WŁADCA BAŚNI. WOKÓŁ POLSKIEJ RECEPCJI CUDOWNEGO I POŻYTECZNEGO BRUNA BETTELHEIMA

• Authors: Magdalena Bednarek

Title variants

EN

THE LORD OF THE FAIRY-TALE. THE POLISH RECEPTION OF THE USES OF ENCHANTMENT BY BRUNO BETTELHEIM

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł prezentuje polską recepcję wpływowej książki Bruna Bettelheima pt. Cudowne i pożyteczne, która ukazała się w USA w 1976 r., współtworząc tzw. renesans baśniowy, obejmujący zarówno badania akademickie, jak i twórczość artystyczną. Książka w polskim przekładzie Danuty Danek z 1985 r. odegrała (proporcjonalnie) jeszcze większą rolę na naszym rynku idei, inspirując nie tylko wielbicieli baśni, ich badaczy, literaturoznawców i humanistów w ogóle. Inspirująca lektura na przestrzeni 30 lat, które minęły od momentu ukazania się tłumaczenia, stała się jednak kanoniczna: choć przez pewien czas otwierała nowe horyzonty myślenia (nie tylko o baśniach), obecnie przyczynia się do ich zamykania. Artykuł omawia szereg kontrowersji i polemik, które na Zachodzie pojawiły się wokół pracy Bettelheima, w tekstach m.in.: Jacka Zipesa, Alana Dundesa, Pierre’a Péju, Jacqueline Rose, Marii Tatar, Ruth Bottigheimer. Być może przywołanie zastrzeżeń wobec Cudownego i pożytecznego przyczyni się do bardziej krytycznego odbioru tej książki w Polsce i sprawi, że na powrót stanie się ona zarzewiem dyskusji, a nie jej zwieńczeniem.

EN

The paper presents the Polish reception of The Uses of Enchantment by Bruno Bettelheim. The influential work published in 1976 in the U.S. was part of the fairy-tale renaissance, a movement which took place first place in Germany and then in North America within academic practises as well as in literature, movie art, photography, etc. Due to its unique position on the Polish market, Danuta Danek’s translation of Bettelheim’s monography had had an even greater impact on the local research not only in the field of the fairy-tales’ interpretation, but in the humanities in general. In Poland in the last 30 years ideas from The Uses of Enchantment have been petrified, in spite of the fact that in the West Bettelheim’s book was discussed and even attacked. The paper examines several controversies over the The Uses of Enchantment which have arisen in the Western humanities voiced by such authorities in the field as Jack Zipes, Alan Dundes, Pierre Péju, Jacqueline Rose, Maria Tatar and Ruth Bottigheimer.

Keywords

PL

baśnie; psychoanaliza; interpretacja; Bruno Bettelheim

EN

fairy-tale; psychoanalysis; interpretation; Bruno Bettelheim; fairy-tale; psychoanalysis; interpretation; Bruno Bettelheim

• Publisher: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
• Journal: Porównania
• Year: 2017
• Volume: 20
• Issue: 1
• Pages: 199-217

