Czy można mówić o tym, o czym mówić nie można? Analiza kategorii archiwum jako figury władzy w pismach Michela Foucaulta

• Authors: Piotr Sadzik

Title variants

EN

Can one speak of what one must pass over in silence? The analysis of the notion of “archive” as a figure of power in the Michel Foucault’s works

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł omawia znaczenie, jakie w myśli Michela Foucaulta posiada kategoria „archiwum”, które powinno być, zdaniem filozofa, rozumiane w szerszym niż zwyczajowo sensie, nie tylko jako miejsce gromadzenia i przechowywania dokumentów, lecz także jako dyskursywna maszyna, która formuje i tworzy podmiotową tożsamość. Obecny w słowie „archiwum” prefiks „arche” wskazuje na uwikłanie wszelkiego archiwum w mechanizmy władzy, która arbitralnie zakreśla jego granice, wyznacza jego status i decyduje o tym, co znajdzie się poza nim. Archiwum ustanawia zatem granicę możliwości wypowiedzi, decydując, innymi słowy, o tym, o czym można mówić, a o czym trzeba milczeć. Pytanie, jakie wyłania się z pism filozofa dotyczy tego, na ile można przeciwstawić się owemu archiwalnemu dyktatowi, tj. na ile można wypowiadać treści, które albo nie zostały włączone w obręb archiwum albo zostały z niego wykluczone i skazane na niemotę. Jeśli historia pisana była przez zwycięzców, to znaczy to także, że głos uciśnionych objawić mógł się jedynie pod postacią pisma opresorów, którzy stawali się w ten sposób paradoksalnymi przedstawicielami swych ofiar. Powołując się na pisma Jacquesa Derridy i Pascala Quignarda, staram się dowieść, że archiwalny dyktat, jakkolwiek apodyktyczny, nie dokonuje całkowitego ubezwłasnowolnienia podmiotu. Dla wspomnianej dwójki, jak i dla Foucaulta, miejscem, w którym wypowiada się to, czego wypowiedzieć nie można (bo nie znalazło się w archiwum), jest literatura, która staje się w ten sposób miejsce an-archiwalnym, czy wręcz an-archicznym par excellence. Miejscem gestu etycznego wobec uciśnionej przeszłości, opowiedzeniem się po stronie tych, którym odebrano głos. Chodziłoby o to, by, zgodnie ze sławnym stwierdzeniem Benjamina, „oddać sprawiedliwość prawdzie, że niczego, co się kiedykolwiek zdarzyło, nie należy spisywać na straty”, a władczej sile przeciwstawić apologię znękanego, znikomego i pokonanego istnienia.

EN

The article discusses Michel Foucault’s notion of “archive” which for the philosopher should be understood in the broader sense, not only as a place of gathering and of preserving documents but also as a discursive machine which forms and constructs a subject identity. The prefix “arche” suggests that every archive is implicated in mechanisms of power which high-handedly demarcates the archive, defines its status and decides what should be excluded outside. The archive establishes a field of the utterance possibility and decides, in other words, what one can speak of and what one must pass over in silence. Is it then possible to stand up to this archival diktat, i.e. is it then possible to express that which has not been included in the archive or that which has been excluded and condemned to dumbness? If history was written only by the winners, it means that the voice of the oppressed could appear only in the writing of oppressors who thereby become paradoxical representatives of their victims. Referring to Jacques Derrida’s and Pascal Quignard’s works, I try to prove that archival diktat, however authoritarian it can be, doesn’t incapacitate the subject entirely. In their opinion (and from the point of Foucault’s view) the place where one can expresses that which can’t be expressed (and which is absent in the archive) is literature which becomes thereby an an-archival or even an-archic place par excellence. Literature becomes a place of an ethical gesture toward a bruised past, it takes the side of those who have been deprived of voice. One should, according to Walter Benjamin’s famous statement, “account for the truth, that nothing which has ever happened is to be given as lost to history”. Against dominative power we should oppose with the apologia of the harassed, inappreciable and defeated existence.

