Słowniki gwarowe z obszaru tzw. osadnictwa głuchoniemieckiego jako źródło do badań germanizmów leksykalnych

• Authors: Halina Karaś

Title variants

EN

Dialectical dictionaries from the area of “Deaf German” settlement as a source for a study of lexical Germanisms.

Abstracts

EN

The aim of the article is to present dialectal dictionaries from the area of the “Deaf German” settlement (Carpathian Foothills) as sources for a study of lexical Germanisms. The term “Deaf Germans” (German Taubdeutsche, Walddeutsche) refers to the descendants of German settlers from the period of medieval colonization in the Carpathian Foothills. It covers the area between Tarnów and the vicinity of Łańcut, with several islands of this settlement identified around Tarnów, Biecz and Gorlice, Krosno, Rzeszów and Łańcut. The analysis covers 20 dictionaries and word collections of the past (from the late 19th and early 20th centuries) and contemporary (the late 20th and early 21st centuries), also differentiated geographically, volume-wise and lexicographically (by the method of elaboration). They are a valuable source for a study of lexical borrowings used in dialects in this area, confirming their formal (phonetic and morphological) and semantic diversity. A significant part of the set of Germanisms are rare words, limited only to dialects of south-eastern Lesser Poland.

PL

Celem artykułu jest przedstawienie słowniczków gwarowych z obszaru tzw. osadnictwa głuchoniemieckiego jako źródeł do badań germanizmów leksykalnych. Termin „Głuchoniemcy” odnosi się do potomków osadników niemieckich, którzy głównie w średniowieczu osiedlili się wśród ludności polskiej na Pogórzu Karpackim. Obejmuje teren od Tarnowa po okolice Łańcuta, na którym wyróżnia się kilka wysp tego osadnictwa (okolice Tarnowa, Biecza i Gorlic, Krosna, Rzeszowa i Łańcuta). Analizą objęto 20 słowników i zbiorków wyrazowych dawnych (z końca XIX i pocz. XX w.) oraz współczesnych (koniec XX i pocz. XXI w.) zróżnicowanych także geograficznie, objętościowo i leksykograficznie (sposobem opracowania). Są one cennym źródłem do badań zapożyczeń leksykalnych używanych w gwarach na tym obszarze, poświadczają ich zróżnicowanie formalne (fonetyczne i morfologiczne) oraz semantyczne. Znaczną część zbioru germanizmów stanowią wyrazy rzadkie, ograniczone tylko do gwar Małopolski południowo-wschodniej.

Keywords

EN

“Deaf German” (germ. (niem. Taubdeutsche, Walddeutsche); German borrowings; dialects of southern Lesser Poland; dialectal dictionaries

PL

„Głuchoniemcy” (niem. Taubdeutsche, Walddeutsche); zapożyczenia niemieckie; gwary południowomałopolskie; słowniki gwarowe

• Publisher: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk
• Journal: Gwary Dziś
• Year: 2023
• Volume: 16
• Pages: 83-97

