Lektury Wawrzyńca Jelitowskiego, dworzanina królowej Barbary Radziwiłłówny

• Authors: Waldemar Kowalski

Title variants

EN

Queen Barbara Radziwiłł’s Courtier Wawrzyniec Jelitowski and His Books

Abstracts

EN

The article discusses a list of sixteen books making a part of the post-mortem inventory of Wawrzyniec Jelitowski’s possessions. Jelitowski was Dispenser at the court of Queen Barbara Radziwiłł. He died in 1551, and soon after his death, the inventory was inserted into the records of Cracow Justice. Sixteenth-century registers of noble owners’ property are sparse in Poland, and this list of books is one of the oldest such documents known. It confirms the widespread interest in Reformation literature at the royal court and its long-lasting disregard for the King’s edicts that forbade the purchasing and circulation of Lutheran prints.

PL

Artykuł przedstawia spis szesnastu książek będący częścią pośmiertnego inwentarza rzeczy Wawrzyńca Jelitowskiego, zmarłego w 1551 r. szafarza dworu królowej Barbary Radziwiłłówny. Ingrosowany do akt wójta Krakowa inwentarz jest jednym z nielicznych takich szesnastowiecznych rejestrów przybliżających zainteresowania czytelnicze szlachcica. Jest też jednym z najstarszych szlacheckich spisów książek. Księgozbiór ten potwierdza szerokie zainteresowanie literaturą reformacyjną w ówczesnych kręgach dworskich oraz ignorowanie przez ówczesne elity królestwa zakazów zakupu oraz udostępniania luterańskich druków.

Keywords

EN

Cracow; court; Reformation; Lutheranism; Jagiellons; library

PL

Kraków; dwór; reformacja; luteranizm; Jagiellonowie; biblioteka

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN w Warszawie
• Journal: Odrodzenie i Reformacja w Polsce
• Year: 2023
• Volume: 67
• Pages: 129-150

