Pióra w służbie buławy. O kancelariach i archiwaliach hetmańskich w XVIII w.

• Authors: Tomasz Ciesielski

Abstracts

PL

W artykule przedstawiona została na tle kompetencji urzędy hetmańskiego dokumentacja wytwarzana przez kancelarie wojskowe działające przy hetmanach Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII w. Na początku tego stulecia w do największego rozrostu władzy buławy w całej historii istnienia urzędu. Nastąpiło to w sposób nieformalny, a na dodatek towarzyszyły liczne nadużycia ze strony osób dowodzących armiami koronną i litewską, co sprawiło, że w zatwierdzonych na sejmie 1717 r. konstytucjach, a przede wszystkim traktacie warszawskim pojawiły się zapisy ograniczające władzę hetmanów. Jednak tylko w niewielkim stopniu i dalej hetmani posiadali rozległe kompetencje, które zapewniały im pełnię władzy administracyjnej i sądowniczej nad wojskiem. Utrzymali ją do połowy lat 60. XVIII w. a dowodzi tego dokumentacja wojskowa wytworzona przez kancelarię działające przy hetmanach. W artykule omówiono tę dokumentacją, co do której nie można mieć wątpliwości, że miała charakter publiczny. Do pierwszej grupy zaliczoną dokumenty i akta związane z władzą administracyjną hetmanów: wydawane przez nich lub zatwierdzane regulaminy, przede wszystkim organizacyjne, rozkazy hetmańskie, przesyłane z oddziałów raporty o stanach osobowych, wyposażenia, czy ruchach kadrowych itp. Kolejna grupa, to dokumentacja finansowa związana z utrzymaniem obu armii (w tym także oddziałów noszących nazwę hetmańskich) i urzędu hetmańskiego. Do trzeciej zaliczono akta i korespondencję powstałą z związku z prowadzoną przez hetmanów działalnością dyplomatyczną. Do czwartej - wszelką dokumentację związaną z władzą dyscyplinarną i sądowniczą hetmanów, a do piątej - korespondencję służbową prowadzoną przez hetmanów z podkomendnymi, jak też z królem, ministrami i ważniejszymi urzędnikami państwowymi. Bogate w materiał źródłowy zachowane spuścizny archiwalne po hetmanach: Adamie Mikołaju Sieniawskim, Janie Klemensie Branickim, Michale Kazimierzu Radziwille oraz trzech przedstawicielach rodu Rzewuskich sprawujących w XVIII w. ten urząd, pozwalają stwierdzić, że dokumentacja wojskowa powstawała jako publiczna i w takim charakterze podlegała procesom archiwotwórczym w kancelariach hetmańskich. Zapewne za życia hetmanów dokumentacja wojskowa przechowywana była oddzielnie od pozostałych dokumentów i akt o charakterze publicznym, a tym bardziej prawno-majątkowych i rachunkowo-gospodarczych. Po śmierci hetmana zazwyczaj jednak ich spadkobiercy przestawali otaczać dokumentację wojskową specjalną troską, a traktując ją jako prywatną część masy spadkowej, dołączali do reszty pozostałej po zmarłym spuścizny aktowej, poddając ją wstępnym procesom archiwizacji. W konsekwencji tzw. archiwa hetmańskie zaczęły być traktowane jako prywatne, choć powstały jako publiczne. Dowodzi tego zmiana procesu archiwotwórczego zachodzącego w przypadku dokumentacji wojskowej po połowie lat 60. XVIII., gdy hetmani utracili realną władzę nad armiami Rzeczypospolitej na rzecz Komisji Wojskowej Koronnej i Komisji Wojskowej Litewskiej. Cała dokumentacja wojskowa zaczęła być wytwarzana i gromadzona w kancelariach najpierw komisji wojskowej, następnie Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej i w końcu Komisji Wojskowej przy Straży Praw - instytucji, co do których nie ma wątpliwości, że były publiczne.

