Początki urzędu woźnego generalnego (ministerialis Regni generalis) w ziemi chełmskiej w ostatniej ćwierci XVI wieku

• Authors: Robert Jop

Title variants

EN

The origins of the office of the judicial administrator (ministerialis Regni generalis) in Chełm land in the last quarter of the 16th century

Abstracts

EN

Ministerialis Regni generalis, judicial administrators (Polish: woźni generalni), appeared in Chełm Land in the 1570s. The first official with this title is recorded in Chełm’s court register in an entry from 1570. The beginnings of this office in the discussed territory were connected with the process of shaping the legal provisions concerning its functioning throughout Poland, which were regulated for the first time in the Sejm constitution of 1576. Until the beginning of the 17th century, judicial administrators from Chełm Land performed their duties along with land administrators (Polish: woźny ziemski). Gradually, in the 80s and 90s of the 16th century, they ousted their predecessors and took over all of the judicial duties related to pending cases at the circuit (Polish: sąd ziemski) and magistrates’ (Polish: sąd grodzki) courts of Chełm and Krasnystaw districts. The officials in question worked locally, in the majority of cases performing their duties within the borders of Chełm Land, despite the fact that in accordance with the document of appointment they had the right to work in all the territories of the Polish-Lithuanian Commonwealth. This stemmed from the fact that they served the local nobility. Judicial administrators’ competences from Chełm Land did not differ from those of land administrators, which were assigned to the office by law. In terms of their social background, judicial administrators from Chełm Land were peasants, subjects from the nobility’s estates, and, in rare cases, townspeople.

PL

Woźni generalni (ministerialis Regni generalis) pojawili się w ziemi chełmskiej w latach 70. XVI w. Pierwszy urzędnik noszący ten tytuł odnotowany jest w księdze grodzkiej chełmskiej, we wpisie pochodzącym z 1570 r. Początki urzędu na omawianym terenie związane są z procesem kształtowania się norm prawnych jego funkcjonowania w całej Polsce, uregulowanych po raz pierwszy w konstytucji sejmowej z 1576 r. Do początku XVII w. woźni generalni pochodzący z ziemi chełmskiej wykonywali swoje obowiązki obok woźnych ziemskich. Stopniowo w latach 80. i 90. XVI w. wyparli swoich poprzedników, przejmując całość czynności sądowych związanych ze sprawami toczącymi się przed sądem ziemskim i grodzkim powiatu chełmskiego i krasnostawskiego. Interesujący nas urzędnicy działali lokalnie, w większości przypadków wykonując powierzone czynności w granicach ziemi chełmskiej, pomimo tego, że zgodnie z dokumentem nominacji mieli prawo robić to na terenie całej Rzeczypospolitej. Wynikało to z faktu, że obsługiwali miejscową szlachtę. Kompetencje woźnych generalnych z ziemi chełmskiej nie różniły się od przypisanych prawem do urzędu i od kompetencji posiadanych przez woźnych ziemskich. Woźni generalni z ziemi chełmskiej to pod względem pochodzenia społecznego chłopi, poddani z dóbr szlacheckich i w nielicznych przypadkach mieszczanie.

Keywords

EN

judicial administrator; land administrator; Chełm Land; court official

PL

woźny generalny; woźny ziemski; ziemia chełmska; urzędnik sądowy

• Publisher: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
• Journal: Czasopismo Prawno-Historyczne
• Year: 2022
• Volume: 74
• Issue: 1
• Pages: 141-157

Dates

published

2022

Contributors

author

Robert Jop

• Archiwum Państwowe w Lublinie

• https://orcid.org/0000000313570435

References

• Balzer O., Przewód sądowy polski w zarysie, „Studia nad historią prawa polskiego im. O. Balzera”, t. XV, z. 1, Lwów 1935.
• Chlebowski B. (red.), Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XII, Warszawa 1892.
• Jop R., Creatio ministerialis w dawnej Polsce, „Roczniki Historyczne” 2002, r. 68.
• Jop R., Czas pracy woźnych generalnych z grodów: chełmskiego i krasnostawskiego w II połowie XVII wieku, „Rocznik Chełmski” 2001, t. 7.
• Jop R., Formuły rekognicji we wpisach relacji woźnych sądowych – przyczynek do poznania metod pracy kancelarii grodzkich XVI–XVII wieku [w:] B. Trelińska (red.), Tekst źródła – krytyka, interpretacja, Warszawa 2005.
• Lustracja województw ruskiego, podolskiego i bełskiego 1564–1565, cz. I, wyd. K. Chłapowski, H. Żytkowicz, Warszawa 1992.
• Matricularum Regni Poloniae summaria, Pars 5: Sigismundi Augusti regis tempora complectens 1548–1572, Vol. 2: Acta vicecancellariorum 1548–1572, contexerunt J. Płocha, A. Rybarski, I. Sułkowska, Warszawa 1961.
• Naworski Z., Szlachecki wymiar sprawiedliwości w Prusach Królewskich (1454–1772), Toruń 2004.
• Nowosad W., Formowanie się urzędu woźnego generalnego w ziemi chełmińskiej w końcu XVI wieku [w:] A. Górak, I. Łuć, D. Magier (red.), Dzieje biurokracji na ziemiach polskich, t. 1, Lublin–Siedlce 2008.
• Nowosad W., Woźny ziemski chełmiński i generał woźny ziemski chełmiński w XVI w., „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2008, t. 11.
• Rymaszewski Z., Czynności woźnego sądowego, Warszawa 2010.
• Rymaszewski Z., W kwestii pochodzenia społecznego woźnych sądowych w średniowiecznej Polsce [w:] H. Dziewanowska, K. Dziewanowska-Stefańczyk (red.), Z dziejów kultury prawnej. Studia ofiarowane Profesorowi Juliuszowi Bardachowi w dziewięćdziesięciolecie urodzin, Warszawa 2004.
• Rymaszewski Z., Woźny sądowy, Warszawa 2008.
• Ternes J., Sejmik chełmski za Wazów (1587–1668), Lublin 2004.
• Urban W., Woźni sądowi województwa krakowskiego w latach 1535–1548 i ich szlacheccy pomocnicy, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1987, t. 39, z. 1.
• Urzędnicy województwa ruskiego i ziemi chełmskiej XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Gmiterek, R. Szczygieł, Kórnik 1992.
• Volumina Constitutionum, t. II: 1550–1609, vol. 1: 1550–1585, red. S. Grodziski, I. Dwornicka, W. Uruszczak, Warszawa 2005.
• Volumina legum, t. 1, Petersburg 1859.
• Zarzycki W., Temida sejmowa. Z dziejów sądu sejmowego w Polsce przedrozbiorowej, Warszawa 2000.

Identifiers

DOI

10.14746/cph.2022.1.7

Biblioteka Nauki

14971074