Dates

published

2023

Contributors

author

Waldemar Kowalski

• Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

• https://orcid.org/000000031692338X

References

• Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum miasta Krakowa, Advocatialia, sygn. 145, 147, 149–151, 153
• Bibliografické databáze bohemikálních tisků, rukopisů a moderní literatury, https://knihoveda.lib.cas.cz/
• Materyały do historyi drukarstwa i księgarstwa w Polsce, t. 2: Biblioteki prywatne w 16 w., wyd. A. Benis, Kraków 1891
• Die Matrikel der Universität Leipzig, Bd. 1: Die Immartikulationen von 1409– 1559, hrsg. von G. Erler, Leipzig 1895 (Codex Diplomaticus Saxoniæ Regiæ, Hauptteil 2, Bd. 16)
• Metryka czyli album Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1509–1551. Biblioteka Jagiellońska rkp. 259, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska, współpr. R. Grzesik, Warszawa 2010
• The Universal Short Title Catalogue (USTC), https://www.ustc.ac.uk/
• Atwood C., Theology of the Czech Brethren from Hus to Comenius, State College (PA) 2009
• Barycz H., Proces Konrada Krupki Przecławskiego o wiarę w r. 1551, „Reformacja w Polsce”, 9–10, 1937–1939, 33–40, s. 422–434
• Barycz H., U narodzin ruchu reformacyjnego w Małopolsce, w: idem, Z epoki renesansu, reformacji i baroku, Warszawa 1971, s. 219–242
• Bogaczewicz S. A., Rogalski A., Jan XXI, w: Encyklopedia katolicka, t. 7, red. S. Wielgus et al., Lublin 1997, kol. 831–833
• Boniecki A., Herbarz polski, t. 8, Warszawa 1905
• Boniecki A., Reiski A., Herbarz polski, t. 15, Warszawa 1912
• Brzozowski J., Otwartość religijna a interes państwa. Zygmunt I wobec wyznań i religii w latach 1506–1548, w: Od Kijowa do Rzymu. Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolską i Ukrainą, red. M. R. Drozdowski, W. Walczak, K. Wiszowata-Walczak, Białystok 2012, s. 657–684
• Budka W., Biblioteka Decjuszów, „Silva Rerum”, 4, 1928, s. 110–128
• Budka W., Biblioteka Mikołaja Bronowskiego, „Przegląd Biblioteczny”, 4, 1930, 2, s. 209–215
• Budka W., Księgozbiór Kaspra Wieruskiego, „Przegląd Biblioteczny”, 4, 1930, 1, s. 54–57
• Bylinowa E., Renesansowy księgozbiór rodziny Strzemboszów, w: Kolekcje historyczne. Księgozbiory szlacheckie XVI–XVII w., Warszawa 2004 (Prace Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, t. 30), s. 17–87
• Chachaj M., Początki reformacji w Kurowie na Lubelszczyźnie. „Heretyckie” lektury i pierwsi zwolennicy protestantyzmu, „Studia Historyczne”, 62, 2021, 2, s. 5–18
• Collins D. J., Reforming Saints: Saints’ Lives and Their Authors in Germany, 1470–1530, Oxford 2007
• Czapnik M., Księgozbiór Krzysztoporskich. Z dziejów renesansowych bibliotek szlacheckich, w: Kolekcje historyczne. Księgozbiory szlacheckie XVI–XVII wieku, t. 2, Warszawa 2009 (Prace Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, t. 32), s. 15–152
• Dambrauskaitė N., The Cuisine of Sigismund II Augustus. Food and Its Supply in the Grand Duchy of Lithuania According to the Data in the Court Account Books of 1543–1546, „Rocznik Lituanistyczny”, 7, 2021, s. 93–115
• Donnelly J. P., Fabri Johann, w: Oxford Encyclopedia of the Reformation, vol. 2, ed. by H. Hillerbrand, New York–Oxford 1996, s. 87–88
• Eberhard W., Bohemia, Moravia, and Austria, w: The Early Reformation in Europe, ed. by A. Pettegree, Cambridge 1998, s. 23–48
• Edwards M. U. Jr., Printing, Propaganda, and Martin Luther, Berkeley 1994
• Eskhult J., Latin Bible Translations in the Protestant Reformation. Historical Contexts, Philological Justification, and the Impact of Classical Rhetoric on the Conception of Translation Methods, w: Shaping the Bible in the Reformation. Books, Scholars and Their Readers in the Sixteenth Century, ed. by B. Gordon, M. McLean, Leiden 2012 (Library of the Written Word – The Handpress World, vol. 20) s. 167–185
