Egodokumenty (listy i pamiętniki) chłopów Królestwa Polskiego i chłopskich migrantów zeń jako źródła historyczne (1864–1914)

• Authors: Łukasz Kożuchowski

Title variants

EN

Ego-Documents (Letters and Memoirs) of Peasants from the Kingdom of Poland and Polish Peasant Migrants as Historical Sources (1864–1914)

Abstracts

EN

The text presents examples of ego-documents (or personal documents) of peasants, here understood narrowly as letters and diaries, as sources for research into the history of the Polish Kingdom in the second half of the nineteenth century. A brief introduction to ego-documents as source material used in historical work is followed by a discussion of successive collections of letters (sent to periodicals, correspondence of emigrants and exiles) and diaries (including competition ones). Finally, the text presents a general overview of the peasants’ ego-documents as a collection of source material with suggestions for the future direction of research.

PL

Tekst prezentuje przykłady egodokumentów (czy też dokumentów osobistych) chłopów, tu rozumianych wąsko jako listy i pamiętniki, tj. źródła do badań dziejów Królestwa Polskiego w drugiej połowie XIX w. Na początku przedstawiono zwięzłe wprowadzenie do tematyki egodokumentów jako materiałów wykorzystywanych w pracach historycznych. Następnie omówiono kolejne zbiory listów (do czasopism, emigracyjnych, zesłańców) oraz pamiętników (w tym konkursowych). Na koniec zaś tekst przedstawia ogólne ujęcie egodokumentów chłopów jako zbioru źródeł wraz z sugestiami do dalszych prac badawczych.

Keywords

PL

chłopi; listy; pamiętniki; Królestwo Polskie; źródła

EN

peasants; letters; diaries; Kingdom of Poland; sources

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN w Warszawie
• Journal: Kwartalnik Historyczny
• Year: 2023
• Volume: 130
• Issue: 4
• Pages: 829-859

