Koniec "łużyckiego świata"

• Authors: Sylwester Czopek

Title variants

EN

The end of “the Lusatian world”

Abstracts

EN

The article is devoted to the disappearance of the Lusatian cultural circle, also traditionally called the Lusatian culture or, in more recent literature, the Lusatian urnfields. At the beginning, terminological issues are clarified and views on the disappearance of this cultural unit, which played an important role in Central Europe in the middle of the 2nd and 1st millennium BC, are presented. The main analytical part focuses on four regions within today’s borders of Poland – north-western, north-eastern, south-western and south-eastern. This is due to the sharply outlined foreign cultural features that are particularly sharp in these regions. This applies to the infiltration of the Jastorf culture (and earlier Nordic influences), the Baltic circle, the Hallstatt cultural complex and the Eastern European nomadic world. They are the aftermath of migration movements of varying intensity and chronology, but always within the early Iron Age (9th/8th–5th centuries BC). Signs of the structural crisis of the local Lusatian communities, which are very fragmented and do not constitute a cultural monolith, are also important for the considerations undertaken. The issue of changes in the natural environment on the border of the subboreal and subatlantic periods is also considered.

Keywords

EN

Lusatian culture; early Iron Age; disappearance of culture; migrations

• Publisher: Muzeum Okręgowe w Rzeszowie; Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego; Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego
• Journal: Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego
• Year: 2022
• Issue: 43
• Pages: 159-168