Keywords

PL

Archiwum; Foucault; władza; opór; etyka; historia; Quignard

EN

Archive; Foucaul; power; resistance; ethics; history; Quignard; Archive; Foucaul; power; resistance; ethics; history; Quignard

• Publisher: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
• Journal: Praktyka Teoretyczna
• Year: 2014
• Volume: 11
• Issue: 1
• Pages: 195-219

Dates

published

2014-01-01

Contributors

author

Piotr Sadzik

• Instytut Literatury Polskiej UW Krakowskie Przedmieście 26/28 00-325 Warszawa

References

• Les marginaux et les exclus dans l’historie. Cahiers Jussieu, nr 5, Université Paris 7, 10/18, 1979.
• Agamben, Giorgio. 2006. „Autor jako gest” [w:] Profanacje. Tłum. M. Kwaterko, Warszawa: PIW.
• Benjamin, Walter. 2012. „O pojęciu historii”. Tłum. A. Lipszyc. W Konstelacje. Wybór tekstów. Kraków: UJ.
• Bielik-Robson, Agata. 2012. Erros. Mesjański witalizm i filozofia, Kraków: Universitas.
• Błesznowski, Bartłomiej. 2009. Batalia o człowieka. Genealogia władzy Michela Foucaulta jako próba wyzwolenia podmiotu, , Warszawa: WUW.
• Bytniewski, Paweł. 2013. Dyskursy wiedzy. Michela Foucaulta archeologie nauk humanistycznych, Lublin: UMCS.
• Caputo, John D., Mark Yount (ed.). 1993. Foucault and the critique of institutions, Philadelphia: Pennsylvania University Press
• Derrida, Jacques. 1980. La carte postale: De Socrate à Freud et au-delà, Paris: Flammarion.
• Derrida, Jacques. 1995. Mal d’archive: Une Impression Freudienne. Paris: Galilée.
• Derrida, Jacques. 1995. “Archive Fever: A Freudian Impression”. Tłum. Eric Prenowitz. diacritics, summer, vol. 25, nr 2: 9–63.
• Derrida, Jacques. 2004. Pismo i różnica. Warszawa: wyd. KR.
• Dürr-Durski, Jan. 1966. Daniel Naborowski. Monografia z dziejów manieryzmu i baroku w Polsce, Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Wrocław: Zakł. Narodowy im. Ossolińskich.
• Ernst, Wolfgang. 2011. „Archiwum , przechowywanie, entropia.Tempor(e)alność fotografii. O różnicy między przechowywaniem, pamięcią i archiwum”. Tłum M. Skotnicka (przekład zmodyfikowany). W The archive as project. Archiwum jako projekt, red. K. Pijarski., Warszawa: Fundacja Archeologia Fotografii.
• Farge, Arlette. 1982. Le désordre des familles. Lettres de cachet des Archives de la Bastille, en collaboration avec Michel Foucault. Paris: Gallimard/Julliard.
• Farge, Arlette. 1986. La vie fragile. Violence, pouvoirs et solidarités à Paris au XVIIIe siècle. Paris: Hachette.
• Farge, Arlette. 1992. Vivre dans la rue à Paris au XVIIIe siècle. Paris: Gallimard/Julliard.
• Farge, Arlette. 1997. Le goût de l’archive, Paris: Seuil.
• Foster, Hal. 2004. “An Archival Impulse”. October, nr 110, Fall.
• Foucault, Michel. 1975. “Des supplices aux cellules”. Le Monde, nr 21.
• Foucault, Michel. 1982. “The subject and power”. Critical Inquiry, vol. 8, nr 4, Summer, 777–795.
• Foucault, Michel. 1984; 2001. “La retour de la morale”, entretien avec G. Barbedette et A. Scala, 29 mai 1984. Les Nouvelles littéraires, no 2937, 28 juin–5 juillet, s. 36–41. A także w: tegoż, Dits et écrits II, Paris: Gallimard.
• Foucault, Michel. 1985, 1994. “La vie: l’expérience et la science”. Revue de métaphysique et de morale, 90e année, nr 1, i [w:] tegoż, Dits et écrits, vol. IV, Paris: Gallimard.