Dates

published

2023

Contributors

author

Łukasz Kożuchowski

• Uniwersytet Warszawski

• https://orcid.org/0000000157742898

References

• Błyskosz Józefat, Pamiętnik Podlasiaka z minionych dni. Od roku 1904 do roku 1918, oprac. Franciszek Gryciuk, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Warszawa 2017.
• Bojarski Józef, Czasy Nerona w XIX wieku pod rządem moskiewskim, czyli Prawdziwie Neronowe prześladowanie Unii w dyecezyi chełmskiej. Fakta zebrane przez kapłanów unickich i naocznych świadków, t. 1–2, Drukarnia Ludowa, Lwów 1885.
• Chałasiński Józef, Młode pokolenie chłopów, t. 1–4, Spółdzielnia Wydawnicza „Pomoc Oświatowa”, Warszawa 1938.
• Cichy Wawrzyniec, Wspomnienia wiciarza, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1980.
• Francelle-Gervais Celine, Oto zasyłam opisanie całego mojego życia… (Listy przedpłatników „Gazety Świątecznej” do Promyka), „Regiony. Kwartalnik społeczno-kulturalny” 1978, 4, s. 76–102.
• Krisań Maria, Listy do gazety „Zaranie” z lat 1909–1915, „Dzieje Najnowsze” 30, 1998, 4, 21–28.
• Kurczak Teofil, Wspomnienia, oprac. Wiesław Piątkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012.
• Listy emigrantów z Brazylii i Stanów Zjednoczonych 1890–1891, oprac. Witold Kula, Nina Assorodobraj-Kula, Marcin Kula, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich, Warszawa 2012.
• Listy unitów wygnanych do Orenburgskiej gubernii, t. 1–3, wyd. Władysław Chotkowski, Kraków 1893.
• Listy z Brazylii, Towarzystwo Opieki nad Wychodźcami, Warszawa 1912.
• Listy z Brazylji przez wychodźców do rodzin pisane, oprac. Antoni Potocki, [s.n.], Warszawa 1891.
• Łaknęliśmy wiedzy jak chleba. Pamiętniki samouków, oprac. Joanna Landy-Tołwińska, Hieronim Ligocki, Helena Kasperowicz, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1968.
• Mazurek Jan, Wspomnienia chłopa-peowiaka, „Niepodległość” 2, 1933, 1 (3), s. 285–299.
• Opowiadanie Unitki Heleny Filipczuk, oprac. Władysław Chotkowski, [s.n.], Poznań 1895.
• Pamiętniki chłopów, t. 1, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Warszawa 1935.
• Pamiętniki chłopów. Serja druga, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Warszawa 1936.
• Pamiętniki emigrantów 1878–1958, Czytelnik, Warszawa 1960.
• Pamiętniki emigrantów. Ameryka Południowa. Nr. 1–27, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Warszawa 1939.
• Pamiętniki emigrantów. Francja. Nr. 1–37, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Warszawa 1939.
• Pamiętniki emigrantów. Kanada. Nr 1–16, red. Barbara Ratyńska, Książka i Wiedza, Warszawa 1971.
• Pamiętniki emigrantów. Stany Zjednoczone, t. 2: Nr 28–51, Książka i Wiedza, Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa – Książka – Ruch”, Warszawa 1977.
• Pamiętniki emigrantów. Stany Zjednoczone, t. 1: Nr 1–27, Książka i Wiedza, Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa – Książka – Ruch”, Warszawa 1977.
• Thomas William, Znaniecki Florian, The Polish Peasant in Europe and America. Monograph of an Immigrant Group, t. 1–5, The Gorham Press, Boston 1920.
• T.S., Życiorys własny gospodarza z pow. Koło, „Roczniki Socjologii Wsi” 1, 1936, s. 169– 181.
• Wiatrowski Antoni, Z pamiętnika opornego unity, „Biuletyn Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego” 27, 1989, 3, s. 23–41; 28, 1991, 2, s. 1–49; 29, 1992, 3–4, s. 17–53.
• Wiejscy działacze społeczni, t. 1: Życiorysy włościan, Kasa im. Mianowskiego, Warszawa 1937.
• Writing Home. Immigrants in Brazil and the United States 1890–1891, wyd. Witold Kula, Nina Assorodobraj-Kula, Marcin Kula, East European Monographs, Boulder– New York 1986.