Dates

published

2018-07-30

Contributors

author

Magdalena Bednarek

• Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

References

• Anderson, Graham. Fairy Tales in the Ancient World. Londyn, Nowy Jork: Routledge, 2003.
• Baluch, Alicja. „Odsłonić to, co ukryte, czyli od myszki do Myszki w różnych odmianach literatury fantastycznej. Kulturowe konteksty baśni. T. 1. Rozigrana córa mitu. Red. G. Leszczyński. Poznań: Centrum Sztuki Dziecka, 2005. S. 94–100.
• Barzilai, Shuli. Lacan and the Matter of Origins. Stanford: Stanford University Press, 1999.
• Bautsz-Sontag, Anna. „Symbole baśniowe – metafora doświadczeń intrapersonalnych dzieci. Baśń we współczesnej kulturze. T. 2. Królestwo człowiecze: edukacja – psychoanaliza – arteterapia. Red. K. Ćwiklak. Poznań: Wydawnictwo UAM, 2015. S. 175 194.
• Bettelheim, Bruno. Cudowne i pożyteczne: o znaczeniach i wartościach baśni. Przeł. Danuta Danek. T. 1–2. Warszawa: PIW, 1985.
• Bly, Robert. Żelazny J an: rzecz o mężczyznach. Przeł. Jan Tittenbrun. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 1993.
• Bogacka, Katarzyna. „Analiza ikonograficzno-psychonalityczna ilustracji Franza Jüttnera do baśni Królewna Śnieżka (Schneewittchen) braci Grimm”. Baśń we współczesnej kulturze. T. 1. Niewyczerpana moc baśni: literatura – sztuka – kultura masowa. Red. K. Ćwiklak. Poznań: Wydawnictwo UAM, 2014. S. 333–354.
• Bonowicz, Karina. „Dlaczego wilk ma wielkie oczy? – psychoanalityczna interpretacja tzw. Baśni inicjacyjnej na przykładzie Czerwonego Kapturka i Żelaznego Jana”. Baśń we współczesnej kulturze. T. 2. Królestwo człowiecze: edukacja – psychoanaliza – arteterapia. Red. K. Ćwiklak. Poznań: Wydawnictwo UAM, 2015. S. 147–158.
• Chęcińska, Urszula. „Baśń końca nie ma”. Barwy świata baśni. Red. U. Chęcińska. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2003. S. 449–451.
• Cichocka Tatiana, Miller Katarzyna. Bajki rozebrane. Łódź: Wydawnictwo JK, 2008.
• Ciesielska, Adriana. „Typy waloryzacji światopoglądowej a struktura baśni”. Baśń we współczesnej kulturze. T. 1. Niewyczerpana moc baśni: literatura – sztuka – kultura masowa. Red. K. Ćwiklak. Poznań: Wydawnictwo UAM, 2014. S. 35–48.
• Czabanowska-Wróbel, Anna. Baśń w literaturze Młodej Polski. Kraków: Universitas, 1996.
• Ćwiklak, Kornelia. „Zaproszenie do baśni (drugie)”. Baśń we współczesnej kulturze. T. 2. Królestwo człowiecze: edukacja – psychoanaliza – arteterapia. Red. K. Ćwiklak. Poznań: Wydawnictwo UAM, 2015. S. 7–12.
• Deszcz, Justyna. „Baśń dawniej i dziś. W kręgu teorii Jacka Zipesa”. Literatura L udowa 4–5 (1998). S. 89–94.
• Dundes, Alan. “Bruno Bettelheim’s Uses of Enchantment and Abuses of Scholarship”. Journal of American Folklore 104 (1991). S. 74–83.
• Dundes, Alan. Parsing Through Customs: Essays by a Freudian Folklorist. Madison: University of Wisconsin Press, 1987.
• Estés, Clarissa Pinkola. Biegnąca z wilkami. Archetyp D D zikiej K K obiety w mitach i legendach. Przeł. Agnieszka Cioch. Poznań: Zysk i S-ka, 2001.
• Filipowska, Olga. „Sezon na czerwień. Rzecz o Czerwonym Kapturku XXI wieku”. Bajkowe inspiracje literaturoznawców i kulturoznawców. T. 2. Red. M. Zaorska, A. Grabowski. Olsztyn: Katedra UNESCO Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, 2012. S. 87–100.