Dates

published

2022

Contributors

author

Sylwester Czopek

• Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego

References

• Adamik-Proksa J., Ocadryga-Tokarczyk E. 2021. Problem chronologii zolnika z grodziska w Chotyńcu i tworzących go poziomów użytkowych w świetle badań nad klasyfikacją i datowaniem szpil. Przegląd Archeologiczny 69, 147–169.
• Andrzejowska M. 2008. Stanowisko ze schyłku epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Dziecinowie, pow. otwocki. Wiadomości Archeologiczne 60, 225–320.
• Andrzejowska M. 2016. Uwagi o technice zdobienia, pochodzeniu i chronologii naczynia z przedstawieniem figuralnym z Kosina, pow. kraśnicki. Wiadomości Archeologiczne 67, 111–129.
• Bajda-Wesołowska A., Bochnak T., Hozer M. 2014. Bogaty grób kobiecy z wczesnej epoki żelaza odkryty w miejscowości Zabłotce, pow. jarosławski, stan. 27. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 35, 105–125.
• Baron J. 2017. The Hallstatt Period in Śląsk. W: P. Urbańczyk, U. Bugaj (red.), The Past Societies 3 – 2000–500 BC, 367–387. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
• Bouzek J. 2010. Migrations: Their Character and Interpretative Possibiliteis Concerning in the Bronze Age. W: K. Dzięgielewski, M.S. Przybyła, A. Gawlik (red.), Migration in Bronze and Early Age Europe (= Prace Archeologiczne, z. 63, Studia), 37–45. Kraków: Księgarnia Akademicka.
• Bukowski Z. 1977. The Scythian Influence in the Area of Lusatian Culture. Wrocław: Ossolineum.
• Bukowski Z. 2020. Prawobrzeżne Dolne Powiśle we wczesnej epoce żelaza. Akulturacja – Infiltracja – Transformacja. Gdańsk: Muzeum Archeologiczne.
• Buchvaldek M., Lippert A., Košnar L. 2007. Archeologický atlas pravěke Evropy. Praha: Univerzita Karlova.
• Burghardt M. 2020. Classification and chronology of the collection of arrowheads from the ash-hill found in the hillfort of the Scythian Cultural Circle in Chotyniec, site 1, Jarosław district. Sprawozdania Archeologiczne 72/2, 327–355.
• Chochorowski J. 1993. Ekspansja kimmeryjska na tereny Europy Środkowej. Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
• Chochorowski J. 2014. Scytowie a Europa Środkowa – historyczna interpretacja archeologicznej rzeczywistości. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 35, 9–58.
• Czopek S. 1992a. Południowo-wschodnia strefa kultury pomorskiej. Rzeszów: Muzeum Okręgowe.
• Czopek S. 1992b. Uwagi o chronologii względnej i periodyzacji materiałów z okresu halsztackiego i starszego okresu przedrzymskiego w świetle analizy ceramiki kultury pomorskiej. W: S. Czopek (red.), Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami, 81–89. Rzeszów: Muzeum Okręgowe.
• Czopek S. 2014. Stanowisko 158 w Jarosławiu, woj. podkarpackie. Część II. Osadnictwo od starszej epoki brązu do okresu rzymskiego (= Via Archaeologica Ressoviensia 4). Rzeszów: Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego.
• Czopek S. 2019. Enklawa scytyjskiego kręgu kulturowego w południowo-wschodniej Polsce. Przegląd Archeologiczny 67, 119–148.
• Czopek S. 2020. Znaczenie odkryć w Chotyńcu (południowo-wschodnia Polska) dla interpretacji procesów kulturowo-historycznych na zachodnim Wołyniu i Podolu (Ukraina) we wczesnej epoce żelaza. Archeologia Polski 65, 67–114.
• Czopek S., Krąpiec M. 2020. The Cult Area (Zolnik) from a Scythian Hillfort in Chotyniec near Radymno (Southeastern Poland) in the Context of Radiocarbon Dating. Radiocarbon 62/6, 1599–1611.
• Czopek S., Trybała-Zawiślak K., Trąbska J., Trybalska B., Adamik-Proksa J., Burghardt M., Ocadryga-Tokarczyk E.,Tokarczyk T., Rajpold W. 2021. The first finding of a Greek amphora in Poland. Praehistorische Zeitschrieft 96/1, 156–172.
• Dąbrowski J. 1980. Przydatność ceramiki łużyckiej dla podziałów kulturowych. W: M. Gedl (red.), Zróżnicowanie wewnętrzne kultury łużyckiej, 35–55. Kraków: Instytut Archeologii UJ.
• Dąbrowski J. 1997. Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce. Białystok: Białostockie Towarzystwo Naukowe i Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
• Dąbrowski J. 2009. Polska przed trzema tysiącami lat. Czasy kultury łużyckiej. Warszawa: Wydawnictwo Trio.
• Dzięgielewski K. 2010. Expansion of the Pomeranian Culture in Poland During the Early Iron Age: Remerks on the Mechanism and Possible Causes. W: K. Dzięgielewski, M.S. Przybyła, A. Gawlik (red.), Migration in Bronze and Early Age Europe (= Prace Archeologiczne, z. 63, Studia), 173–196. Kraków: Księgarnia Akademicka.
• Dzięgielewski K. 2012. Problemy synchronizacji danych paleoklimatycznych i archeologicznych na przykładzie tzw. wahnięcia subatlantyckiego. W: W. Blajer (red.), Peregrinationes archaeologicae in Asia et Europa Joanni Chochorowski dedicate, 109–119. Kraków: Instytut Archeologii UJ.