• Zanim wróciła Polska. Martyrologium ludności unickiej na Podlasiu w latach 1866–1905 w świetle wspomnień, oprac. Tadeusz Krawczak, Neriton, Warszawa 1994.
• Baczko Bronisław, Pisać listy z Hameryki…, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 61, 1982, s. 51–67.
• Baggerman Arianne, Dekker Rudolf, Jacques Presser, Egodocuments and the Personal Turn in Historiography, „The European Journal of Life Writing” 7, 2018, s. 90–110.
• Bereza Henryk, Odzyskane źródła, „Regiony. Kwartalnik społeczno-kulturalny” 1975, 1, s. 20–26.
• Blumer Herbert, An Appraisal of Thomas and Znaniecki’s The Polish Peasant in Europe and America. With a New Introduction by the Author. With statements by William I. Thomas and Florian Znaniecki, a Panel Discussion and Summary and Analysis by Read Bain, Transaction Books, New Brunswick 1979.
• Brodowska Helena, Ruch chłopski po uwłaszczeniu w Królestwie Polskim 1864–1904, PWN, Warszawa 1967.
• Brodowska-Kubicz Helena, Z listów chłopów emigrantów, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K. Politologia” 6, 1999, s. 95–106.
• Brożek Andrzej, Listy emigrantów jako źródło w tradycji i współczesności polskich nauk społecznych, w: Dziedzictwo Witolda Kuli, red. Marcin Kula, Uniwersytet Warszawski. Wydział Nauk Ekonomicznych, Polskie Towarzystwo Historyczne, Warszawa 1990, s. 32–63.
• Brożek Andrzej, [rec.] Writing Home. Immigrants in Brazil and the United States 1890– 1891, „Kwartalnik Historyczny” 96, 1989, 1–2, s. 330–334.
• Chorążyczewski Waldemar, Rosa Agnieszka, Egodokumenty – egodokumentalność – analiza egodokumentalna – spuścizna egodokumentalna, w: Egodokumenty. Tradycje historiograficzne i perspektywy badawcze, red. Waldemar Chorążyczewski, Arvydas Pacevičius, Stanisław Roszak, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2015, s. 11–22.
• Czasopiśmiennictwo ludowe w Królestwie Polskim 1905–1914. Głos Gromadzki, Życie Gromadzkie, Wieś Polska, Zagon, Siewba, Zaranie, oprac. Witold Stankiewicz, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1957.
• Dunin-Wąsowicz Krzysztof, Powstanie styczniowe w pamiętnikarstwie chłopskim i ludowym, „Przegląd Humanistyczny” 16, 1972, 2, s. 35–66.
• Dunin-Wąsowicz Krzysztof, Świadomość narodowa chłopów w świetle pamiętników w okresie powstań narodowowyzwoleńczych, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 45, 1992, s. 87–93.
• Gębicka Grażyna, Sprawy wsi i państwa w świetle „Pamiętników chłopów” byłego województwa łódzkiego, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 7, 1981, s. 165–183.
• Górecki Artur, Mariawici i mariawityzm – narodziny i pierwsze lata istnienia, DiG, Warszawa 2011.
• Górecki Artur, Kościół katolicki w Królestwie Polskim po upadku powstania styczniowego, „Christianitas” 2018, 71–72, s. 103–136.
• Grabski Władysław, Materjały w sprawie włościańskiej, Gebethner i Wolff, Warszawa– Kraków 1907.
• Grabski Władysław, Pamiętniki chłopów i środowisko społeczne wsi polskiej, „Przegląd Socjologiczny” 4, 1936, 3–4, s. 297–341.
• Groniowski Krzysztof, Motywy emigracji w świetle dzieła Williama I. Thomasa i Floriana Znanieckiego „Chłop polski w Europie i Ameryce”, „Przegląd Zachodni” 1977, 5–6, s. 13–31.
• Iwaszkiewicz Jarosław, Listy emigrantów, „Twórczość” 1975, s. 84–88.
• Jaszczyńska Marta, Korespondencja emigrantów jako źródło do badań nad dziejami emigracji, w: Emigracja i środowiska polonijne. Archiwa i archiwalia. Zbiór studiów, red. Alicja Kulecka, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013, s. 35–49.
• Karczewska Anna, „Więcej z pługiem niż piórem przestaję…” O listach czytelników do redakcji „Gazety Świątecznej” w latach 1881–1914, w: Komunikowanie i komunikacja na ziemiach polskich w latach 1795–1918, red. Krzysztof Stępnik, Maciej Rajewski, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2008, s. 133–141.