• Gajownik, Sylwia. „Książki to nie tylko kartki oprawne w tekturę lub płótno – o bajkach terapeutycznych Marii Molickiej”. Bajkowe inspiracje językoznawców, pedagogów i psychologów. T. 3. Red. A. Grabowski, M. Zaorska. Olsztyn: Katedra UNESCO Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, 2012. S. 54–65.
• Graban-Pomirska, Monika. „Mała dziewczynka we współczesnej baśni literackiej”. W poszukiwaniu małej dziewczynki. Red. I. Kowalczyk, E. Zierkiewicz. Poznań: Stowarzyszenie Kobiet „Konsola”, 2003. S. 105–112.
• Grodzki, Bogusław. Leśmianowska baśń nowoczesna. O „Przygodach Sindbada Żeglarza” Bolesława L L eśmiana. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2012.
• Helman, Alicja. „Baśń w świecie filmu”. Kulturowe konteksty baśni. T. 1. Rozigrana córa mitu. Red. G. Leszczyński. Poznań: Centrum Sztuki Dziecka, 2005. S. 109–120.
• Jolles, André. „Proste formy. Baśń”. Przeł. Ryszard Handke. Przegląd Humanistyczny 5 (1965). S. 65–84.
• Joosen, Vanessa. Critical and Creative Perspectives on Fairy Tales. An Intertextual D D ialogue between Fairy-Tale Scholarships and Postmodern R etellings. Detroit: Wayne State University Press, 2011.
• Jung, Carl Gustav. Archetypy i symbole: pisma wybrane. Przeł. Jerzy Prokopiuk. Warszawa: Czytelnik, 1976.
• Kalarus, Oskar. „Królewna Śnieżka kontra postmodernizm. Na podstawie twórczości Donalda Barthelemego, Andrzeja Sapkowskiego i Kaori Yuki”. Baśń we współczesnej kulturze. T. 1. Niewyczerpana moc baśni: literatura – sztuka – kultura masowa. Red. K. Ćwiklak. Poznań: Wydawnictwo UAM, 2014. S. 297–308.
• Karasińska, Marta. „Sam na sam. O samotności bohatera baśni magicznej”. Kulturowe konteksty baśni. T. 2. W poszukiwaniu straconego królestwa. Red. G. Leszczyński. Poznań: Centrum Sztuki Dziecka, 2006. S. 163–175.
• Karaś, Marlena. „Baśń jako narzędzie biblioterapii w pracy rewalidacyjnej z dziećmi upośledzonymi w stopniu umiarkowanym lub znacznym”. Baśń we współczesnej kulturze. T. 2. Królestwo człowiecze: edukacja – psychoanaliza – arteterapia. Red. K. Ćwiklak. Poznań: Wydawnictwo UAM, 2015. S. 195–200.
• Kasjan, Jan Mirosław. Usta i pióro. Studia o literaturze ustnej i pisanej. Toruń: Wydawnictwo UMK, 1994.
• Knapek, Olga. „Nieświadome nie zna czasu. O ponadczasowości”. Baśń we współczesnej kulturze. T. 1. Niewyczerpana moc baśni: literatura – sztuka – kultura masowa. Red. K. Ćwiklak. Poznań: Wydawnictwo UAM, 2014. S. 321–332.
• Knapek, Ryszard. „To tylko bajka. Propp i polityka”. Bajkowe inspiracje literaturoznawców i kulturoznawców. T. 2. Red. M. Zaorska, A. Grabowski. Olsztyn: Katedra UNESCO Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, 2012. S. 160–175.
• Kostecka, Weronika. Baśń postmodernistyczna: przeobrażenia gatunku. Intertekstualne gry z tradycją literacką. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2014.
• Kubicki, Roman. „Koniec pewnego świata, czyli o baśni opowiadanej w chwilach tryumfu i zgonu”. Kulturowe konteksty baśni. T. 2. W poszukiwaniu straconego królestwa. Red. G. Leszczyński. Poznań: Centrum Sztuki Dziecka, 2006. S. 15–26.
