Czas, który wypadł z ram. Antropocen i ekokrytyczna lektura tekstów literackich

• Authors: Patryk Szaj

Title variants

EN

The time is out of joint. Anthropocene and ecocentric reading of literary texts

Abstracts

EN

The first part of the paper offers a theoretical consideration of the Anthropocene as an epoch in which human and geological times have radically mixed. It outlines insights formulated within the Anthropocene discourse, as well as findings of climatology. They encourage developing the Anthropocene’s hauntology as an epoch in which “the time is out of joint”. The second part of the paper applies theory to literary studies practice (especially in terms of ecocriticism). Author reconstructs proposals to practice ecocriticism in the times of the Anthropocene formulated by Timothy Clark and Lynn Keller, and undertakes initial attempts at translating them into the Polish context.

PL

Pierwsza część artykułu podejmuje teoretyczny namysł nad antropocenem jako epoką, w której nastąpiło radykalne wymieszanie czasu ludzkiego i geologicznego. W części tej przedstawione są wglądy formułowane w obrębie dyskursu antropocenu, a także ustalenia klimatologii. Skłaniają one do wypracowania widmontologii antropocenu jako epoki, w której „czas wypadł z ram”. Druga część artykułu przekłada ustalenia teoretyczne na praktykę literaturoznawczą (zwłaszcza ekokrytyczną). Autor rekonstruuje propozycje uprawiania ekokrytyki w czasach antropocenu sformułowane przez Timothy’ego Clarka oraz Lynn Keller i podejmuje wstępne próby przełożenia ich na kontekst literatury polskiej.

Keywords

EN

Anthropocene; ecocriticism; hauntology; geohistory

PL

antropocen; ekokrytyka; widmontologia; geohistoria

• Publisher: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
• Journal: Forum Poetyki
• Year: 2021
• Issue: 24
• Pages: 6-25