• Kieniewicz Stefan, Listy, które nie doszły, „Nowe Książki” 1973, 24/572, s. 58–59.
• Kiper Daniel, Wartość poznawcza listu do redakcji jako źródła wiedzy na przykładzie listów czytelników do redakcji pism Polonii amerykańskiej (przełom XIX i XX wieku), „Archiwum Emigracji. Studia – Szkice – Dokumenty” 2021–2022, 29, s. 43–59.
• Klawe-Mazurowa Maria, Listy chłopów do prasy dla wsi w latach 1875–1895 jako źródło historyczne, „Przegląd Polonijny” 9, 1983, 4, s. 35–40.
• Kmiecik Zenon, „Gazeta Świąteczna” za czasów redaktorstwa Konrada Prószyńskiego „Promyka” (1881–1908), Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1973.
• Kmiecik Zenon, Z dziejów pism dla ludu w latach 1866–1905 („Zorza” i „Gazeta Świąteczna”), „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” 5, 1966, 1, s. 84–102.
• Koprowicz Agata, Nauka patrzenia na siebie. Egofotografie chłopskich czytelników „Gazety Świątecznej” (1881–1905), „Stan Rzeczy” 2021, 2/21, s. 205–241.
• Korab Kazimierz, Władysław Grabski jako socjolog wsi, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2004.
• Kosiński Krzysztof, Pamiętnikarstwo konkursowe jako źródło historyczne, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 6, 2003, s. 133–145.
• Krisań Maria, Aktywność religijna chłopów Królestwa Polskiego przed wybuchem pierwszej wojny światowej. Ruch mariawicki i zaraniarski, w: Imperia, narody i społeczeństwa Europy Wschodniej i Środkowej na progu pierwszej wojny światowej, red. Andrzej Nowak, Mikołaj Banaszkiewicz, Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, Warszawa 2016, s. 99–117.
• Krisań Maria, Chłopi wobec zmian cywilizacyjnych w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX – początku XX wieku, Neriton, IH PAN, Warszawa 2008.
• Kula Marcin, Czy warto było przedzierać się przez listy amerykańskie?, „Przegląd Polonijny” 9, 1983, 4, s. 40–43.
• Kula Marcin, Listy nie doszły, w: Wszyscy jesteśmy migrantami. (Od)zyskiwanie pamięci migracyjnej, red. Natalia Bloch, Centrum Kultury Zamek, Poznań 2016, s. 44–59.
• Lalak Danuta, Pamiętniki i wspomnienia – materializowanie pamięci, w: Danuta Lalak, Aneta Ostaszewska, Źródła do badań biograficznych. Listy, dzienniki, pamiętniki, blogi, materiały wizualne, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2016, s. 85–131.
• Lewicki Szczepan, Konrad Prószyński (Kazimierz Promyk), Prószyński i S-ka, Warszawa 1996.
• Łopatyńska Hanna M., „Ciemnego chłopka” recepta na Polskę. O nieznanym pamiętniku Jana Drabikowskiego z Kujaw, w: Kultura wsi w egodokumentach, red. Hubert Czachowski, Violetta Wróblewska, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2016, s. 197–209.
• Madajczyk Czesław, Źródła w historii najnowszej, „Studia Źródłoznawcze” 17, 1972, s. 1–8.
• Mascuch Michael, Dekker Rudolf, Baggerman Arianne, Egodocuments and History. A Short Account of the Longue Duree, „The Historian” 78, 2016, 1, s. 11–56.
• Matusiewicz Andrzej, Arianie i mariawici w Filipowie, „Jaćwież” 2001, 16, s. 36–37.
• Mędrzecki Włodzimierz, Młodzież wiejska na ziemiach Polski centralnej 1864–1939. Procesy socjalizacji, DiG, Warszawa 2002.
• Mędrzecki Włodzimierz, W społecznościach lokalnych i w parafii. Kobiety w życiu publicznym wsi polskiej na przełomie wieków, w: Kobieta i świat polityki. Polska na tle porównawczym w XIX i w początkach XX wieku, red. Anna Żarnowska, Andrzej Szwarc, DiG, Instytut Historyczny UW, Warszawa 1994, s. 163–168.
• Mirek Franciszek, [rec.] Instytut Gospodarstwa Społecznego: Pamiętniki chłopów. Nr. 1–51. Warszawa 1935, str. XLVI + 714, „Przegląd Socjologiczny” 3, 1935, 3–4, s. 801–804.
