Leksem siła ‘dużo, wiele’ w gwarach polskich i polszczyźnie południowokresowej

• Authors: Anna Kostecka-Sadowa

Title variants

EN

Lexeme siła ‘much, many’ in Polish dialects and southern Polish dialect in the borderland

Abstracts

EN

The aim of the article is to discuss the process of numbering the noun in the Polish dialects and the South Polish language. The basis for the analysis is the noun “siła”, in its original meaning designating cetain objects or phenomena and, in conjunction with other nouns, denoting approximately the numer of items in a set. An analysis of the contexts in which the selected lex occurs shows its multi-stage and multi-directional semantic development, which leads to a shift of words from the noun class to the numeral class. Observing the development of the changes to the meaning of words shows that the numbering of nouns in dialects is similar to that in the general language. The semantic development of quantitative nouns, not only for numerical words, but also for adverbs, distinguishes the dictionary of dialects from the general Polish language.

PL

Celem artykułu jest omówienie procesu numeralizacji rzeczownika w gwarach polskich oraz polszczyźnie poludniowokresowej. Podstawę analizy stanowi rzeczownik siła, który w swoim znaczeniu pierwotnym nazywa konkretne przedmioty czy zjawiska, a w połączeniu z innymi rzeczownikami oznacza w sposób przybliżony liczebność danego zbioru. Analiza kontekstów, w których występuje wyselekcjonowany leksem, pokazuje jego wieloetapowy i wielokierunkowy rozwój semantyczny, którego rezultatemjest przesunięcie wyrazów z klasy rzeczowników do klasy liczebników. Obserwacja ewolucji zmian znaczeniowych wyrazów wykazuje, że numeralizacja rzeczowników w gwarach przebiega podobnie jak w języku ogólnym. Cechą odróżniającą leksykę gwarową od polszczyzny ogólnej jest niestandardowy rozwój semantyczny rzeczowników ilościowych, polegający na wchodzeniu w zależności charakterystyczne nie tylko dla liczebników, ale także dla przysłówków.

Keywords

EN

Polish and Ukrainian dialects; indefinite numerals; numeral pronouns

PL

gwary polskie i ukraińskie; numeralizacja rzeczowników; rzeczowniki ilościowe; liczebniki nieokreślone

• Publisher: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk
• Journal: Gwary Dziś
• Year: 2023
• Volume: 16
• Pages: 121-130

