Syndrom rozbitka. Robinson Crusoe i Julian Ursyn Niemcewicz

• Authors: Elżbieta Dąbrowicz

Title variants

EN

The Castaway Syndrome. Robinson Crusoe and Julian Ursyn Niemcewicz

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Opinia Jean-Jacquesa Rousseau o powieści Daniela Defoe (pierwodruk: 1719) wpłynęła na późniejsze przekłady i adaptacje dzieła. W jej następstwie upowszechniło się mocniejsze niż w oryginale eksponowanie doświadczeń wyspiarskich w dziejach Robinsona Crusoe. Sukces powieści sprawił też, że jej bohater zaczął żyć jako postać emblematyczna dla kultury zachodniej (zwłaszcza angielskiej) ekspandującej poza granice Europy. Robinson-rozbitek, który przez wiele lat dawał sobie radę na bezludnej wyspie, uosabiał zespół cech gwarantujących sukces w podboju świata, połączenie indywidualizmu, przedsiębiorczości, protestanckiej religijności. Mimo że polska mentalność o rodowodzie szlacheckim miała charakter antymieszczański, powieść Defoe zdobyła popularność również wśród polskich czytelników. Wydaje się, że Robinson Crusoe był też sojusznikiem tych spośród polskich pisarzy, którzy działali najpierw na rzecz ratowania państwa pod koniec XVIII wieku, a kiedy to się nie udało, próbowali przynajmniej unowocześnić polską mentalność. Określa się ich zresztą niekiedy mianem „rozbitków”, nawiązując do popularnego toposu nawy państwowej jako okrętu. Jeden z nich, Julian Ursyn Niemcewicz, traktował Robinsona Crusoe jako postać z pogranicza fikcji i prawdy pozaliterackiej. Sam, jak Robinson, odbywał podróże do Nowego Świata i próbował tam przetrwać. W jego zapiskach dziennikowo-pamiętnikarskich można znaleźć wiele motywów, które rozważa się w związku z powieścią Defoe: migracje, etniczne uwarunkowania kolonizacji, stosunek przybyszów do rdzennych mieszkańców. Przez pryzmat Robinsona Crusoe warto również spojrzeć na powieść Niemcewicza Jan z Tęczyna. Jej bohater, podobnie jak Robinson, trafia na wyspę po katastrofie statku. Nie udaje mu się jednak na niej osiąść z powodu przeszkód natury wewnętrznej: idealistycznych wyobrażeń o miłości do kobiety oraz własnym statusie jako Polaka znakomitego rodu.

EN

The success of Daniel Defoe’s novel meant that its protagonist began to live as an emblematic figure for Western culture (especially English culture) expanding beyond the borders of Europe. Robinson epitomised a set of features guaranteeing success in the conquest of the world, a combination of individualism, entrepreneurship and Protestant religiosity. Despite the fact that the Polish mentality of noble origin had an anti-bourgeois bias, Defoe’s novel gained popularity also among Polish readers. Robinson Crusoe was an ally of those Polish writers who first worked to save the state at the end of the 18th century, and when they failed, at least tried to modernize the Polish mentality. One of them, Julian Ursyn Niemcewicz, treated Robinson Crusoe as a borderline character between fiction and extra-literary truth. He, like Robinson, travelled to the New World and tried to survive there. In his diary and epistolary notes there are many motifs that are considered in connection with Defoe’s novel: migrations, ethnic conditions of colonisation, the attitude of newcomers to the indigenous inhabitants. It is also worth looking at the novel Jan z Tęczyna by Niemcewicz through the lens of Robinson Crusoe. The protagonist, like Robinson, is shipwrecked on an island. However, he does not manage to settle on the island because of internal obstacles: idealistic ideas about loving a woman and his own status as a Pole of an excellent family.

Keywords

PL

Julian Ursyn Niemcewicz; robinsanada; migracja; Podróże napowietrzne; Jan z Tęczyna

EN

Julian Ursyn Niemcewicz; Robinsonade; migration; Podróże napowietrzne; Jan z Tęczyna; Julian Ursyn Niemcewicz; Robinsonade; migration; Podróże napowietrzne; Jan z Tęczyna

• Publisher: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
• Journal: Porównania
• Year: 2019
• Volume: 25
• Issue: 2
• Pages: 21-42