Dates

published

2021

Contributors

author

Patryk Szaj

• Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie

• https://orcid.org/0000000263153317

References

• Allenby, Braden R. i Daniel Sarewitz. The Techno-Human Condition. Cambridge: MIT Press, 2018.
• Baldwin, Andrew. „Postcolonial Futures: Climate, Race, and the Yet-to-Come”. ISLE: Interdisciplinary Studies in Literature and Environment 24, nr 2 (2017): 292–305.
• Barcz, Anna. „Przedmioty ekozagłady. Spekulatywna teoria hiperobiektów Timothy’ego Mortona i jej (możliwe) ślady w literaturze”. Teksty Drugie, nr 2 (2018): 75–87.
• Barcz, Anna. Realizm ekologiczny. Od ekokrytyki do zookrytyki w literaturze polskiej. Katowice: Wydawnictwo Naukowe Śląsk, 2016.
• Bińczyk, Ewa. Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2018.
• Boes, Tobias i Kate Marshall. „Writing the Anthropocene: An Introduction”. The Minnesota Review, nr 83 (2014): 60–72.
• Buell, Lawrence. The Environmental Imagination: Thoreau, Nature Writing, and the Formation of American Culture. Cambridge–London: Harvard University Press, 1995.
• Buell, Lawrence. The Future of Environmental Criticism: Environmental Crisis and Literary Imagination. Malden–Oxford–Carlton: Blackwell Publishing, 2005.
• Buell, Lawrence. Writing for an Endangered World: Literature, Culture, and Environment in the U.S. and Beyond. Cambridge–London: Harvard University Press, 2001.
• Chakrabarty, Dipesh. „Klimat historii. Cztery tezy”. Przetłumaczone przez Magda Szcześniak. Teksty Drugie, 5 (2014): 168–99.
• Chakrabarty, Dipesh. „The Human Condition in the Anthropocene”. The Tanner Lectures in Human Values, 2015.
• Clark, Timothy. Ecocriticism on the Edge. The Anthropocene as a Threshold Concept. London–New York: Bloomsbury, 2015.
• Crutzen, Paul, Will Steffen i John R. McNeill. „The Anthropocene: Are Humans Now Overwhelming the Great Forces of Nature?”. Ambio 36, nr 8 (2007): 614–21.
• Crutzen, Paul i Eugene Stoermer. „The Anthropocene”. IGBP Global Change Newsletter, 41 (2000): 17–18.
• Derrida, Jacques. L’Animal que donc je suis. Paris: Galilée, 2006.
• Derrida, Jacques. Séminaire La bête et le souverain, t. 1. Paris: Galilée, 2008.
• Derrida, Jacques. Séminaire La bête et le souverain, t. 2. Paris: Galilée, 2010.
• Derrida, Jacques. Widma Marksa. Stan długu, praca żałoby i nowa międzynarodówka. Przełożone przez Tomasz Załuski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2016.
• Environmental Humanities: Voices from the Anthropocene. Zredagowane przez Serpil Oppermann i Serenella Iovino. London–New York: Rowman and Littlefield, 2017.
• Felstiner, John. Can Poetry Save the Earth? A Field Guide to Nature Poems. New Haven: Yale University Press, 2009.
• Fiedorczuk, Julia. „Poezja samoświadomego antropocenu”. W Prognoza niepogody. Literatura polska w XXI wieku. Zredagowane przez Maciej Jakubowiak i Szymon Kloska, 81–93. Wołowiec: Czarne, 2020.
• Fiedorczuk, Julia. Tlen. Wrocław: Biuro Literackie, 2009.
• Fiedorczuk, Julia i Gerardo Baltrán. Ekopoetyka. Ekologiczna obrona poezji. Warszawa: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Uniwersytet Warszawski, 2020.
• Fisher, Mark. Ghosts of My Life: Writings on Depression, Hauntology and Lost Futures. Alresford: Zero Books, 2014.
• Foster, John Bellamy. Marx’s Ecology. New York: Monthly Review Press, 2000.
• Glosowitz, Monika. „Wspólnoty afektywne. Ilona Witkowska”. W Maszynerie afektywne. Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet, 198–223. Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2019.
• Hamilton, Clive. Defiant Earth: The Fate of Humans in the Anthropocene. Crows Nest: Allen&Unwin, 2017.
• Hamilton, Clive. „Human Destiny in the Anthropocene”. W The Anthropocene and the Global Environmental Crisis: Rethinking Modernity in a New Epoch. Zredagowane przez Clive Hamilton, Christophe Bonneuil i François Gemenne, 32–43. New York: Routledge, 2015.