• Estreicher K., Bibliografia polska, cz. 3, t. 7, 13, Kraków 1901, 1912
• Ferenc M., Dwór Zygmunta Augusta. Organizacja i ludzie, Oświęcim 2014
• Frymire J. M., The Primacy of the Postils. Catholics, Protestants, and the Dissemination of Ideas in Early Modern Germany, Leiden–Boston 2010 (Studies in Medieval and Reformation Traditions, vol. 147)
• Gaj B., Wychowanie do wspólnoty w szkołach luterańskich XVI w. Idea gimnazjum, w: Luteranizm w kulturze Pierwszej Rzeczypospolitej, red. K. Meller, Warszawa 2017 (Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w Dialogu z Europą. Hermeneutyka Wartości, t. 8), s. 260–296
• Gordon B., Cameron E., Latin Bibles in the Early Modern Period, w: The New Cambridge History of the Bible, vol. 3: From 1450 to 1750, Cambridge 2016, s. 187–216
• Grimm H., Caesarius Johannes, w: Neue Deutsche Biographie, Bd. 3, Berlin 1957, s. 90–91, https://www.deutsche-biographie.de/pnd100065562.html#ndbcontent (7 X 2022)
• Grimm H., Eyb Albrecht von, w: Neue Deutsche Biographie, Bd. 4, Berlin 1959, s. 705–706, https://www.deutsche-biographie.de/pnd118644378.html#ndbcontent (26 IX 2022)
• Grimm H., Hegendorff Christoph, w: Neue Deutsche Biographie, Bd. 8, Berlin 1969, s. 227–228, https://www.deutsche-biographie.de/pnd124359752.html#ndbcontent (1 X 2023)
• Hajdukiewicz L., Nowopolczyk Wojciech (ok. 1504–1559), PSB, 23, 1978, s. 377–379
• Iwańska-Cieślik B., Książki z księgozbioru rodziny Strzemboszów i Andrzeja Lisieckiego w zbiorach biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego we Włocławku. W uzupełnieniu pracy „Kolekcje historyczne, księgozbiory szlacheckie XVI–XVII wieku”, „Studia Włocławskie” 2006, 9, s. 469–476
• Januszek-Sieradzka A., Koszty uroczystości pogrzebowych królowej Barbary Radziwiłłówny, „Roczniki Humanistyczne”, 58, 2010, 2, s. 29–55
• Jarczykowa M., Radziwiłłowie birżańscy i nieświescy wobec książek w XVI i w pierwszej połowie XVII wieku. Zarys problematyki, w: Badania księgozbiorów Radziwiłłów. Materiały międzynarodowej sesji, Olsztyn 6–7 października 1994 r., Warszawa 1995, s. 15–34
• Katalog Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa, t. 2: Kraków, rękopisy nr 1–3568, [red. S. Krzyżanowski], Kraków 1915
• Kicińska U., Penkała-Jastrzębska A., Sources for Research into the Living Standards of the Magnates and Nobility in the 17th and 18th Centuries in Foreign Archives. Research Perspectives, w: The World of Things. Considerations on the Standard of Living and the Meaning of Movable Property in [the] Polish-Lithuanian Commonwealth, red. B. Popiołek, U. Kicińska, A. Penkała-Jastrzębska, Kraków 2022, s. 161–178
• Kolankowski L., Zygmunt August, Wielki Książę Litwy do roku 1548, Lwów 1913
• Komorowski W., Follprecht K., Właściciele kamienic Rynku krakowskiego w czasach nowożytnych (do pierwszej okupacji szwedzkiej), cz. 2, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, 3, 1997, s. 35–53; cz. 6, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, 7, 2001, s. 11–25
• Kowalska H., Lutomirski Jan, PSB, 18, 1973, s. 139–141
• Kowalska H., Reformacja w Krakowie, w: Cracovia litterarum. Kultura umysłowa i literacka Krakowa i Małopolski w dobie Renesansu, red. T. Ulewicz, Wrocław–Kraków–Warszawa 1991, s. 247–261
• Kowalski W., Biblioteka krakowskiego luteranina lat 60. XVI wieku, w: Wędrówki po dziejach. Księga jubileuszowa Profesora Tadeusza Stegnera, red. I. Janicka, A. Janicki, Gdańsk 2022, s. 59–75
• Kowalski W., Eschatologiczne poglądy mieszkańców Krakowa doby reformacji, „Nasza Przeszłość”, 109, 2008, s. 5–34
