnictwo Księgarnia Akademicka. https://doi.org/10.12797/9788381386234.08
• Mędelska, J. (1993). Język polski na Litwie w dziewiątym dziesięcioleciu XX wieku. Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy.
• Morita, K. (2006). Przemiany socjolingwistyczne w polskich społecznościach na Litwie (rejon trocki) i na Białorusi (rejon iwieniecki): Studium porównawcze. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk (Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy).
• Ostrówka, M. (2005). Regiolekt polski na Łotwie. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, 61, 87–99.
• Ostruvka, M., & Goliakhovska, Ė. (2018). Sovremennyĭ pol′skiĭ iazyk v Latvii. Linguistica Lettica, 26, 154–173.
• Polacy na Litwie: Fakty, liczby, działalność. (2017). Departament ds. Mniejszości Narodowych przy Rządzie Republiki Litewskiej. Retrieved April 20, 2020, from https://tmde.lrv.lt/uploads/tmde/documents/files/Lietuvos_lenku_bendruomene_A5_PL%281%29.pdf
• Population by ethnicity in regions, cities, municipalities and 21 development centres at the beginning of year 2011–2022. (n.d.). Oficiālās statistikas portāls. Retrieved April 18, 2023, from https://data.stat.gov.lv/pxweb/en/OSP_PUB/START__POP__IR__IRE/IRE030/table/tableViewLayout1/
• Rieger, J. (2006). Polszczyzna gwarowa na Litwie. In J. Rieger, I. Masojć, & K. Rutkowska, Słownictwo polszczyzny gwarowej na Litwie (pp. 9–45). Wydawnictwo DiG.
• Rieger, J. (2014). Słownictwo polszczyzny gwarowej na Brasławszczyźnie. Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa.
• Rieger, J. A. (2019a). Co wiemy o języku polskim na Kresach Wschodnich? In J. A. Rieger, Język polski na Kresach (pp. 48–53). Wydawnictwo DiG. (Reprinted from Język polski dawnych Kresów Wschodnich: Vol. 1. Studia i materiały, pp. 11–16, by J. Rieger, Ed., 1996, Wydawnictwo Naukowe Semper).
• Rieger, J. A. (2019b). W sprawie genezy i ewolucji polszczyzny w Wielkim Księstwie Litewskim. In J. A. Rieger, Język polski na Kresach (pp. 211–218). Wydawnictwo DiG. (Reprinted from Studia nad polszczyzną kresową, Vol. 8, pp. 31–38, by J. Rieger, Ed., 1995, Wydawnictwo Naukowe Semper).
• Rodiklių duomenų bazė – Oficialiosios statistikos portalas. (2022). https://osp.stat.gov.lt/lt/statistiniu-rodikliu-analize
• Rutkovska, K. (2014). Lenkų kalbos paplitimo ribos ir jos vartojimo ypatumai Lietuvos Respublikoje XXI amžiuje. In D. Mikulėnienė & V. Meiliūnaitė (Eds.), XXI a. pradžios lietuvių tarmės: Geolingvistinis ir sociolingvistinis tyrimas: Žemėlapiai ir jų komentarai (pp. 216–228). Leidykla “Briedis”.
• Rutkovska, K. (2016). Stan współczesny gwar polskich na Litwie. In K. Rutkovska (Ed.), Gwary polskie na Litwie: Przewodnik multimedialny po gwarach polskich na Litwie. Centrum Polonistyczne Uniwersytetu Wileńskiego. http://www.lenkutarmes.flf.vu.lt
• Sawaniewska-Mochowa, Z. (2002). Ze studiów nad socjolektem drobnej szlachty kowieńskiej XIX wieku (na podstawie słowników przekładowych Antoniego Juszkiewicza). Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego.
• Sawaniewska-Mochowa, Z., & Zielińska, A. (2007). Dziedzictwo kultury szlacheckiej na byłych Kresach północno-wschodnich Rzeczypospolitej: Ginąca część kultury europejskiej. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk (Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy). https://rcin.org.pl/dlibra/publication/26955/edition/14301/content
• Smułkowa, E. (Ed.), Budźko, I., Guszczewa, O., & Kazancewa, H. (2009). Brasławszczyzna: Pamięć i współczesność: Vol. 2. Słownictwo dwujęzycznych mieszkańców rejonu (słownik brasławski). Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
• Statisticheskiĭ biulletenʹ “Obshchaia chislennostʹ naseleniia, chislennostʹ naseleniia po vozrastu i polu, sostoianiiu v brake, urovniu obrazovaniia, natsionalʹnostiam, iazyku, istochnikam sredstv k sushchestvovaniiu po Respublike Belarusʹ” [NKSRB]. (2020). Natsionalʹnyĭ statisticheskiĭ komitet Respubliki Belarusʹ. Retrieved April 19, 2023, from https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/471/471b4693ab545e3c40d206338ff4ec9e.pdf
• Straczuk, J. (2006). Cmentarz i stół: Pogranicze prawosławno-katolickie w Polsce i na Białorusi. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
• Turska, H. (1982). O powstaniu polskich obszarów językowych na Wileńszczyźnie. In J. Rieger & W. Werenicz (Eds.), Studia nad polszczyzną kresową (Vol. 1, pp. 20–121). Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Urbańczyk, S. (1968). Początki polskiego dialektu na Wileńszczyźnie. Slavia Orientalis, 17(3), 433–436.
• Wiemer, B. (2003). Dialect and language contacts on the territory of the Grand Duchy of Lithuania from the 15th century until 1939. In K. Braunmüller & G. Ferraresi (Eds.), Aspects of multilingualism in European language history (pp. 105‒143). John Benjamins Publishing Company. https://doi.org/10.1075/hsm.2.06wie
• Żebrowska, A. (2019). Komarowszczyzna: Język pogranicza białorusko-polsko-litewskiego. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. https://doi.org/10.14746/amup.9788323236955
• Zielińska, A. (1993). Prestiż i funkcje języka polskiego w okolicach Baranowicz na Białorusi. Etnografia Polska, 37(2), 19–28.
• Zielińska, A. (2002). Polska mniejszość na Litwie Kowieńskiej: Studium socjolingwistyczne. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk (Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy).
• Zielińska, A. (2003). Czy polszczyzna północnokresowa ma szanse przetrwania? (w świetle koncepcji dyglosji i żywotności etnolingwistycznej “Ethnolinguistic Vitality”). Acta Baltico-Slavica, 27, 97–109.

Identifiers

DOI

10.11649/abs.3001

Biblioteka Nauki

38585970