• Foucault, Michel. 1999a. „Żywoty ludzi niegodziwych”. Tłum. P. Pieniążek. W Powiedziane, napisane. Szaleństwo i literatura. Wyb. i oprac. T. Komendant, Warszawa: Aletheia. Ponowne wydanie francuskie w: Archives de l’infamie, Paris: Les Prairies Ordinaires 2009.
• Foucault, Michel. 1999b. „Szaleństwo, nieobecność dzieła”. W Powiedziane, napisane…
• Foucault, Michel. 1999c. „Myśl zewnętrza”. W Powiedziane, napisane…
• Foucault, Michel. 1999d. „Obowiązek pisania”. W Powiedziane, napisane…
• Foucault, Michel. 1999e. „Kim jest autor?”. W Powiedziane, napisane…
• Foucault, Michel. 2000. Nietzsche, genealogia, historia. W Filozofia, historia, polityka. Wybór pism. Tłum. D. Leszczyński, L. Rasiński, Warszawa-Wrocław: PWN.
• Foucault, Michel. 2002a. Archeologia wiedzy. Tłum. Andrzej Siemek, Warszawa: De Agostini.
• Foucault, Michel. 2002b. Ja, Piotr Rivière, skorom już zaszlachtował moją matkę, moją siostrę i brata mojego… Przypadek matkobójcy z XIX wieku, Gdańsk: słowo/obraz terytoria.
• Foucault, Michel. 2010. Historia seksualności. Tłum. B. Banasiak, T. Komendant i K. Matuszewski, Gdańsk: słowo/obraz terytoria.
• Goldstein, Jan (ed.). 1994. Foucault and the Writing of History, Oxford-Cambridge: Blackwell.
• Herer, Michał. 2006. Gilles Deleuze. Struktury-maszyny-kreacje, Kraków: Universitas.
• Leśniak, Andrzej. 2009. „Pozostałości archiwum”. Tytuł Roboczy Archiwum, nr 3.
• Markowski, Michał Paweł. 1997. Nietzsche, genealogia, Foucault [w:] tegoż, Nietzsche. Filozofia interpretacji, Kraków: Universitas.
• Merquior, José Guilherme. 1986. Foucault ou le nihilisme de la chaire, Paris: PUF.
• Michon, Pascal. 2010. “La vie des hommes infâmes, aujourd’hui”. Rhuthmos, 16 juill. 2010.
• Mrowcewicz, Krzysztof. 2012. Małe folio. Historia jednego wiersza, Warszawa: IBL PAN.
• Quignard, Pascal. 1995. “Entretien avec Pascal Quignard”. Les matricules des anges, nr 10, décembre 1994–janvier 1995. Dostępne: http://www.lmda.net/din/tit_lmda.php?Id=3517
• Quignard, Pascal. 1998. „Entretien avec Catherine Argand”. Lire, nr 1, 02.1998.
• Quignard, Pascal. 2002a. Sur le Jadis (Dernier Royaume, Tome III), Paris: Gallimard.
• Quignard, Pascal. 2002b. Abîmes (Dernier Royaume, Tome III), Paris: Gallimard.
• Quignard, Pascal. 2006. Taras w Rzymie. Tłum. K. Rutkowski, Poznań: Vesper.
• Ricoeur, Paul. 2006. Pamięć, historia, zapomnienie. Tłum. J. Margański, Kraków: Universitas.
• Solarska, Maria. 2006. Historia zrewoltowana. Pisarstwo historyczne Michela Foucaulta jako diagnoza teraźniejszości i projekt przyszłości, Poznań: UAM.
• Sowa, Jan. 2010. „Prekariat – proletariat epoki globalizacji”. Robotnicy opuszczają miejsca pracy, dostępne: http://dl.dropboxusercontent.com/u/1781042/sowa_prekariat.pdf
• Tagg, John. 2011. „Maszyna archiwizacyjna – lub aparat fotograficzna i szafa kartotekowa”. Tłum. K. Pijarski. W The archive as project. Archiwum jako projekt, red. K. Pijarski., Warszawa: Fundacja Archeologia Fotografii.
• Veyne, Paul. 1979. “Foucault révolutionne l’histoire”. W Comment on écrit l’histoire, Paris: Seuil.
• Veyne, Paul. 2012. Foucault. His Thought, His Character. Trans. J. Lloyd, London: Polity Press.
• Virno, Paolo. 2009. “The dismeasure of art. An interview with Paolo Virno by Pascal Gielen and Sonja Lavaert”, http://www.skor.nl/_files/Files/OPEN17_P72-85(1).pdf
• Zbrzeźniak, Urszula. 2010. Ku historycznej ontologii nas samych, Warszawa: Scholar.

Identifiers

DOI

10.14746/pt.2014.1.9