• Molenda Jan, Chłopi. Naród. Niepodległość. Kształtowanie się postaw narodowych i obywatelskich chłopów w Galicji i Królestwie Polskim w przededniu odrodzenia Polski, Neriton, IH PAN, Warszawa 1999.
• Molenda Jan, Listy chłopów galicyjskich w sprawie sezonowej migracji do Francji z lat 1908–1909 jako źródło historyczne, „Przegląd Polonijny” 9, 1983, 4, s. 43–50.
• Olszewski Daniel, Kultura i życie religijne społeczeństwa polskiego w XIX wieku, Wydawnictwo KUL, Lublin 2015.
• Piątkowski Wiesław, Dzieje ruchu zaraniarskiego, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1956.
• Pół wieku pamiętnikarstwa, oprac. Stanisław Adamczyk, Stanisław Dyksiński, Franciszek Jakubczak, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1971.
• Rocznik statystyczny Królestwa Polskiego. Rok 1913, oprac. Władysław Grabski, Gebethner i Wolff, Warszawa 1914.
• Sokół Zofia, „Zorza” Marii Wysłouchowej (1900–1902), „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 23, 1984, 3, s. 53–70.
• Suleja Włodzimierz, Materiały do dziejów polskiej myśli politycznej lat 1864–1939 w zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu – przegląd zawartości, w: Polska i jej sąsiedzi, red. Henryk Zieliński, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1975 (Polska Myśl Polityczna XIX i XX Wieku, t. 1), s. 191–223.
• Sulima Roch, Wygnańcy i pionierzy (O listach emigrantów ze Stanów Zjednoczonych i Brazylii), w: Roch Sulima, Dokument i literatura, KAW, Warszawa 1980, s. 54–83.
• Szturm de Sztrem Tadeusz, Instytut Gospodarstwa Społecznego 1920–1944. Przyczynek do historii instytucji naukowo-społecznych w Polsce, PWN, Warszawa 1959.
• Szulakiewicz Władysława, Ego-dokumenty i ich znaczenie w badaniach naukowych, „Przegląd Badań Edukacyjnych” 1, 2013, s. 65–84.
• Tarasiuk Dariusz, Zesłania unitów z Południowego Podlasia do guberni chersońskiej i jekaterynosławskiej w latach 1875–1876, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 15, 2018, s. 61–78.
• Tarasiuk Dariusz, Zesłania unitów z Południowego Podlasia do guberni orenburskiej w latach 1887–1888, „Res Historica” 53, 2022, s. 214–233.
• [b.a., rec.] The Polish Peasant in Europe and America, „Polish American Studies” 15, 1958, 3–4, s. 113–115.
• Thomas William, Znaniecki Florian, Chłop polski w Europie i Ameryce, t. 1–5, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1976.
• Vielrose Egon, Szacunek analfabetyzmu w zaborze rosyjskim, „Przeszłość Demograficzna Polski” 1976, 9, s. 3–16.
• Walaszek Adam, Dokumenty Polonijnego Biura Podróży w Western Reserve Historical Society w Cleveland, Ohio, „Przegląd Polonijny” 23, 1982, 1, s. 69–83.
• Wiech Stanisław, Pod naporem prawosławia. Z dziejów oporu unitów w Królestwie Polskim i na zesłaniu, „Kwartalnik Historyczny” 117, 2010, 3, s. 5–50.
• Wilczyńska Elwira, Diabli z czubami. Niemcy oczami polskich chłopów w XIX i na początku XX wieku, Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Scholar, Warszawa 2019.
• Wiślicz Tomasz, Nowe tendencje w historiografii polskiej po 1989 roku. Raport diagnostyczny, w: Wielka zmiana. Historia wobec wyzwań. Pamiętnik XX Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie 18–20 września 2019 roku, t. 1: Potęga historii, red. Jan Pomorski, Mariusz Mazur, IPN-KŚZpNP, Instytut Historii UMCS, Warszawa–Lublin 2021, s. 265–294.
• Wiślicz Tomasz, Zarobić na duszne zbawienie. Religijność chłopów małopolskich od połowy XVI do końca XVIII wieku, Neriton, IH PAN, Warszawa 2001.
• Znaniecki Florian, Znaczenie dokumentów autobiograficznych do badań socjologicznych, „Kultura i Społeczeństwo” 3, 1970, s. 117–127.

Identifiers

DOI

10.12775/KH.2023.130.4.05

Biblioteka Nauki

28765352