• Kwiek, Jadwiga. „Baśniowość w kulturze mediów elektronicznych”. K ulturowe konteksty baśni. T. 2. W poszukiwaniu straconego królestwa. Red. G. Leszczyński. Poznań: Centrum Sztuki Dziecka, 2006. S. 123–142.
• Lasoń-Kochańska, Grażyna. „Dziewczynka, macocha, czarownica. Obraz kobiety w baśni”. Literatura Ludowa 4–5 (2011). S. 15–26.
• Lasoń-Kochańska, Grażyna. „Kobieta w baśniach Hansa Christiana Andersena”. Bajkowe inspiracje językoznawców, pedagogów i psychologów. T. 3. Red. A. Grabowski, M. Zaorska. Olsztyn: Katedra UNESCO Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, 2012. S. 89–103.
• Leszczyński, Grzegorz. „Baśń jako matryca doświadczeń egzystencjalnych”. Kulturowe konteksty baśni. T. 1. Rozigrana córa mitu. Red. G. Leszczyński. Poznań: Centrum Sztuki Dziecka, 2005. S. 68–93.
• Leszczyński, Grzegorz. „Baśń: rytuał przejścia (rite de passage). Kulturowe konteksty baśni. T. 2. W poszukiwaniu straconego królestwa. Red. G. Leszczyński. Poznań: Centrum Sztuki Dziecka, 2006. S. 41–68.
• Lis-Kujawski, Andrzej. „Kim była Królowa Śniegu?”. Bajkowe inspiracje językoznawców, pedagogów i psychologów. T. 3. Red. A. Grabowski, M. Zaorska. Olsztyn: Katedra UNESCO Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, 2012. S. 104–109.
• Lüthi, Max. „Cechy narracji w bajce ludowej”. Przeł. Jan Mirosław Kasjan. Literatura L udowa 2 (1982a). S. 63–69.
• Lüthi, Max. „Style gatunkowe”. Przeł. Krystyna Krzemieniowa. Pamiętnik L iteracki 1 (1973). S. 283–292.
• Lüthi, Max. „Zabójca smoka. O stylu bajki”. Przeł. Jan Mirosław Kasjan. L iteratura L udowa 3 (1982b). S. 36–43.
• Ługowska, Jolanta. „«Kopciuszek to ja! » W kręgu zagadnień baśniowej kompensacji”. Baśń we współczesnej kulturze. T. 1. Niewyczerpana moc baśni: literatura – sztuka – kultura masowa. Red. K. Ćwiklak. Poznań: Wydawnictwo UAM, 2014. S. 83–98.
• Ługowska, Jolanta. „Słowo wstępne”. Baśnie nasze współczesne. Red. J. Ługowska. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 2006a. S. 5–10.
• Ługowska, Jolanta. W Fantazjanie i gdzie indziej. Szkice o baśni literackiej. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze: Uniwersytet Wrocławski, 2006b.
• Mochocki, Michał. „Współczesne oblicze baśni: narracyjne gry fabularne”. Barwy świata baśni. Red. U. Chęcińska. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2003. S. 185–192.
• Mojkowska, Aleksandra. Max L üthi jako bajkoznawca. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze: Uniwersytet Wrocławski, 2006.
• Molicka, Maria. „Psychologiczne aspekty aksjologii baśni”. Kulturowe konteksty baśni. T. 2. W poszukiwaniu straconego królestwa. Red. G. Leszczyński. Poznań: Centrum Sztuki Dziecka, 2006. S. 110–122.
• Molicka, Maria. Biblioterapia i bajkoterapia. Rola literatury w procesie zmiany rozumienia świata społecznego i siebie. Poznań: Media Rodzina, 2011.
• Nowotniak, Justyna. „Świat bez baśni – kilka impresji o współczesnej szkole”. Barwy świata baśni. Red. U. Chęcińska. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2003. S. 349–357.
• Paturej-Grandyberg, Jagoda. „Nowi bohaterowie starych opowieści, czyli postmodernistyczne transformacje bajek w wybranych tekstach Nataszy Goerke”. Bajkowe inspiracje literaturoznawców i kulturoznawców. T. 2. Red. M. Zaorska, A. Grabowski. Olsztyn: Katedra UNESCO Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, 2012. S. 246–252.