Keywords

PL

Rzeczpospolita Obojga Narodów w XVIII w.; hetmani; kancelaria wojskowa; kancelaria hetmańska; archiwalia hetmańskie; archiwa prywatne

• Publisher: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
• Journal: Czasopismo Prawno-Historyczne
• Year: 2018
• Volume: 70
• Issue: 2
• Pages: 213-247

Dates

published

2018

Contributors

author

Tomasz Ciesielski

• Uniwersytet Opolski

• https://orcid.org/0000000232541261

References

• [Otwinowski E.], Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II od roku 1696-1728, wyd. J. Czech, Kraków 1849.
• AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie (AR), dz. VII, nr 1a, 1b, 1c, 1d, 2, 3a, 3b, 3c.
• AGAD, Archiwum Roskie (ARos), Korespondencja (K), Suplement (Supl.), nr 4-22.
• AGAD, ARos, Militaria (M), pudło 3; AGAD, ARos, K, Supl., nr 27.
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), Archiwum Publiczne Potockich (APPot), nr 59, 60.
• Biblioteka im. Książąt Czartoryskich w Krakowie (BCz), nr 2448.
• Brodowski S., Corpus Juris Militaris Polonicum, w którym się znajdują artykuły woienne hetmańskie autoritate seymu walnego koronnego r. 1609 za króla jmci Zygmunta III w Warszawie aprobowane…, Elbląg 1753 (CIM).
• Ciesielski T., Armia koronna w czasach Augusta III, Warszawa 2009.
• Ciesielski T., Działalność wojskowa hetmana wielkiego koronnego Józefa Potockiego i jego kręgu klientalno-rodzinnego, [w:]: J. Urwanowicz (red.), Magnateria Rzeczypospolitej w XVII-XVIII wieku, pod red. J. Urwanowicza, Białystok 2003.
• Ciesielski T., Hetmani Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku (lata 1717-1794), „Tarnowskie Studia Historyczne”, 2011, t. II.
• Ciesielski T., Michał Kazimierz Radziwiłł jako dowódca armii litewskiej w latach 1735-1762, [w:] M. Nagielski, K. Żojdź Karol (red.), Radziwiłłowie w służbie Marsa, red. M. Nagielski, K. Żojdź Karol, Warszawa 2017.
• Ciesielski T., Zabiegi hetmanów o rewizję uchwał sejmu niemego i odzyskanie komendy nad autoramentem cudzoziemskim a sejmy w latach 1717-1724 (prolegomena), [w:] J. Muszyńska (red.), Rzeczpospolita w dobie Wielkiej Wojny Północnej, Kielce 2001.
• Ciesielski T., Źródła do dziejów regimentów i chorągwi wojska koronnego z lat 1717-1763, „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. XIII.
• Gierowski J.A., „Opisanie” urzędów centralnych przez konfederatów warszawskich, [w:] J.A. Gierowski (red.), O naprawę Rzeczypospolitej XVII-XVIII w. Prace ofiarowane Władysławowi Czaplińskiemu w 60 rocznicę urodzin, Warszawa 1965.
• Gierowski J.A., Między saskim absolutyzmem a złotą wolnością. Z dziejów wewnętrznych Rzeczypospolitej w latach 1717-1715, Wrocław 1953.
• Gierowski J.A., Polska wobec kampanii rosyjskiej Karola XII, [w:] idem, W cieniu Ligii Północnej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971.
• Gierowski J.A., The Polish-Lituanian Commonwealth in the XVIII century. From anarchy to well-organised state, Kraków 1996.
• Kempski S., Władza buławy, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 1934, t. 7, z. 2.
• Konopczyński W., Konfederacja barska, t. 2, Warszawa 1991, t. 2.
• Korzon T., Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta 1764-1794, t. 3, Kraków− Warszawa 1897.
• Link-Lenczowski A.K., Sieniawski Adam Mikołaj, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXXVII, Warszawa-Kraków 1996-1997.
• Łopatecki K., W. Walczak, Wstęp, [w:] oprac. K. Łopatecki, W. Walczak (oprac.), Pałac Branickich w Białymstoku, t. I: Inwentarze z XVII i XVIII stulecia, cz. 1, Białystok 2012.