Dates

published

2023

Contributors

author

Halina Karaś

• Uniwersytet Warszawski

• https://orcid.org/0000000343839626

References

• Baran J. (2013), Słownik gwary Nieborowa i okolic, Rzeszów.
• Bator K. (2009), Wesoła na Pogórzu Dynowskim. Dzieje wsi i parafii, Wesoła, słownictwo: s. 520-530.
• Bielak M., Sikora K. (2005), O regionalizmach leksykalnych w języku Krosna i okolic, [w:] Literatura- Język - Region. Prace Naukowo-Dydaktyczne PWSZ w Krośnie, z. 17, Krosno, s. 7-28.
• Czajkowska G. (2002), Słownik dyferencyjny gwary Draganowej koło Dukli, Kraków (niepublikowana praca magisterska napisana po kier. H. Kurek, http://www.draganowa.info/Prace%20magisterskie/Prace/Gabriela%20Czajkowska.%20Slownik%20dyferencyjny%20gwary%20Draganowej%20kolo%20Dukli.pdf (dostęp: 4.02.2023).
• Gajewski B. (1997), Domaradz. Wieś nad Stobnicą, Domaradz, słownik: s. 132-144.
• ILGiKP - Kąś J. (2015-2019), Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. I-XII, Bukowina Tatrzańska-Nowy Sącz (t. I-III, 2015-2016), Kraków (tom IV, 2017), Nowy Sącz (t. V-X, 2017-2019).
• Karaś H. (2020), Słownik gwary Bugaja, [w:] tejże, Gwara Bugaja na Pogórzu (gm. Biecz, pow. Gorlice), Warszawa, słownik: s. 113-382.
• KartSGPPAN - Kartoteka Słownika gwar polskich PAN, dostępna online: https://rcin.org.pl//dlibra/metadatasearchaction=AdvancedSearchAction&type=-3&val1=anothtitle:%22Kartoteka+SGP%22 (dostęp 3.02.2023)
• KąśSGO - Kąś J. (2011), Słownik gwary orawskiej, t. I-II, wyd. II poprawione i poszerzone, Kraków.
• Kobaka R. (2009), Słownik wyrazów i zwrotów językowych w Bobowej … używanych, wyd. II, Warszawa, ss. 39.
• Kucharzyk R. (2020), Rzepiyńsko godka, Rzepiennik Strzyżewski, słownik: s. 61-116.
• Ożóg J.B. (1992), Słownik gwary wsi Nienadówka i okolicy w Rzeszowskiem, [w:] M. Kucała, J. Reichan (red.), Studia historycznojęzykowe i dialektologiczne, IJP PAN, Kraków, s. 181-219.
• Pawłowicz B. (1892), Wyrazy gwarowe z okolic Tarnowa, „Prace Filologiczne” IV, z. 1, s. 306-310.
• Saloni A. (1899), Lud wiejski w okolicach Przeworska. Słowniczek wyrazów miejscowych, „Wisła” XIII, s. 236-248.
• Saloni A. (1908), Lud rzeszowski. Materiały etnograficzne, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne wydawane staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie”, t. X, s. 50-344; słowniczek: s. 332-344.
• SGPPAN - Słownik gwar polskich, opr. w IJP PAN w Krakowie, t. I, Z. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1982 i nast.
• SGŚWyd - Słownik gwar śląskich, red. B. Wyderka, t. I, Opole 2000 i nast.
• SGM - Słownik gwar małopolskich, pod red. J. Wronicz, t. I-II, Kraków 2016-2017.
• Szewczyk Z. (2014), Słownik gwary Lachów Sądeckich (Podegrodzkich), Podegrodzie.
• Szpytma E. (2008), Tak mówiła dawna Markowa, Kraków, ss. 45.
• Trojnar Z. (1993), Gwara ludowa wsi Markowa, [w:] Z dziejów wsi Markowa, red. J. Półćwiartek, Rzeszów, słownictwo: s. 372-376.
• Wietrzyk A., Słownik gwary Pogórzan (z okolicy Gorlic), Gorlice 2011, ss. 233.
• Witek J., Słowniczek gwary śmigieńskiej, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności w Krakowie”, t. I, Kraków 1904, s. 18-31.
• Zawiliński R., Gwara brzezińska w starostwie ropczyckim, IV. Słownik wyrazów, Kraków 1880, s. 226-234.
• Zięba P., Podraza S., Mądel A., Duda M. (2020), Słownik gwary Szynwałdu, Szynwałd, ss. 73.
• Karaś H. (2011), Polska leksykografia gwarowa, Wydawnictwo Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
• Karaś H. (2012), Dziewiętnastowieczne słowniczki gwarowe jako przedmiot badań językoznawczych, „Poradnik Językowy”, z. 1, s. 55-64.
• Karaś H. (2019), Jeszcze o potrzebie dokumentowania leksyki gwarowej (na przykładzie wybranych wyrazów południowomałopolskich z okolic Biecza), „Gwary Dziś” 11, s. 19-27.
• Kostecka-Sadowa A. (2019), Zapożyczenia niemieckie w gwarze spiskiej (na podstawie materiału zgromadzonego w „Korpusie Spiskim”), „Gwary Dziś” 11, s. 175-182.
• Kucharzyk R. (2022), Uwagi o germanizmach w gwarach polskich i problemach ich badań, „Prace Językoznawcze” XXIV/4, s. 115-126.
• Sikora K. (2006), Liczebniki w gwarach Podtatrza (Podhale, Spisz, Orawa), „LingVaria” 2, s. 49- 61.
• Sikora K. (2015), Liczebniki złożone w gwarach polskich a wpływy germańskie, „Gwary Dziś” 7, s. 155-168.
• Sławski F. (1970-1974), Słownik etymologiczny języka polskiego, t. IV, Kraków.
• Solarz M.W., Raczyńska-Kruk M. (2023), Głuchoniemcy, Taubdeutsche, Walddeutsche - przyczynek do biografii pojęcia, „Prace i Studia Geograficzne”, nr 4 [w druku].
• Urbańczyk S. (1984), Zarys dialektologii polskiej, wyd. 7, Warszawa: PWN Waniakowa J., Tokarz M. (2006), Zapożyczenia niemieckie w „Słowniku gwar polskich”, [w:] Studia Dialektologiczne III, red. J. Okoniowa, Kraków, s. 115-126.
• Zaręba A. (1979 [1980]), O zapożyczeniach niemieckich w polskich gwarach orawskich, „Zbornik Filozofickej Fakulty Univerzity Komenského. Philologica” 30, s. 269-272.

Identifiers

DOI

10.14746/gd.2023.16.7

Biblioteka Nauki

26850445