• Péju, Pierre. Dziewczynka w baśniowym lesie. O poetykę baśni: w odpowiedzi na interpretacje psychoanalityczne i formalistyczne. Przeł. Magdalena Pluta. Warszawa: Sic!, 2008.
• Pieciul-Karmińska, Eliza. „Słowo od Tłumaczki”. Grimm Wilhelm, Grimm Jakub. Baśnie dla dzieci i domu. T. 2. Przeł. Eliza Pieciul-Karmińska. Poznań: Media Rodzina, 2010. S. 443–484.
• Pilińska, Anna. „Opowiadania Vladimira Nabokova jako literackie baśnie dla dorosłych”. Baśń we współczesnej kulturze. T. 1. Niewyczerpana moc baśni: literatura – sztuka – kultura masowa. Red. K. Ćwiklak. Poznań: Wydawnictwo UAM, 2014. S. 287–296.
• Propp, Vladimir. Nie tylko bajka. Przeł. Danuta Ulicka. Warszawa: PWN, 2000.
• Ratajczyk, Małgorzata. „Między bajką a baśnią”. Baśń we współczesnej kulturze. T. 1. Niewyczerpana moc baśni: literatura – sztuka – kultura masowa. Red. K. Ćwiklak. Poznań: Wydawnictwo UAM, 2014. S. 117–132.
• Rose, Jacqueline. The Case of Peter Pan or the Impossibility of Children’s L L iterature. Filadelfia: University of Pennsylvania Press, 1993.
• Sadowska, Monika. „Pocałunek zabija równie często jak leczy, czyli o Siostrze Małgorzaty Saramonowicz”. Baśń we współczesnej kulturze. T. 1. Niewyczerpana moc baśni: literatura – sztuka – kultura masowa. Red. K. Ćwiklak. Poznań: Wydawnictwo UAM, 2014. S. 261–274.
• Serafin, Ewa. „Struktura symboliczna baśni Janiny Porazińskiej Zaczarowana w żabkę”. Bajkowe inspiracje literaturoznawców i kulturoznawców. T. 2. Red. M. Zaorska, A. Grabowski. Olsztyn: Katedra UNESCO Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, 2012. S. 267–286.
• Skorupska-Raczyńska, Elżbieta. „Barwy w językowej kreacji świata baśni (na wybranych przykładach). Barwy świata baśni. Red. U. Chęcińska. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2003. S. 83–96.
• Skrendo, Andrzej. „Kanon i lektura”. Kanon i obrzeża. Red. I. Iwasiów, T. Czerska. Kraków: Universitas, 2005.
• Sławińska, Małgorzata. „Bajka jako źródło wiedzy interpretacyjnej dziecka – od fikcji do prawdziwego życia”. Bajkowe inspiracje językoznawców, pedagogów i psychologów. T. 3. Red. A. Grabowski, M. Zaorska. Olsztyn: Katedra UNESCO Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, 2012. S. 208–222.
• Stefaniak, Beata. „Labirynt fauna – baśń ocalona, baśń ocalająca”. Baśń we współczesnej kulturze. T. 1. Niewyczerpana moc baśni: literatura – sztuka – kultura masowa. Red. K. Ćwiklak. Poznań: Wydawnictwo UAM, 2014. S. 311–320.
• Stein, Sharman. “Bettelheim Accused Of Plagiarizing Book”. Chicago Tribune, Feb 7 (1991). Web. 29.03.2016. <http://articles.chicagotribune.com/1991–02–07/news/9101110905_1_dundes-article-sonia-shankman-orthogenic-school-bruno-bettelheim>
• Suchowierska Agnieszka, Eichelberger Wojciech. Królewicz Ś Ś nieżek: baśniowe stereotypy płci – bajki na opak. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca, 2012.
• Szabłowska-Zaremba, Monika. „Bajki Isaaca Bashevisa Singera – zaproszenie ucznia do spotkania z wielokulturowością”. Baśń we współczesnej kulturze. T. 2. Królestwo człowiecze: edukacja – psychoanaliza – arteterapia. Red. K. Ćwiklak. Poznań: Wydawnictwo UAM, 2015. S. 107–122.
