Despotyczne oko? Romantyczne unaukowienie obrazu natury (Słowacki–Bacon, Mickiewicz–Kepler)

• Authors: Marcin Leszczyński

Title variants

EN

The despotic eye? Romantic scientification of the vision of nature (Słowacki–Bacon, Mickiewicz–Kepler)

Abstracts

EN

The article discusses and deconstructs the nature-culture dichotomy, examining how the image of nature in Romanticism was filtered through cultural matrices, especially in connection with the development of natural sciences, and the concept of cognition, which was most often perceived as based on the senses. Science, rooted in culture and society, and various cultural codes influenced a new poetics of nature. The analysis of the works by Mickiewicz and Słowacki demonstrates that old astronomical theories (attractive in terms of poetics and aesthetics, though widely rejected) co-existed in poetry alongside newer discoveries (Kepler), ultimately allowing poets to combine modern empiricism and materialism with spiritualism using the same method (inductive reasoning).

PL

Artykuł prezentuje, dekonstruując dychotomię natura–kultura, jak w okresie romantyzmu obraz natury filtrowany był przez kulturowe matryce – zwłaszcza związane z rozwojem nauk ścisłych, a więc z poznaniem, które postrzegano najczęściej jako oparte na zmysłach, czysto materialne. Nauka, sama uwikłana w kulturę i społeczeństwo, dostarczała tworzywa do nowej poetyki natury wraz z repertuarem kodów kulturowych. Na przykładzie Mickiewicza i Słowackiego ukazane zostanie, jak mogła współistnieć stara astronomia (poetycko i estetycznie atrakcyjna, choć powszechnie już odrzucona) obok nowszych odkryć (Kepler), a wraz z nowożytnym empiryzmem i materializmem (Bacon) można było zespolić spirytualizm, korzystając z tej samej metody poznawczej (indukcja).

Keywords

EN

Juliusz Słowacki; Adam Mickiewicz; Francis Bacon; Johannes Kepler; nature and culture; literature and science; astronomy

PL

Juliusz Słowacki; Adam Mickiewicz; Francis Bacon; Johannes Kepler; natura i kultura; literatura i nauka; astronomia

• Publisher: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
• Journal: Forum Poetyki
• Year: 2021
• Issue: 24
• Pages: 42-61