Dates

published

2023

Contributors

author

Anna Kostecka-Sadowa

• Polska Akademia Nauk w Krakowie, Instytut Języka Polskiego

• https://orcid.org/000000022287904X

References

• Cechosz-Felczyk I. (2004), Słownictwo gwary Oleszkowiec i Hreczan na Podolu, Kraków.
• Chachulska B. (2002), Analiza składniowa leksykalnych wykładników parametryzacji świata, Kraków.
• Chludzińska J. (1964), Uwagi o przysłówkach Warmii i Mazur, „Prace Filologiczne”, t. 13 (3), s. 133-142.
• Chromik J. (2008), Draganówka. Ludzie - mowa - tradycja, [w:] Słownictwo kresowe. Studia i materiały, red. J. Rieger, Warszawa, s. 13-110.
• Doroszewski W. (1952), Podstawy gramatyki polskiej. Część pierwsza, Warszawa.
• Grochowski M. (1996), O wykładnikach aproksymacji. Liczebniki niewłaściwe a operatory przyliczebnikowe, [w:] Studia z leksykologii i gramatyki języków słowiańskich. VI polsko-szwedzka konferencja slawistyczna, red. H. Wróbel, Kraków, s. 31-37.
• Grochowski M. (2005), O cechach gramatycznych i znaczeniu jednostek o postaci trochę, [w:] Przysłówki i przyimki. Studia ze składni i semantyki języka polskiego, red. M. Grochowski, Toruń, s. 101-111.
• Gramatyka współczesnego języka polskiego, t. 2: Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa 1984.
• Hłuszko M., Chomczak L. (2017), Nadsiannia: tradycijna kultura i pobut, Lwiw. Lehr-Spławiński T., Kubiński R. (1946), Gramatyka języka polskiego, Kraków.
• Klemensiewicz Z. (1930), Liczebnik główny w polszczyźnie literackiej, „Prace Filologiczne” 15, s. 1−130.
• Klemensiewicz Z. (1937), Składnia współczesnej polszczyzny kulturalnej, Kraków.
• Klemensiewicz Z. (1939), Gramatyka współczesnej polszczyzny kulturalnej w zarysie, Warszawa.
• Klemensiewicz Z. (1983), Podstawowe wiadomości z gramatyki języka polskiego, Warszawa.
• Kość J. (2000), Archaizmy a interferencje w strefie polsko-ukraińskich kontaktów językowych, „Slavia Orientalis”, t. 49, nr 3, s. 451-462.
• Kozioł J. (2015), Proces numeralizacji rzeczowników w gwarach polskich (na wybranych przykładach), [w:] Odkrywanie słowa - historia i współczesność, red. U. Sokólska, Białystok, s. 541-550.
• Kozioł J. (2016), Liczebniki nieokreślone w opisie językoznawczym i praktyce leksykograficznej- zarys problematyki, „Prace Językoznawcze” XVIII/1, s. 93-102.
• Kozioł J. (2017), Niestandardowy rozwój semantyczny tak zwanych rzeczowników ilościowych w gwarach polskich. Zarys problematyki, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, t. LXIV, s. 123-136.
• Kozioł J. (2018), Kilka uwag o gwarowym leksemie mocka na tle polszczyzny ogólnej, [w:] Dialog pokoleń w języku i językoznawstwie, red. B. Falińska, Warszawa, s. 119-126.
• Kuć J. (2008), Rzeczowniki ilościowe jako miary plonów (na przykładzie gwar podlasko-mazowieckich), [w:] Językowa przeszłość i współczesność Mazowsza i Podlasia. Polszczyzna Mazowsza i Podlasia, t. 13, red. H. Sędziak, s. 109-121.
• Kuć J. (2011), Rzeczowniki ilościowe w komunikacji wielopokoleniowej, [w:] Polszczyzna trzech pokoleń. Podobieństwa i różnice, red. K. Wojtczak, M. Jasińska, Siedlce, s. 91-102.
• Modzelewska R., Rieger J. (2008), Słownictwo gwary Satanowa nad Zbruczem, [w:] Słownictwo kresowe. Studia i materiały, red. J. Rieger, Warszawa, s. 261-365.
• Obrębska-Jabłońska A. (1948), Liczebniki nieokreślone w systemie języka polskiego, „Język Polski”, z. 28 (4), s. 111-116.
• Paryl W. (2004), Słownik gwary przesiedleńców ze wsi Tuligłowy koło Komarna, Kraków.
• Słownictwo gwarowe przesiedleńców z Ukrainy. Słownik porównawczy kilku wsi w Tarnopolskiem, red. J. Rieger, Kraków 2007.
• Rieger J. (2008), Słownictwo kresowe. Studia i materiały, Warszawa.
• Saloni Z. (1977), Kategorie semantyczne liczebników we współczesnym języku polskim, „Studia Gramatyczne” 1, s. 145-175.
• Schabowska M. (1967), Rzeczowniki ilościowe w języku polskim, „Prace Komisji Językoznawstwa PAN” 14, Wrocław.
• Sierociuk J. (2003), Założenia metodologiczne badań języka wsi, [w:] Poznańskie Spotkania Językoznawcze, t. XI, red. Z. Krążyńska, Z. Zagórski, Poznań, s. 131-136.
• Siuciak M. (2008), Kształtowanie się kategorii gramatycznej liczebnika w języku polskim, Katowice.
• Słoboda A. (2012), Liczebnik w grupie nominalnej średniowiecznej polszczyzny. Składnia i semantyka, Poznań.
• Staszko-Maniowska E. (1986), Zróżnicowanie wewnętrzne grupy tzw. rzeczowników ilościowych, „Polonica” 12, s. 49-57.
• Stąpor I. (2008), Kształtowanie się normy dotyczącej fleksji liczebników polskich od XVI do XIX wieku, Warszawa.
• Szapkina O. (2007), O pewnych osobliwościach wyrażania kwantytywności w polskim językowym obrazie świata. Kwantyfikatory liczbowe: semantyka i łączliwość, [w:] Literatura, kultura i język polski w kontekstach i kontaktach światowych. III Kongres Polonistyki Zagranicznej Poznań, 9-10 czerwca 2006 roku, red. M. Czerwińska, K. Meller, P. Fliciński, Poznań, s. 889-899.
• Szober S. (1968), Gramatyka języka polskiego, Warszawa. Gramatyka współczesnego języka polskiego, t. 2: Składnia, red. Z. Topolińska, Warszawa 1984.
• Ulitzka E. (2010), Klasa liczebników w wybranych XX-wiecznych gramatykach języka polskiego, [w:] Język polski - wczoraj, dziś, jutro..., red. B. Czopek-Kopciuch, P. Żmigrodzki, s. 221-231, Kraków.
• Żabowska M. (2005), Opozycje semantyczne w klasie liczebników niewłaściwych (homonimicznych z formami rzeczowników), „Poradnik Językowy”, nr 2, s. 26-37.
• Boryś - Boryś W. (2005), Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
• Brückner - Brückner A. (1985), Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa.
• ISJP - Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2000.
• KSGP PAN - kartoteka Słownika gwar polskich, http://rcin.org-.pl//publication/37156 (dostęp 21.08.2022).
• L - Linde S.B. (1854-1860), Słownik języka polskiego, t. 1-6, Lwów.
• SJPD - Słownik języka polskiego, t. 1-11, red. W. Doroszewski, Warszawa 1958-1969.
• SJPSz - Słownik języka polskiego, red. S. Szymczak, Warszawa 1978−1981.
• SWJPDun - Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Warszawa 1996.
• SPXVI - Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 1-, red. M.R. Mayenowa i in., Wrocław 1966-.
• SStp - Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. I-IX, Wrocław-Warszawa-Kraków 1953, t. X-XI, Kraków 1988-2002.
• SW - Słownik języka polskiego, t. 1-8, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiecki, Warszawa 1900-1927.
• SWil - Zdanowicz A. i in. (1861), Słownik języka polskiego, t. 1-2, Wilno.
• USJP - Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1-4, red. S. Dubisz, Warszawa 2003.
• WSJP - Wielki słownik języka polskiego, red P. Żmigrodzki, https://wsjp.pl/.
• ESUM - Etymołohicznyj słownyk ukrajinsʹkoji mowy, red. O.S. Melnyczuk, t. I-VI, Kyjiw 1982-2012.
• Hrin - Hrinczenko B. Słowar’ ukraijins’koji mowy, t. 1-4, Kyjiw 1907-1909.
• SStUM - Słownyk staroukrajins’koji mowy XIV-XV stolittia, t. I-II, red. L.L. Humec’ka, Kyjiw 1977-1978.
• SUM - Słownyk ukrajins′koji mowy, red. I.K. Biłodid, t. I-XI, Kyjiw 1970-1980, https://services.ulif.org.ua/expl/Entry/index?wordid=1&page=0 (dostęp: 20.02.2022).

Identifiers

DOI

10.14746/gd.2023.16.10

Biblioteka Nauki

26850475