Ogólnopolska kariera śląskiego wulgaryzmu

• Authors: Bogusław Wyderka

Title variants

EN

Polish nationwide career of Silesian vulgarism

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł omawia dzieje wulgaryzmu ciul, który z dialektu śląskiego przeszedł do odmiany potocznej polszczyzny ogólnej. Po raz pierwszy wulgaryzm zapisano w 1875 r. w śląskich dokumentach sądowych. Leksem pochodzi z gwar czeskich (por. culík ‘warkocz, spleciona kępa włosów’) lub morawskich (culík ‘sopel’). Pierwotne znaczenie uległo metaforyzacji i zaczęło oznaczać ‘narząd męski, penis’. Wyraz ciul jako wulgaryzm zaczął być używany w funkcji wyzwiska, co dokumentują zapisy archiwalne. W różnych typach kontaktów owo obraźliwe określenie mężczyzny łatwo zmieniało semantykę i ekspresyjne zabarwienie, od ‘oszusta, szumowiny’ po ‘niedorajdę, głupka’. Pierwotne wulgarne znaczenie leksemu rozszczepiało się na kolejne warianty, które zaczęły się neutralizować i tracić więź semantyczną z pierwotnym znaczeniem wulgarnym. Z kolei szerokie ramy kontaktów kulturowo-językowych w relacjach ponadregionalnych umożliwiły zadomowienie się ekspresywizmu w polszczyźnie potocznej. Proces dokonywał się w miarę dynamicznie, ponieważ w rozprzestrzenianiu się leksemu i nowych znaczeń dużą rolę odgrywały społecznościowe media cyfrowe.

EN

The article discusses the history of the vulgarism ciul transferred from the Silesian dialect to colloquial Polish. It was mentioned for the first time in 1875 in Silesian court documents. The lexeme derives from Czech dialects (compare culík ‘plait, plaited clump of hair’) or Moravian dialects (culík ‘icicle’). The primary meaning has been metaphorised to mean ‘the masculine organ, the penis’. The word ciul as a vulgarism started to be used as an epithet as documented in archival materials. In various types of interactions, this offensive definition of a male easily changed its semantics and expressive tone from ‘trickster, scum’ to ‘blunderer, fool’. The primary vulgar meaning of the lexeme morphed into subsequent variations that would become neutral and lose its sematic relation with its basic vulgar meaning. Intense cultural and linguistic contacts in cross-regional contexts enabled the expression to settle down in Polish colloquial language. The process was quite dynamic with social media playing an important role in spreading the lexeme and its new meanings.

Keywords

PL

wulgaryzm ciul; zmiany semantyczne; etymologia

EN

vulgarism ciul; semantic development; etymology; vulgarism ciul; semantic development; etymology

• Publisher: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk
• Journal: Gwary Dziś
• Year: 2019
• Volume: 11