• Matuszewicz M., Diariusz życia mego, oprac. B. Królikowski, komentarz Z. Zielińska, Warszawa 1986.
• Olechnowicz L., Archiwa rodowe i osobiste w Litewskim Państwowym Archiwum Historycznym, „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. IX.
• Organiściak W., Środki prawne przeciwko wyrokom sądów wojskowych autoramentu cudzoziemskiego w Rzeczypospolitej szlacheckiej w sprawach karnych, „Problemy Prawa Karnego” , 2004, t. XXV (2004).
• Organiściak W., Z badań nad postępowaniami szczególnymi w prawie karnym wojskowym Rzeczypospolitej szlacheckiej, „Problemy Prawa Karnego” 2000”, t. XXIII (2000).
• Pamiętniki Krzysztofa Zawiszy, wojewody mińskiego (1666–1721), wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa 1862.
• Popiołek B., Królowa bez korony. Studium z życia i działalności Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej ok. 1669-1729, Kraków 1996.
• Prochaska A., Konfederacja tarnogrodzka, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, 45, 1917, z. 5., z. 6, z. 7, z. 8.
• Rachuba A., Archiwa Sapiehów – ich losy, stan obecny, „Miscellanea Historico-Archivistica”, 1998, t. IX, Warszawa 1998.
• Ratajczyk L., Kierownictwo wojskowe i doktryna wojenna Rzeczypospolitej przed Sejmem Czteroletnim, „Zeszyty Naukowe WAP” 1973, nr 76.
• Ratajczyk L.,, Przezwyciężenie kryzysu militarnego Polski przed reformami Sejmu Czteroletniego, Warszawa 1975.
• Ratusiński B., Materiały do dziejów wojskowości w Archiwum Dzikowskim Tarnowskich, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 1962, t. VIII, 1962.
• Ronikier J., Hetman Adam Sieniawski i jego regimentarze. Studium z historii mentalności szlachty polskiej 1706-1725, Kraków 1992.
• Sowa A., Pociej Ludwik Konstanty, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXVII, Wrocław 1983.
• Stanek W., „Opisanie” urzędu hetmańskiego z 1717 roku i jego polityczne następstwa, „Studia i materiały do historii wojskowości” 1995, t. 37.
• Starzeński M., Na schyłku dni Rzeczypospolitej. Kartki z pamiętnika Michała Starzeńskiego (1757-1795), wyd. H. Mościcki, Warszawa 1914.
• Syta K., Archiwa magnackie od XVI do XVIII w. – możliwości i kierunki badawcze, [w:] red. J. Urwanowicz (red.), Władza i prestiż. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, Białystok 2003.
• Syta K., Archiwa magnackie w XVIII wieku. Studium kultury kancelaryjno-archiwalnej, Toruń 2010.
• Szadkowska C., Ludwik Konstanty Pociej, hetman wielki Wielkiego Księstwa Litewskiego, i „Regestr” jego archiwum z roku 1720, „Archeion”, 1973, t. LIX (1973).
• Tyszkowski K., Archiwum hetmańskie w Podhorcach, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 1929, t. I, 1929.
• Volumina Legum. Prawa, konstytucje i przywileje Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego i wszystkich prowincji należących na walnych sejmach uchwalonych, wyd. J. Ohryzko (dalej VL), t. 6, Sankt Petersburg 1860.
• Wimmer J., Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej, Warszawa 1956.
• Woliński S., Urzędy hetmańskie w świetle ustawodawstwa polskiego, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 1933, t. 6, z. 1.
• Zarzycki W., Dyplomacja hetmanów w dawnej Polsce, Warszawa-Poznań 1976.
• Zielińska T., Archiwa wielkich rodów Rzeczypospolitej dziedzictwem narodów Europy Środkowo-Wschodniej, „Archiwista Polski”, 2 (1999).
• Zielińska Z., Sosnowski Józef Sylwester, PSBPolski Słownik Biograficzny, t. XL, Warszawa− Kraków 2001.

Identifiers

DOI

10.14746/cph.2018.2.8

Biblioteka Nauki

916739