• Hamilton, Clive, Christophe Bonneuil i François Gemenne. „Thinking the Anthropocene”. W The Anthropocene and the Global Environmental Crisis: Rethinking Modernity in a New Epoch. Zredagowane przez Clive Hamilton, Christophe Bonneuil i François Gemenne, 1–13. New York: Routledge, 2015.
• Haraway, Donna J. „Staying with the Trouble: Anthropocene, Capitalocene, Chthulucene”. W Anthropocene or Capitalocene? Nature, History, and the Crisis of Capitalism. Zredagowane przez Jason W. Moore, 34–76. Oakland: PM Press, 2016.
• Heidegger, Martin. Die Grundbegriffe der Metaphysik. Welt-Endlichkeit-Einsamkeit. Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann, 1983.
• Hillis Miller, Joseph. „Anachronistic Reading”. Derrida Today 3, nr 1 (2010): 75–91.
• Hiltner, Ken. „General Introduction”. W Ecocriticism. The Essential Reader. Zredagowane przez Ken Hiltner. London–New York: Routledge, 2015.
• Jarzyna, Anita. Post-koiné. Studia o nieantropocentrycznych językach (poetyckich). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2019.
• Keller, Lynn. Recomposing Ecopoetics: North American Poetry of the Self-Conscious Anthropocene. Charlottesville–London: Univeristy of Virginia Press, 2017.
• King, Michalea D., Ian M. Howat, Salvatore G. Candela, Myoung J. Noh, Seongsu Jeong, Brice P.Y. Noël, Michiel R. van den Broeke, Bert Wouters i Adelaide Negrete. „Dynamic ice loss from the Greenland Ice Sheet driven by sustained glacier retreat”. Communications Earth & Environment, nr 1 (2020).
• Klimatyczne ABC. Zredagowane przez Magdalena Budziszewska, Aleksandra Kardaś i Zbigniew Bohdanowicz. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2021.
• Knickerbocker, Scott. Ecopoetics: The Language of Nature, the Nature of Language. Boston: University of Massachusetts Press, 2012.
• Kujawa, Dawid. „Od stawania-się-zwierzęciem do stawania-się-molekularnym. Poezja w ujęciu ekozoficznym”. W Ekokrytyka. Zredagowane przez Krzysztof Wojciechowski. 81–91. Poznań: Wydawnictwo WBPiCAK, 2018.
• Latour, Bruno. „Agency at the time of the Anthropocene”. New Literary History 45, nr 1 (2014): 1–18.
• Latour, Bruno. Nigdy nie byliśmy nowocześni. Studium z antropologii symetrycznej. Przetłumaczone przez Maciej Gdula. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2011.
• Leggewie, Claus i Harald Welzer. Koniec świata, jaki znaliśmy. Klimat, przyszłość i szanse demokracji. Przetłumaczone przez Piotr Buras. Warszawa: Krytyka Polityczna, 2012.
• Lewis, Simon L. i Mark A. Maslin. „Defining the Anthropocene”. Nature 519, nr 7542 (2015): 171–80.
• McBrien, Justin. „Accumulating Extinction: Planetary Catastrophism in the Necrocene”. W Anthropocene or Capitalocene? Nature, History, and the Crisis of Capitalism. Zredagowane przez Jason W. Moore, 116–37. Oakland: PM Press, 2016.
• Marzec, Andrzej. Widmontologia. Teoria filozoficzna i praktyka artystyczna ponowoczesności. Warszawa: Fundacja Bęc Zmiana, 2015.
• Material Ecocriticism. Zredagowane przez Serenella Iovino i Serpil Oppermann. Bloomington: Indiana University Press, 2014.
• Merwin, William Stanley i Julia Fiedorczuk. „Już tylko o ogrodach”. Tygodnik Powszechny, 2013. https://www.tygodnikpowszechny.pl/juz-tylko-o-ogrodach-19688. (dostęp: 11.06.2021)
• Momro, Jakub. Widmontologie nowoczesności. Genezy. Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2014.
• Moore, Jason W. Capitalism in the Web of Life: Ecology and the Accumulation of Capital. London: Verso, 2015.
• Moore, Jason W. „Introduction: Anthropocene or Capitalocene? Nature, History, and the Crisis of Capitalism” . W Anthropocene or Capitalocene? Nature, History, and the Crisis of Capitalism. Zredagowane przez Jason W. Moore, 1–13. Oakland: PM Press, 2016.
• Morton, Timothy. Dark Ecology: For a Logic of Future Coexistence. New York: Columbia University Press, 2016.
• Morton, Timothy. Ecology without Nature. Rethinking Ecological Aesthetics. Cambridge–London: Harvard University Press, 2007.