Dates

published

2021

Contributors

author

Marcin Leszczyński

• Uniwersytet Warszawski

• https://orcid.org/0000000153219231

References

• Bartoszewicz, Antonina. „Natura”. Hasło w Słownik literatury polskiej XIX wieku. Zredagowane przez Józef Bachórz i Alina Kowalczykowa, 593–598. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991.
• Bono, James J. „Science Studies as Cultural Studies”. W The Cambridge Companion to Literature and Science, red. Steven Meyer, 156–175. Cambridge: Cambridge University Press, 2018.
• Brothers, Dometa Wiegand. The Romantic Imagination and Astronomy. On All Sides Infinity. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2015.
• Coetzee, John Maxwell. Hańba. Przetłumaczone przez Michał Kłobukowski. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2004.
• Czajkowska, Agnieszka. „Poeci uczeni”. Związki nauki i literatury w twórczości romantyków. Częstochowa: Wydawnictwo im. S. Podobińskiego Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, 2016.
• Dybizbański, Marek. Romantyczna futurologia. Kraków: Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Krakowskiej, 2005.
• Fiedorczuk, Julia. Cyborg w ogrodzie. Wprowadzenie do ekokrytyki. Gdańsk: Wydawnictwo Naukowe Katedra, 2015.
• Gaukroger, Stephen. „The Discovery and Consolidation of a Scientific Culture in the West in the Modern Era”. Historically Speaking 4, nr 2 (2013): 18–20.
• Gromadzki, Juliusz. „Genezis z Ducha a teorie ewolucji przyrodniczej”. Przegląd Humanistyczny, nr 1/2 (2000): 57–66.
• Janion, Maria. „Kuźnia natury”. W Prace wybrane, t. 1: „Gorączka romantyczna”, 275–322. Kraków: Universitas, 2000.
• Kochanowska, Ewa. Romantyczna literatura wobec nauki. „Henryk Ofterdingen” Novalisa i „Genezis z Ducha” Słowackiego. Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, 2002.
• Korespondencja Juliusza Słowackiego. Opracowane przez Eugeniusz Sawrymowicz, t. II. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1963.
• Kuhn, Thomas S. The Copernican Revolution: Planetary Astronomy in the Development of Western Thought. Cambridge–London: Harvard University Press, 1985.
• Latour, Bruno. We Have Never Been Modern. Cambridge: Harvard University Press, 1993.
• Latour, Bruno i Steve Woolgar. Życie laboratoryjne. Konstruowanie faktów naukowych. Przetłumaczone przez Krzysztof Abriszewski, Paweł Gąska, Maciej Smoczyński i Adrian Zabielski. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury, 2020.
• Ławski, Jarosław. Ironia i mistyka. Doświadczenia graniczne wyobraźni poetyckiej Juliusza Słowackiego. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2005.
• Ławski, Jarosław. Mickiewicz. Mit – historia. Studia. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana, 2010.
• Lewis, Clive Staples. Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansowej. Przetłumaczone przez Witold Ostrowski. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1986.
• Linde, Samuel Bogumił. Słownik języka polskiego, t. I, cz. II. Warszawa: Bogumił Linde, 1808.
• Maistre, Joseph de. An Examination of the Philosophy of Bacon Wherein Different Questions of Rational Philosophy are Treated. Przetłumaczone przez Richard A. Lebrun. Montreal–Kingston–London–Buffalo: McGill-Queen’s University Press, 1998.
• Mickiewicz, Adam. Dziady. Opracowane przez Stanisław Pigoń. Warszawa: Czytelnik, 1980.
• Mickiewicz, Adam. Pan Tadeusz. Opracowane przez Stanisław Pigoń. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2018.
• Mickiewicz, Adam. „Wykład I”. W Dzieła, wydanie rocznicowe, t. VIII. Warszawa: Czytelnik, 1997.
• Nowicka-Jeżowa, Alina, Elwira Buszewicz i Justyna Dąbkowska-Kujko. „Twórcy doby wczesnonowożytnej w poszukiwaniu natury”. W Obraz natury w kulturze intelektualnej, literackiej i artystycznej dobry staropolskiej. Zredagowanie przez Alina Nowicka-Jeżowa, Elwira Buszewicz, Justyna Dąbkowska-Kujko i Aleksandra Jakóbczyk-Gola, 7–18. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2021.
• Oleksowicz, Bolesław. „Kładę me dłonie na […] szklanych harmoniki kręgach”. W „Dziady”, historia, romantyzm. Studia i szkice , 165–183. Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2008.
• Pickering, Andrew. „From Science as Knowledge to Science as Practice”. W Science as Practice and Culture. Zredagowane przez Andrew Pickering, 1–26. Chicago: University of Chicago Press, 1992.
• Piwińska, Marta. „Mickiewicza jazdy gwiazd”. W Romantyzm – poezja – historia. Prace ofiarowane Zofii Stefanowskiej. Zredagowane przez Maria Prussak i Zofia Trojanowiczowa, 150-169. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2002.
• Płonka-Syroka, Bożena. „Imputacje kulturowe w kształtowaniu się obrazu natury w myśli europejskiej od XVI do końca XIX wieku. Zarys zagadnienia”. W Człowiek wobec natury – humanizm wobec nauk przyrodniczych. Zredagowane przez Jacek Sokolski, 207–236. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2010.
• Poezja i astronomia. Zredagowane przez Bogdan Burdziej i Grażyna Halkiewicz-Sojak. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2006.
• Słowacki, Juliusz. [„Dialog troisty z Helionem, Helois i przeciwnikami”]. W Dzieła wszystkie. Zredagowane przez Juliusz Kleiner, 227–349. Wrocław: Zakład im. Ossolińskich, 1954, t. XIV.
• Słowacki, Juliusz. Dzieła wszystkie. Zredagowane przez Juliusz Kleiner. Wrocław: Zakład im. Ossolińskich, 1955, t. XV.
• Słowacki, Juliusz. Raptularz 1843–1849. Opracowane przez Marek Troszyński. Warszawa: Topos, 1996.
• Strzyżewski, Mirosław. „Wokół harmonii sfer w Wielkiej Improwizacji Adama Mickiewicza”. W Romantyczne sfery muzykalne. Literackie konteksty idei „musica instrumentalis”, 65-95. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2010.
• Szturc, Włodzimierz. „Kosmos w Dziadach Adama Mickiewicza”. W Mickiewicz. W 190-lecie urodzin. Zredagowane przez Halina Krukowska, 185–194. Białystok: Dział Wydawnictw Filii UW, 1993.
• Śniadecki, Jan. „O Koperniku”. W Dzieła Jana Śniadeckiego. Opracowane przez Michał Baliński, t. II, 93-206. Warszawa: August Emmanuel Glücksberg, 1839.
• Śniadecki, Jan. Jeografia, czyli opisanie matematyczne i fizyczne ziemi. Wilno: Józef Zawadzki, 1818.
• Tuczyński, Jan. „Kopernikanizm Słowackiego”. Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego, nr 10-11 (1986): 311–319.
• Ważyk, Adam. Cudowny kantorek. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979.
• Wordsworth, William. „The Prelude”. W The Poems of William Wordsworth. Zredagowane przez Jared Curtis, t. III. Penrith: Humanities-Ebook, 2009. PDF.
• Wrzosek, Wojciech. Historia – kultura – metafora. Powstanie nieklasycznej historiografii. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2010.
• Wyrwicz, Karol. Geografia powszechna czasów teraźniejszych. Warszawa: Drukarnia I.K.Mci i Rzeczypospolitej in Collegio Soc. Jesu, 1773

Identifiers

DOI

10.14746/fp.2021.24.30231

Biblioteka Nauki

1954114