Dates

published

2019-12-15

Contributors

author

Bogusław Wyderka

• Uniwersytet Opolski, Instytut Językoznawstwa

• https://orcid.org/0000-0002-0822-6034

References

• Anusiewicz J., Skawiński J. (1966), Słownik polszczyzny potocznej, Warszawa–Wrocław.
• Bańkowski A. (2000), Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Warszawa.
• Bartoš F. (oprac.) (1906), Dialektický slonvík moravský, Praha.
• Bergen B.K. (2019), What the F. Co przeklinanie mówi o naszym języku, umyśle i nas samych, Kraków.
• Bieńkowska D., Cybulski M., Umińska-Tytoń E. (2007), Słownik dwudziestowiecznej Łodzi, Łódź.
• ESJPXVII, Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku (https://sxvii.pl/).
• Grochowski M. (2008), Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów, wyd. III, Warszawa.
• Grybosiowa A. (1998), Liberalizacja społecznej oceny wulgaryzmów, [w:] Człowiek – dzieło – sacrum, pod red. S. Gajdy i H.J. Sobeczki, Opole, s. 361–369.
• ISJP, Inny słownik języka polskiego PWN, red. M. Bańko, t. 1–2, Warszawa 2000.
• Iżykowska M., Starczewska-Wojnar A. (2015), „Ty bestya! Ty kamelo!”. Agresja językowa w polszczyźnie śląskiej (1845–1938), Opole.
• KarSGP, Karłowicz J., Słownik gwar polskich, t. I–VI, Kraków 1900–1911.
• KąśOrawa, Kąś J., Słownik gwary orawskiej, Kraków 2003.
• KąśPodhale, Kąś J., Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. II, Bukowina Tatrzańska–Nowy Sącz 2015.+
• Kowalikowa J. (1994), Znaczenie i funkcja wyrazów tzw. brzydkich we współczesnej polszczyźnie mówionej, (w:) Współczesna polszczyzna mówiona w odmianie opracowanej (oficjalnej), pod red. Z. Kurzowej i W. Śliwińskiego, Kraków, s. 105–113.
• Kowalikowa J. (2000), Wulgaryzmy we współczesnej polszczyźnie, [w:] Język trzeciego tysiąclecia, pod red. G. Szpili, Kraków, s. 121–132.
• LindeSJP, Linde S.B., Słownik języka polskiego, t. 1–4, Warszawa 1807–1814.
• Lewinson J. (1996), Słownik seksualizmów polskich, Warszawa.
• Machek V. (1997), Etymologický slovník jazyka českého, Praha.
• Malinowski L. (1892), O niektórych wyrazach ludowych polskich. Zapiski porównawcze, Kraków.
• Miejski słownik slangu i mowy potocznej ( https://www.miejski.pl/).
• Narodowy Korpus Języka Polskiego ( www.nkjp.uni.lodz.pl/).
• Nowak J.K. (2012), Słownik gwary górali żywieckich, Żywiec–Grójec–Warszawa.
• OleschAn, Olesch R. (1958–1959), Der Vorschatz der polnischen Mundart von Sankt Annaberg, Bd I–II, Berlin.
• Ożóg K. (2006), Pauperyzacja języka współczesnej polityki, „LingVariaˮ nr 1, s. 81–90.
• PSWP, Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, t. 1–50, Poznań 1994–2005.
• Rejzek J. (2001), Český etymologický slovník, Praha.
• Ripka I. red., 1994, Slovník slovenských nárečí, t. 1, Bratislava.
• SGP PAN, Słownik gwar polskich, opracowany przez Zakład Dialektologii Polskiej Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, t. 1–2, red. M. Karaś, t. 3–5, red. J. Reichan, Wrocław–Kraków 1979–1998; t. 6–7, red. J. Okoniowa, Kraków 2001–2013.
• SGŚ, Słownik gwar śląskich, t. 1–XVI, red. B. Wyderka, Opole 2000–2017.
• SJPDor, Słownik języka polskiego, t. 1–11, pod red. W. Doroszewskiego, Warszawa 1958–1969.
• SJPDubisz, Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1–4, pod red. S. Dubisza, Warszawa 2003.
• SJPDunaj, Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Warszawa 1996.
• SłCiesz, Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego, pod red. J. Wronicz, wyd. II, Ustroń 2010.
• Słownik języka polskiego (https://sjp.pl/).
• SłStp, Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–11, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1953–2002.
• SłWar, Słownik języka polskiego, t. 1–8, pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego, Warszawa 1900–1927.
• SłWil, Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2, Wilno 1861.
• SPXVI, Słownik polszczyzny XVI w., t. III: BY–CYZ, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968.
• SPLP, Słownik polskich leksemów potocznych, red. W. Lubaś, t. 1: A–Ć, Kraków 2001.
• Stomma L., 2000, Słownik polskich wyzwisk, inwektyw i określeń pejoratywnych, Warszawa.
• WSJP, Wielki słownik języka polskiego IJP PAN, red. P. Żmigrodzki (ww.wsjp.pl/).
• WSJP PWN, Wielki słownik języka polskiego PWN, t. 1–5, pod red. S. Dubisza, Warszawa 2018.
• ZarAJŚ: Zaręba A., Atlas językowy Śląska, t. I–VIII, Warszawa–Kraków 1969–1990.
• Zarzeczny G., Mazurek M. (2009), Co komunikują polskie wulgaryzmy?, [w:] Procesy rozwojowe współczesnej polszczyzny, cz. 1: Najnowsze zjawiska w polszczyźnie, pod red. K. Zalejarza i K. Ruty, Poznań, s. 174–183.

Identifiers

DOI

10.14746/gd.2019.11.13