Umowy między dziedzicami a chłopami w zasobie Archiwum Państwowego w Łodzi (1807–1846)

• Authors: Piotr Z. Pomianowski

Title variants

EN

The contracts between landlords and peasants in the resources of the State Archive in Łódź (1807–1846)

Abstracts

EN

The article presents the relations between peasants and landlords in the period between the issuing of the December Decree (1807) and the publication of the June Act (1846). The constitution of the Duchy of Warsaw granted peasants personal freedom and announced the introduction of the Napoleonic Civil Code, which was to abolish feudalism. However, the December Decree, which was issued shortly afterwards, determined that squires should be considered owners of peasant farms, and not the peasant working there, according to the new capitalist understanding. In 1846, the so-called June Act significantly limited the possibility of ousting peasants by squires as it restored the concept of dominium directum et utile for farms with at least three acres of land. The aim of the present paper is to answer the question to what extent the Napoleonic Code affected the relations between the squires and the peasantry. A detailed analysis of the five contracts concluded at that time which are in the State Archive in Łódź suggests that modern French law had very little impact on property relations in the Polish countryside. In fact, the contracts between squires and peasants resulted in legal arrangements described as dominium directum et utile, although this institution was not even mentioned in the Napoleonic Code.

PL

Artykuł dotyczy relacji między chłopami a dziedzicami w okresie między wydaniem dekretu grudniowego (1807) a ogłoszeniem ukazu czerwcowego (1846). Konstytucja Księstwa Warszawskiego przyznała chłopom wolność osobistą i zapowiedziała wprowadzenie zrywającego z feudalizmem napoleońskiego kodeksu cywilnego, ale wydany wkrótce po niej dekret grudniowy przesądził, że za właścicieli gospodarstw chłopskich w nowym kapitalistycznym rozumieniu należy co do zasady uznawać dziedziców, a nie chłopów. Z kolei wydany w 1846 r. tzw. ukaz czerwcowy istotnie ograniczał możliwość rugowania chłopów przez właścicieli ziemskich, przywracając w odniesieniu do gospodarstw obejmujących co najmniej trzy morgi gruntu stan prawny, który można określić mianem własności podzielonej. Celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu Kodeks Napoleona wpłynął na kształt stosunków między dworami a chłopami. Drobiazgowa analiza pięciu zawartych w tym okresie umów znajdujących się obecnie w zasobie Archiwum Państwowego w Łodzi sugeruje, że nowoczesne francuskie prawo w bardzo niewielkim stopniu oddziaływało na stosunki własnościowe na polskiej wsi. Mocą zawieranych umów tworzono prawa rzeczowe, które można określić mianem własności podzielonej – mimo że instytucja ta została pominięta przez twórców Kodeksu Napoleona.

Keywords

EN

Duchy of Warsaw; Congress Kingdom of Poland; land property

PL

Księstwo Warszawskie; Królestwo Kongresowe; własność ziemi

• Publisher: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
• Journal: Czasopismo Prawno-Historyczne
• Year: 2022
• Volume: 74
• Issue: 1
• Pages: 159-172