• Kras P., Od represji do kompromisu. Edykty antyprotestanckie Zygmunta I i Zygmunta II Augusta, w: Jagiellonowie i ich świat. Dynastia królewska w drugiej połowie XV i w XVI wieku, red. B. Czwojdrak, J. Sperka, P. Węcowski, Kraków 2016, s. 353–377
• Kriegseisen W., Książka i biblioteki w kulturze ewangelików polskich w XVII i XVIII w., w: Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, t. 13: Kolekcje wyznaniowe, red. B. Bieńkowska, Warszawa 1992, s. 5–40
• Kriegseisen W., Stosunki wyznaniowe w relacjach państwo-kościół między reformacją a oświeceniem (Rzesza Niemiecka, Niderlandy Północne, Rzeczpospolita polsko-litewska), Warszawa 2010
• Lancholc T., Ars epistolandi, w: Słownik literatury staropolskiej: średniowiecze – renesans – barok, red. T. Michałowska, przy udziale B. Otwinowskiej, E. Sarnowskiej-Temeriusz, Wrocław 1998, s. 62–63
• Larangé D. S., Kazatelské umění jako literární odkaz Jednoty bratrské. Jan Augusta – Jan Blahoslav – Jan Amos Komenský, w: Unitas Fratrum 1457–2007. Jednota bratrská jako kulturní a duchovní fenoméns, vyd. M. Wernisch, „Studie a texty Evangelické teologické fakulty”, 15, 2009, s. 109–121
• Lášek J. B., Augusta Jan, w: Oxford Encyclopedia of the Reformation, vol. 1, ed. by H. Hillerbrand, New York–Oxford 1996, s. 97–98
• Lenhart J. M., Protestant Latin Bibles of the Reformation from 1520–1570. A Bibliographical Account, „The Catholic Biblical Quarterly”, 8, 1946, 4, s. 416–432
• Leśniak F., Wielkorządcy krakowscy XVI–XVIII wieku. Gospodarze zamku wawelskiego i majątku wielkorządowego, Kraków 1996 (Biblioteka Wawelska, t. 10)
• Lubczyński M., Szesnastowieczne testamenty szlachty krakowskiej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 63, 2015, 4, s. 611–622
• Lull T. F., Luther’s Writings, w: The Cambridge Companion to Martin Luther, ed. by D. K. McKim, Cambridge 2003, s. 39–60
• Maleczyńska K., Z dziejów księgozbiorów mieszczańskich w Polsce 1506–1572, Wrocław 1991
• Marchwińska A., Królewskie dwory żon Zygmunta Augusta. Organizacja i składy osobowe, Toruń 2008
• Marchwińska A., Rejestr dworu królowej Barbary (1548–1551), „Studia Źródłoznawcze”, 38, 2000, s. 81–102
• Neumann J. M., Colloquia familiaria hodierna. Erasmus etiam nunc Latine docet, „The Classical Journal”, 102, 2007, 3, s. 269–278
• Noga Z., Krakowska rada miejska w XVI wieku. Studium o elicie władzy, Kraków 2003
• Nowakowska N., King Sigismund of Poland and Martin Luther. The Reformation before Confessionalization, Oxford 2018
• Opalińska K., Szlachta różnowiercza i pozostałości po ich księgozbiorach w zbiorach BUW (XVI w.), w: Kolekcje historyczne. Księgozbiory szlacheckie XVI– XVII wieku, t. 2, Warszawa 2009, s. 153–278
• Painter F. V. N., Luther on Education: Including a Historical Education, Eugene (OR) 2001
• Pielas J., Podziały majątkowe szlachty koronnej w XVII wieku, Kielce 2013
• Pociecha W., Decjusz Jost Ludwik, PSB, 5, 1939–1946, s. 45–46
• Popiołek B., Woli mojej ostatniej testament ten... Testamenty staropolskie jako źródło do historii mentalności XVII i XVIII wieku, Kraków 2009
• Ptaszyński M., Between Marginalization and Orthodoxy. The Unitas Fratrum in Poland in the Sixteenth Century, „Journal of Moravian History”, 14, 2014, 1, s. 1–29
• Ptaszyński M., Czy reformacja w Polsce była luterańska? O polemikach antyluterańskich w Polsce w pierwszej połowie XVI wieku, OiRwP, 63, 2019, s. 5–62
• Ptaszyński M., Reformacja w Polsce a dziedzictwo Erazma z Rotterdamu, Warszawa 2018
• Radomski M. T., Urząd krakowskiego wójta sądowego i jego rola w uwierzytelnianiu i przechowywaniu testamentów i inwentarzy pośmiertnych u schyłku średniowiecza, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 61, 2013, 2, s. 263–268
