Wyobcowanie rozumu. Postać „szalonego naukowca” na tle dziewiętnastowiecznych teorii choroby

• Authors: Anna BUDZIAK

Title variants

EN

Reason Alone: The 'Mad Scientist' and the Nineteenth-century Discourse of Mental Illness

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł ukazuje najważniejsze postacie literackie reprezentatywne dla motywu szalonego naukowca w prozie brytyjskiej osiemnastego i dziewiętnastego wieku, od „szalonych wynalazców” Jonathana Swifta, przez Frankensteina Mary Shelley, po wiktoriańskich wiwisekcjonistów. Przedstawione w tekście analizy ogniskują się wokół dwóch kwestii. Po pierwsze wskazano w nim na ścisły związek literatury i dyskursów odnoszących się do choroby psychicznej, a zaburzenia umysłu i nastroju szalonych naukowców opisano za pomocą terminologii używanej w wieku dziewiętnastym (w tym za pomocą kategorii takich jak „melancholia”, „monomania”, „szaleństwo moralne” czy „dementia praecox”). Ponadto starano się ukazać, w jaki sposób pisarze odzwierciedlali w swoich utworach zmieniające się rozumienie szaleństwa, podkreślając w literackich opisach zachowań uznawanych za szalone (maniakalne, obsesyjne, histeryczne czy antyspołeczne) bądź moralne, bądź fizjologiczne jego aspekty. Po drugie artykuł ukazuje różne literackie wcielenia szalonego naukowca oraz funkcje kulturowe spełniane przez takie stereotypowe wyobrażenia. W tym kontekście należy zapytać nie tylko o sposób, w jaki szaleństwo było opisywane w literaturze, lecz także, dlaczego pisarze przedstawiali naukowców – zwłaszcza lekarzy i psychiatrów – jako szalonych. Aby na to pytanie odpowiedzieć, ukazano podejście pisarzy do dylematów związanych z prowadzeniem badań medycznych, fizjologicznych i neurologicznych. Artykuł proponuje ujęcie tej problematyki za pomocą trzech kategorii: (1) samotności, izolacji i solipsyzmu poznawczego; (2) okrutnej ciekawości, czy też „epistemofilii”, przejawiającej się w maniakalnym wiwisekcjonizmie; (3) materialistycznych wyjaśnień chorób psychicznych i umysłowych. Analizując tradycję literacką od Swifta do Wellsa, a także krytykę, z jaką się ona spotykała, artykuł wskazuje na prawidłowości i odniesienia obecne w rozwoju motywu szalonego naukowca. W zakończeniu, zgodnie z koncepcją Anne Stiles, podkreślono, że podejmując próbę moralnej krytyki nauki, literatura – prawdopodobnie w sposób niezamierzony – uczestniczyła w stygmatyzacji naukowca. Tłum. Patrycja Mikulska

EN

This study regards the major figures that are representative of the motif of the mad scientist in British prose fiction in the 18th and 19th centuries, from Jonathan Swift’s 'mad inventors' to Mary Shelley’s Frankenstein to late Victorian vivisectionists. The essay has two foci. Firstly, it views literature and the discourses of mental illness as closely related. Thus, it describes the mental and temperamental aberrations of the literary 'mad scientists' with the terminology that was typical for the 19th century (including the notions of 'melancholy,' 'monomania,' 'moral madness,' or 'dementia praecox'). It also seeks to show how writers reflected the changing approaches to madness, by emphasizing either moral or physiological aspects in the literary descriptions of the behaviour that was deemed mad (manic, obsessive, hysterical, apathetic or anti-social). The second focus of this essay is on various literary incarnations of the mad scientist and the cultural functions performed by such stereotypical depictions. The question, thus, is not only how madness was represented in literature, but also why scientists – in particular, doctors and psychiatrists – were presented by writers as mad. With a view to investigating this problem, this essay shows how writers responded to a range of dilemmas arising when medical, physiological and neurological researches were conducted. It proposes to see these problems as grouped within three categories: the concern with loneliness, isolation and cognitive solipsism (1), the problem of cruel curiosity, or 'epistemophilia,' manifesting itself in maniac vivisectionism (2), and the issue of the materialistic explanations of psychological and mental illnesses (3). Taking into consideration the literary tradition from Swift to Wells, and its criticism, this essay shows regularities and links in the development of the motif of the mad scientist. In its conclusion, in agreement with the explanation provided by Anne Stiles, this study stresses that, while seeking to provide a moral critique of science, literature, perhaps inadvertently, stigmatized the scientist.

Keywords

PL

Podróże Guliwera, Rasselas, Frankenstein, albo nowy Prometeusz, powieść wiktoriańska, dziewiętnastowieczna psychiatria brytyjska, alieniści, wiwisekcja, motyw szalonego naukowca

EN

Gulliver’s Travels, Rasselas, Frankenstein, or the New Prometheus, Victorian novel, 19th-century psychiatry in Great Britain, alienists, vivisection, the motif of the mad scientist

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
• Journal: Ethos. Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II KUL
• Year: 2015
• Volume: 28
• Issue: 2 (110)

Dates

published

2020-01-28

Contributors

author

Anna BUDZIAK

Identifiers

DOI

10.12887/28-2015-2-110-12