Dates

published

2022

Contributors

author

Piotr Z. Pomianowski

• Uniwersytet Warszawski

• https://orcid.org/0000000333250930

References

• Źródła
• Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Ostrowskich z Ujazdu, t. 2090.
• Archiwum Państwowe w Łodzi, Akta notariusza Józefa Stokowskiego w Zgierzu, t. 48.
• Archiwum Państwowe w Łodzi, Akta notariusza Sebastiana Starzyńskiego w Zgierzu, t. 3.
• Archiwum Państwowe w Łodzi, Rząd Gubernialny Piotrkowski – Anteriora, t. 1579 i 1589.
• Archiwum Państwowe w Toruniu Oddział we Włocławku, zespół: Naczelnik Powiatu Włocławskiego, jednostka archiwalna nr 494, pismo z 22 lipca/3 sierpnia 1848 r.
• Dekret grudniowy, Dziennik Praw [Księstwa Warszawskiego], t. 1.
• Ukaz Jego Cesarsko-Królewskiej Mości z 26 maja (7 czerwca) 1846 r. dotyczący urządzenia włościan, Dziennik Praw [Królestwa Polskiego], t. 38.
• Literatura
• Bardach J., Historia państwa i prawa Polski, t. I, Warszawa 1965.
• Bardach J., Senkowska-Gluck M. (red.), Historia państwa i prawa Polski, t. 3: Od rozbiorów do uwłaszczenia, Warszawa 1981.
• Bobrzyński M., Szkice i studja historyczne, t. 2, Kraków 1922.
• Bortkiewicz F., Nadziały i powinności chłopów pańszczyźnianych w dobrach prywatnych Królestwa Polskiego, Warszawa 1958.
• Dąbrowski A., Regulacje wsi w świetle skarg chłopskich w dobrach Grabice powiatu piotrkowskiego, „Rocznik Łódzki” 1960, t. III(VI).
• Delsol J.J., Zasady Kodeksu Napoleona w związku z nauką i jurysprudencyą przedstawione, przekł. z fr. dopełniony pod red. M. Godlewskiego, t. 1 i 3, Warszawa 1874.
• Drozd E., „Numerus clausus” praw rzeczowych [w:] S. Sołtysiński (red.), Problemy kodyfikacji prawa cywilnego (studia i rozprawy). Księga pamiątkowa ku czci profesora Zbigniewa Radwańskiego, Poznań 1990.
• Frančiċ M., Geneza terezjańskich i józefińskich reform agrarnych w Czechach i na Morawach, „Przegląd Zachodni” 1954, t. 10, z. 5–6.
• Grodziski S., Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji (1772–1848), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971.
• Grynwaser H., Kodeks Napoleona w Polsce [w:] idem, Kodeks Napoleona w Polsce. Demokracja szlachecka, 1795–1831, Wrocław 1951.
• Grynwaser H., Kwestia agrarna i ruch włościan w Królestwie Polskim w pierwszej połowie XIX wieku [w:] idem, Pisma, t. 2, Wrocław 1951.
• Inglot S. (red.), Historia chłopów polskich, t. 1: Do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej, Warszawa 1970.
• Jewuła Ł., Kargol T., Ślusarek K., Dwór, wieś i plebania w przestrzeni społecznej zachodniej Małopolski w latach: 1772–1815, Kraków 2015.
• Lubomirski J., Jurysdykcya patrymonialna w Polsce, Warszawa 1861.
• Łysiak L., Sądownictwo królewskie w sprawach chłopskich do połowy XVI wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1965, t. 17, z. 2.
• Mencel T., Galicja Zachodnia: 1795–1809. Studium z dziejów ziem polskich zaboru austriackiego po III rozbiorze, Lublin 1976.
• Mencel T., Wieś pańszczyźniana w Królestwie Polskim w połowie XIX wieku, Lublin 1988.
• Mencel T., Zniesienie poddaństwa w Księstwie Warszawskim na tle porównawczym, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 1983, t. 13.
• Nawrot D., Chłopi na Litwie na przełomie XVIII i XIX wieku. Uwagi na marginesie pracy Waleriana Stroynowskiego: O ugodach dziedziców z włościanami [w:] S. Achremczyk, J. Kiełbik (red.), Między barokiem a oświeceniem: społeczeństwo stanowe, Olsztyn 2013.
• Opaliński T., Chłopskie prawa do ziemi i udział chłopów w obrocie nieruchomościami w Księstwie Warszawskim w świetle akt notarialnych (na przykładzie powiatu konińskiego), „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 2020, t. 81.
• Ossowska M., The numerus clausus issue in property law – European private law and the Polish perspective, „Studia Iuridica” 2019, t. 82.
• Rafacz J., Ustrój wsi samorządnej małopolskiej w XVIII wieku, Lublin 1922.
• Rusiński W., Osady tzw. „olędrów” w dawnym woj. poznańskim, Kraków 1947.
• Rymaszewski Z., Kmieć przed sądami publicznymi w świetle krakowskich ksiąg sądowych z XIV–XV wieku, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2006, t. 9, nr 1.
• Stroynowski A., Reforma królewszczyzn na Sejmie Czteroletnim, Łódź 1979.
• Szcząska Z., Ustawa rządowa z 1791 r. [w:] M. Kallas (red.), Konstytucje Polski. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu, t. 1, Warszawa 1990.
• Szymańska H., Niektóre problemy chłopskich praw do ziemi w Królestwie Polskim w latach 1815–1864, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1961, t. 13, z. 1.
• Śreniowski S., Studia nad prawem i stosunkami agrarnymi Królestwa Polskiego (1831–1864), Warszawa 1963.
• Uruski S., Prawodawstwo Królestwa Polskiego dotyczące włościan od chwili ustanowienia Księstwa Warszawskiego do dnia dzisiejszego wyjęte z Dziennika Praw Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, Warszawa 1860.
• Wąsicki J., Przyczynek do dziejów walki klasowej „olędrów” wsi Chmielinka w latach 1793–1806 [w:] idem, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Fragmenty dziejów, Zielona Góra 1978.
• Wąsicki J., Ziemie polskie pod zaborem pruskim: Prusy Nowowschodnie (Neuostpreussen) 1795–1806, Poznań 1963.
• Wąsicki J., Ziemie polskie pod zaborem pruskim: Prusy Południowe 1793–1806: studium historycznoprawne, Wrocław 1957.
• Wiśniewska D., Własność prefabrykancka w Łodzi w latach 1820–1866, Łódź 2019.
• Wołowski J.K., Kurs kodexu cywilnego, t. 2, Warszawa 1868.
• Zamoyski A., Kwestya włościańska, „Roczniki Gospodarstwa Krajowego”, 1848, t. 13, nr 2.
• Исаев И.А., История государства и права России, Moskwa 1996.

Identifiers

DOI

10.14746/cph.2022.1.8

Biblioteka Nauki

14970916