• Rice Henderson J., Humanism and the Humanities. Erasmus’s Opus de conscribendis epistolis in Sixteenth-Century Schools, w: Letter-Writing Manuals and Instruction from Antiquity to the Present. Historical and Bibliographic Studies, ed. by C. Poster, L. C. Mitchell, Columbia (SC) 2007 (Studies in Rhetoric/Communication), s. 141–177
• Ruggeri R., Polidoro Virgili, Erasmo e la Respublica litteraria, w: Erasmus and the Renaissance Republic of Letters. Proceedings of a Conference to Mark the Centenary of the Publication of the First Volume of Erasmi Epistolae by P. S. Allen, Corpus Christi College, Oxford, 5–7 September 2006, ed. by S. Ryle, Turnhout 2014, s. 189–201
• Ruggeri R., Polidoro Virgili: un umanista europeo, Bergamo 2000
• Rummel E., Erasmus’ Manual of Letter-Writing. Tradition and Innovation, „Renaissance and Reformation”, 3, 1989, s. 299–312
• Sitkowa A., Książki „zalecane” przez Andrzeja Trzecieskiego, w: Zalecenia i przestrogi lekturowe (XVI–XX wiek), red. M. Jarczykowa, A. Bajor, Katowice 2012, s. 9–17
• Słowiński J., Rozwój pisma łacińskiego w Polsce XVI–XVIII wieku. Studium paleograficzne, Lublin 1992
• Smolík J., Bratr Jan Augusta, Praha 1984
• Spruyt J., Peter of Spain, w: The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2019 Edition), ed. by E. N. Zalta, https://plato.stanford.edu/archives/ win2019/entries/peter-spain (2 X 2022)
• Stein H., Georgius de Hungaria, w: Encyclopaedia of Islam, vol. 3, ed. by K. Fleet, G. Krämer, D. Matringe, J. Nawas, E. Rowson, http://dx.doi. org/10.1163/1573–3912_ei3_COM_27409 (29 IX 2022)
• Stelmaszczyk E., Księgozbiór Andrzeja Opalińskiego (1540–1593) – próba rekonstrukcji, w: Księgozbiór wielkopolskiego magnata. Andrzej Opaliński (1540–1593), red. A. Wagner, Poznań 2011, s. 57–103
• Sucheni-Grabowska A., Zygmunt August, król Polski i wielki książę litewski 1520–1562, Warszawa 1996
• Szelińska W., Książka Erazma z Rotterdamu w środowisku krakowskim w XVI wieku, Kraków 1990
• Urban W., Dwa szkice z dziejów reformacji, Kielce 1991
• Urban W., Sytuacja religijna w Krakowie, w: idem, Et hæc facienda, et illa non omittenda. Profesor Wacław Urban w swych dziełach wybranych, red. A. Kądziela, W. Kowalski, J. Muszyńska, Z. Pietrzyk, Warszawa 2012 (Opera necessaria), s. 1–9
• Uruski S., Kosiński A. A., Włodarski A., Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 6, Warszawa 1909
• Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Chłapowski et al., Kórnik 1992 (Urzędnicy Dawnej Rzeczypospolitej XII– XVIII wieku. Spisy, t. 10)
• Urzędnicy wielkopolscy XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. A. Bieniaszewski, Wrocław 1987 (Urzędnicy Dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku. Spisy, t. 1, Wielkopolska, Województwo poznańskie i kaliskie, z. 2)
• Winniczuk L., Epistolografia. Łacińskie podręczniki epistolograficzne w Polsce w XV–XVI wieku, Warszawa 1952 (Biblioteka Meandra, t. 19)
• Wolff A., Projekt instrukcji wydawniczej dla pisanych źródeł historycznych do połowy XVI wieku, „Studia Źródłoznawcze”, 1, 1957, s. 155–181
• Wolski M., Inwentarz biblioteki Bartosza Paprockiego z 1585 roku. Przyczynek do biografii oraz poznania warsztatu naukowego pisarza, w: Narodziny Rzeczypospolitej. Studia z dziejów średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych, t. 2, red. W. Bukowski, T. Jurek, Kraków 2013, s. 1225–1235
• Zwierzykowski M., Andrzej z Bnina Opaliński herbu Łodzia (1540–1593). Marszałek wielki koronny i starosta generalny Wielkopolski, w: Księgozbiór wielkopolskiego magnata. Andrzej Opaliński (1540–1593), red. A. Wagner, Poznań 2011, s. 17–55

Identifiers

DOI

10.12775/OiRwP.2023.05

Biblioteka Nauki

31018456