• Morton, Timothy. Hyperobjects: Philosophy and Ecology After the End of the World. Minneapolis–London: University of Minnesota Press, 2013.
• Northcott, Michael. „Eschatology in the Anthropocene: From the Chronos of Deep Time to the Kairos of the Age of Humans”. W The Anthropocene and the Global Environmental Crisis: Rethinking Modernity in a New Epoch. Zredagowane przez Clive Hamilton, Christophe Bonneuil i François Gemenne, 100–111. London–New York: Routledge, 2015.
• Oppermann, Serpil. „Introducing Migrant Ecologies in an (Un)bordered World”. ISLE: Interdisciplinary Studies in Literature and Environment 24, nr 2 (2017): 1–14.
• Oppermann, Serpil. „Rethinking Ecocriticism in an Ecological Postmodern Framework: Mangled Matter, Meaning, and Agency”. W Literature, Ecology, Ethics: Recent Trends in Ecocriticism. Zredagowane przez Timo Müller i Michael Salter, 35–50. Heidelberg: Universtitatsverlag Winter, 2012.
• Patel, Raj i Jason W. Moore. „Tania natura”. W O jeden las za daleko. Demokracja, kapitalizm i nieposłuszeństwo ekologiczne w Polsce. Zredagowane przez Przemysław Czapliński, Joanna B. Bednarek i Dawid Gostyński. Warszawa: Książka i Prasa, 2019.
• Popkiewicz, Marcin i Szymon Malinowski. „Rozpad lądolodu Antarktydy Zachodniej nieunikniony”. Nauka o klimacie, 2015. https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/rozpad-ladolodu-antarktydy-zachodniej-nieunikniony-77.
• Pranke, Michał. Rant. Łódź: Dom Literatury w Łodzi, 2018.
• Reilly, Evelyn. Apocalypso. New York: Roof Books, 2012.
• Reilly, Evelyn. „Eco-Noise and the Flux of Lux”. W Eco Language Reader. Zredagowane przez Brenda Iijima, 255–74. Brooklyn: Nightboat Books, 2010.
• Retallack, Joan. „What Is Experimental Poetry & Why Do We Need It?” Jacket 32 (2007). http://jacketmagazine.com/32/p-retallack.shtml. (dostęp: 11.06.2021)
• Rigby, Kate. „Earth, World, Text: On the (Im)possibility of Ecopoiesis”. New Literary History 35, nr 3 (2004): 427–42.
• Rigby, Kate. „Ecocriticism”. W Introducing Criticism at the 21st Century. Zredagowane przez Julian Wolfreys, 151–78. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2002.
• Rockström, Johan, Will Steffen, Kevin Noone, Åsa Persson, F. Stuart Chapin, Eric Lambin, Timothy M. Lenton i in. „Planetary Boundaries: Exploring the Safe Operating Space for Humanity”. Ecology and Society 14, nr 2 (2009): 472–75.
• Skurtys, Jakub. „Pieśń kopalin i tworzyw sztucznych (wokół «Wierszy organicznych» Kacpra Bartczaka)”. W Ekokrytyka. Zredagowane przez Krzysztof Wojciechowski, 22–36. Poznań: Wydawnictwo WBPiCAK, 2018.
• Steffen, Will, Wendy Broadgate, Lisa Deutsch, Owen Gaffney i Cornelia Ludwig. „The Trajectory of the Anthropocene: The Great Acceleration”. The Anthropocene Review 2, nr 1 (2015): 81–98.
• Ubertowska, Aleksandra. „«Mówić w imieniu biotycznej wspólnoty». Anatomie i teorie tekstu środowiskowego”. Teksty Drugie, nr 2 (2018): 17–40.
• Walas, Teresa. Czy możliwa jest inna historia literatury? Kraków: Universitas, 1993.
• Wallerstein, Immanuel. Koniec świata jaki znamy. Przetłumaczone przez Michał Bilewicz, Adam W. Jelonek i Krzysztof Tyszka. Warszawa: Wydawnictwo Scholar, 2004.
• Wheeler, Wendy. „The Biosemiotic Turn: Abduction, or, the Nature of Creative Reason in Nature and Culture”. W Ecocritical Theory: New European Approaches. Zredagowane przez Axel Goodbody i Kate Rigby, 270–82. Charlottesville–London: University of Virginia Press, 2011.
• Widma Derridy. Zredagowane przez Agata Bielik-Robson i Piotr Sadzik. Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2018.
• Woods, Derek. „Scale Critique for the Anthropocene”. Minnesota Review, nr 83 (2014): 133–42.
• „Working Group on the «Anthropocene»”, b.d. http://quaternary.stratigraphy.org/working-groups/anthropocene/. (dostęp: 11.06.2021)

Identifiers

DOI

10.14746/fp.2021.24.30229

Biblioteka Nauki

1954136