• Świerczyńska-Jelonek, Danuta. „Baśniowość i antropologiczna wrażliwość współczesnej obyczajowej i psychologicznej lietratury młodzieżowej”. Sztuka dla dziecka. Tradycja we współczesności. Red. G. Leszczyński, współpraca H. Gawrońska. Poznań: Centrum Sztuki Dziecka, 2011. S. 153–176.
• Tatar, Maria. Enchanted Hunters. The Power of Stories in Childhood. New York, London: W.W. Norton&-Company, 2009.
• Tatar, Maria. The Hard Facts of the Grimms’ Fairy Tales. Princeton: Princeton University Press, 1987.
• Wais, Jadwiga. Ścieżki baśni. Symboliczne wędrówki do wnętrza duszy. Warszawa: ENETEIA, 2007.
• Waksmund, Ryszard. „Baśń dla młodzieży jako problem genologiczny i pedagogiczny (z perspektywy historycznoliterackiej)”. Barwy świata baśni. Red. U. Chęcińska. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2003. S. 71–81.
• Waksmund, Ryszard. Od literatury dla dzieci do literatury dziecięcej. (Tematy – gatunki – konteksty). Wrocław: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, 2000.
• Węgrodzka, Jadwiga. „Baśnie w (kon)tekście osiemnastowiecznym: Sarah Fielding i jej Guwernantka”. Bajkowe inspiracje literaturoznawców i kulturoznawców. T. 2. Red. M. Zaorska, A. Grabowski. Olsztyn: Katedra UNESCO Uniwersytetu Warmińsko Mazurskiego w Olsztynie, 2012. S.306–319.
• Wlazło, Marcin. „Baśń jako podstawa dialogu literackiego i terapeutycznego w edukacji specjalnej i integracyjnej”. Barwy świata baśni. Red. U. Chęcińska. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2003. S. 309–320.
• Wojciechowska, Dorota. „Baśniowy elementarz Tadeusza Konwickiego”. Baśnie nasze współczesne. Red. J. Ługowska. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Uniwersytet Wrocławski, 2006. S. 115–150.
• Wojciechowska, Dorota. „Po co komu smutne baśnie – o problemach dziecięcej tanatologii”. Baśnie nasze współczesne. Red. J. Ługowska. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Uniwersytet Wrocławski, 2006. S. 197–230.
• Wojciechowska, Dorota. „Psychoterapeutyczne znaczenia baśni”. Barwy świata baśni. Red. U. Chęcińska. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2003. S. 301–308.
• Zgrzywa, Agnieszka. „Baśń w prozie poety”. Baśń we współczesnej kulturze. T. 1. Niewyczerpana moc baśni: literatura – sztuka – kultura masowa. Red. K. Ćwiklak. Poznań: Wydawnictwo UAM, 2014. S. 197–210.
• Ziolkowski, Jan. Fairy Tales from Before Fairy Tales: The Medieval L atin Past of Wonderful L ies. Ann Arbor: University of Michigan Press, 2007.
• Zipes, Jack. Andersen. The Misunderstood Storyteller. Nowy Jork, Londyn: Routledge, 2005.
• Zipes, Jack. Breaking the Magic Spell. R adical Theories of Folk and Fairy Tales. R evised and expanded edition. Lexington: University Press of Kentucky, 2002.
• Zipes, Jack. Fairy tale as myth, myth as fairy tale. Lexington: University Press of Kentucky, 1994.
• Zipes, Jack. When D reams Came True. Classical Fairy Tales and Their Tradition. Wyd. 2. Nowy Jork, Londyn: Routledge, 2007.
• Zipes, Jack. Why Fairy Tales Sticks. The Evolution and R elevance of a Genre. Nowy Jork, Londyn: Routledge, 2006.

Identifiers

DOI

10.14746/p.2017.20.12796