Dates

published

2019-12-15

Contributors

author

Elżbieta Dąbrowicz

• Uniwersytet w Białymstoku

References

• Acquisto, Joseph. Crusoes and Other Castaways in Modern French Literature: Solitary Adwentures. Newark: University of Delavare Press, 2012.
• Anczyc, Władysław L. „Przedmowa”. Defoe, Daniel. Przypadki Robinsona Kruzoe podług najlepszych źródeł dla dzieci polskich opracował Władysław L. Anczyc. Warszawa: Nakład Gebethnera i Wolfa, 1868.
• Andruszko, Ewa. „Modyfikacje toposu wyspy Robinsona: Defoe, Giraudoux, Tournier”. Archipelagi wyobraźni: z dziejów toposu wyspy w kręgu literatur romańskich. Red. E. Łukaszyk. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007. S. 137-156.
• Bloom, Harold. Trilling Lionel. Romantic Poetry and Prose. New York–London: Oxford University Press, 1973.
• Braude, Mark. The Invisible Emperor: Napoleon on Elba. Nowy Jork: Penguin Press, 2018.
• Butterwick, Richard. Stanisław August a kultura angielska. Przeł. Marek Ugnieski. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich, 2000.
• Crowley, James Donald. „Introduction“. Defoe, Daniel. The Life and Strange Surprizing Adventures of Robinson Crusoe. Oxford: Oxford University Press, 1983.
• Dąbrowicz, Elżbieta. Romantyzm ziemi przechodów. Próby terytorialnej historii literatury. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2019.
• Dihm, Jan. „Wstęp”. Niemcewicz, Julian Ursyn. Jan z Tęczyna. Wrocław: Zakład im. Ossolińskich, 1954.
• Feutry, Aimé-Ambroise-Joseph. „Preface”. Defoe, Daniel. Robnson Crusöé, nouvelle imitation de l’anglois par... Amsterdam–Paris: C. J. Panckoucke, 1766.
• Fleck, Andrew. „Crusoe’s Shadow: Christianity, Colonization and the Other“. Historicizing Christian Encounters with the Other. Red. J. C. Hawley. London: Palgrave Macmillan, 1998. S. 74-89.
• Frost, Simon. „The Romanticization of clouse Reading: Coleridge, Crusoe and the Case of the Missing Comma”. Bibliologia 8 (2013). S. 85-110.
• Goliński, Janusz K. „W stronę gawędy. Uwagi o «Janie z Tęczyna» Juliana Ursyna Niemcewicza“. Julian Ursyn Niemcewicz: pisarz, historyk, świadek epoki. Red. J. Wójcicki. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2002. S. 263-274.
• Grudzińska-Gross, Irena. „«Jedź do Francji, jedź do Europy». Niemcewicz i Ameryka”. Julian Ursyn Niemcewicz: pisarz, historyk, świadek epoki. Red. J. Wójcicki. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2002. S. 81-88.
• Inwentarz biblioteki Ignacego Krasickiego z 1810 roku. Oprac. S. Gracciotti, J. Rudnicka. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973.
• Jeglińska, Elwira. Między marzeniem a rzeczywistością. Ameryka w twórczości Juliana Ursyna Niemcewicza. Poznań: Poznańskie Studia Polonistyczne, 2010.
• Nalepa, Marek. „Literacki plon pobytów Juliana Ursyna Niemcewicza w Ameryce“. Julian Ursyn Niemcewicz: pisarz, historyk, świadek epoki. Red. J. Wójcicki. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2002. S. 89-99.
• Nalepa, Marek. „Wyimki z porozbiorowych biografii rozbitków“. Wiek XIX. Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza 44 (2009). S. 5-24.
• Niemcewicz, Julian Ursyn. Dzienniki 1835-1836. Oprac. I. Rusinowa. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2005.
• Niemcewicz, Julian Ursyn. Jan z Tęczyna. T. 3. Warszawa: Nakładem i drukiem N. Glücksberga, 1825.
• Niemcewicz, Julian Ursyn. Pamiętniki... 1804-1807. Dziennik drugiej podróży do Ameryki. Lwów: Nakł. Księg. Gubrynowicza i Schmidta, 1883.
• Niemcewicz, Julian Ursyn. Pamiętniki czasów moich. T. 1-2. Oprac i wstęp J. Dihm. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1957.
• Niemcewicz, Julian Ursyn. Pamiętniki...: dziennik pobytu za granicą od dnia 21 lipca 1831 r. Do 20 maja 1841 r. T. 2: 1833-1834. Poznań: Księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego, 1877.
• Niemcewicz, Julian Ursyn. Pisma rozmaite wierszem i prozą. T. 2. Warszawa: Edycja Tadeusza Mostowskiego, 1803.
• Olkusz, Wiesław. Między pedagogiką a literaturą. O Marii Ilnickiej jako krytyku literatury dla dzieci i młodzieży. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2000.
• Ossowska, Maria. Moralność mieszczańska. Wrocław: Ossolineum, 1985.
• Riding, Christine. „Shipwreck in French and British Visual Art, 1700-1842: Vernet, Northcote, Géricault, and Turner“. Shipwreck in Art and Literature: Images and Interpretation from Antiquity to the Present Day. Red. C. Thompson.
• Nowy Jork–Londyn: Routlage Taylor and Francis Group, 2013. S. 112-132.
• Rousseau, Jean-Jaques. Emil. Przeł. Wacław Husarski. Wrocław: Zakład im. Ossolińskich, 1955.
• Ruszała, Jadwiga. Robinson w literaturze polskiej: teoria – historia – recepcja. Słupsk: Pomorska Akademia Pedagogiczna, 1998.
• Ruszała, Jadwiga. Robinsonada w literaturze polskiej: teoria, typologia, bohater, natura. Słupsk: Pomorska Akademia Pedagogiczna, 2000.
• Skwarczyński, Zdzisław. „Podróże napowietrzne Juliana Ursyna Niemcewicza”. Prace Polonistyczne 21 (1965). S. 70-71.
• Sutherland, James. Defoe. Philadelphia: J. B. Lippincot, 1938.
• Taine, Hipolit. O ideale w sztuce. Odczyty publiczne w Szkole Sztuk Pięknych. Przeł. Feliks Mierzejewski. Warszawa: “Przegląd Tygodniowy”, 1872.
• Tomkowski, Jan. „Robinson Kruzoe, Don Kichot i tłum”. Pamiętnik Literacki 3 (1987). S. 57-75.
• Ullrich, Hermann. Robinson und Robinsonaden. Bibliographie, Geschichte, Kritik. Weimar: Verlag von Emil Felber, 1898.
• Watt, Ian. Myths of Modern Individualism: Faust, Don Quixote, Don Juan, Robinson Crusoe. Cambridge: Cambridge University Press,1996.
• Watt, Ian. „Robinson Crusoe as a Myth“. Essays in Criticism I/2 (1951). S. 95-119.
• Zielińska, Zofia, Polska w okowach „systemu północnego“ 1763-1766. Kraków: Arcana, 2012.
• Żmichowska, Narcyza. „Czy to powieść?“. Wiek 278 (1876). S. 1-2.

Identifiers

DOI

10.14746/por.2019.2.2