• Dzięgielewski K. 2017. Late Bronze and Early Iron Age communities in the northen part of Polish Lowland (1000–500 BC); The rise and fall of Biskupin and its counterparts. W: P. Urbańczyk, U. Bugaj (eds), The Past Societies, 3 – 2000–500 BC, 295–366. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
• Dzięgielewski K., Przybyła M.S., Gawlik A. 2010. Reconsidering Migration in Bronze and Early Iron Age Europe: Bridging a Gap in Euro166 pean Mobility? w: K. Dzięgielewski, M.S. Przybyła, A. Gawlik (eds.), Migration in Bronze and Early Age Europe (= Prace Archeologiczne, z. 63, Studia), 9–35. Kraków: Księgarnia Akademicka.
• Furmánek V. 2015. Kúltury poplnicových poli. W: V. Furmánek, J. Bátora, O. Oždáni, V. Mitáš, R. Kujovský, J. Vladár J. (red.), Staré Slovensko 4. Doba bronzová, 163–164. Nitra: Archeologický ústav SAV.
• Gackowski J. 2012. Przestrzeń osadnicza Pojezierza Chełmińskiego i przyległych dolin Wisły, Drwęcy i Osy w młodszej epoce brązu i na początku epoki żelaza. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
• Gardawski A. 1979. Czasy zaniku kultury łużyckiej. Okres halsztacki D i lateński. W: J. Dąbrowski, Z. Rajewski (red.), Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego. Prahistoria ziem polskich, t. IV, 117–146. Wrocław: Ossolineum.
• Gawlik A. 2010. Interpretation of Cultural Transformations in the Early Iron Age in South-Estern Poland and Western Ukraine. W: K. Dzięgielewski, M.S. Przybyła, A. Gawlik (red.), Migration in Bronze and Early Age Europe (= Prace Archeologiczne, z. 63, Studia), 153–172. Kraków: Księgarnia Akademicka.
• Gediga B. 1980. Zagadnienie zakresu pojęcia „kultura łużycka” i jej wewnętrznego zróżnicowania. W: M. Gedl (red.), Zróżnicowanie wewnętrzne kultury łużyckiej, 11–34. Kraków: Instytut Archeologii UJ.
• Gediga B. 2000. Kultura łużycka a rzeczywistość. W: S. Tabaczyński (red.), Kultury archeologiczne a rzeczywistość dziejowa, 91–100. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Gediga B. 2007. Problemy obrazu kultury wczesnej epoki żelaza na Śląsku w świetle nowych badań terenowych. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 49, 123–146.
• Gediga B. 2010. Śląsk – regionalna prowincja kultury halsztackiej. W: B. Gediga, W. Piotrowski (red.), Rola głównych centrów kulturowych w kształtowaniu oblicza kulturowego Europy Środkowej we wczesnych okresach epoki żelaza, 187–218. Biskupin–Wrocław: Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, PAN – Oddział we Wrocławiu.
• Gediga B. 2011. Neue Forschungen zu den früheisenzeitlichen Kulturen in Südwestpolen. Acta Archaeologica Carpathica 46, 83–116.
• Gediga B., Józefowska A. 2019. Przemiany obrządku grzebalnego w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza w świetle analizy źródeł z cmentarzyska w Domasławiu, pow. wrocławski i nekropolach bliskiego rejonu (problemy zmian społeczno-kulturowych). Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
• Gedl M. 1973. Cmentarzysko halsztackie w Kietrzu, pow. Głubczyce. Wrocław: Zakład Narodowy Ossolińskich; Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Gedl M. 1975. Kultura łużycka. Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
• Gedl M. 1980. Zróżnicowanie kulturowe w strefie zaliczanej do „kultury łużyckiej”. W: M. Gedl (red.), Zróżnicowanie wewnętrzne kultury łużyckiej, 78–94. Kraków: Instytut Archeologii UJ.
• Gedl M. 1985. Schyłek kultury łużyckiej w południowo-zachodniej Polsce (= Prace Archeologiczne 37). Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
• Gedl M. 1989. Późna faza kultury łużyckiej poza obrębem kultury pomorskiej. W: J. Kmieciński (red.), Pradzieje ziem polskich t. I, cz. 2, 582–283. Warszawa–Łódź: PWN.
• Gedl M. 1991. Die Hallstatteinflüssea auf den polnischen Gebieten in der Früheisenzeit. Warszawa-Kraków: PWN; Uniwersytet Jagielloński.
• Greczko 2022 = Гречко, Д.С. Залюднення Дніпро-Донського Лісостепу у VI ст. до н. е.: демографічний вибух чи нова міграція? Археологія і давня історія України 2022/1 (42), 44-57.
• Grygiel M. 2018. Chronologia przemian kulturowych w dobie przełomu starszego i młodszego okresu przedrzymskiego na Niżu Polskim. Łódź: Fundacja Badań Archeologicznych imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne.
• Hoffmann M. 1999. Źródła do kultury i osadnictwa południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego.
• Hoffmann M. 2000. Kultura i osadnictwo południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e. Olsztyn: Towarzystwo Naukowe i Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego.
• Kaczmarek M. 2017. The Snares of Ostensible Homogeneity. Lusatian Culture or Lusatian Urnenfields? W: P. Urbańczyk, U. Bugaj (red.), The Past Societies, 3 – 2000–500 BC, 264–293. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
• Kietlińska A., Mikłaszewska R. 1963. Cmentarzysko grobów we wsi Transbór, pow. Mińsk Mazowiecki. Materiały Starożytne 9, 255–330.
• Kruk J. 1969. Zagadnienia podziału, chronologii i genezy popielnic twarzowych z wczesnej epoki żelaza w Polsce. Archeologia Polski 14, 95–135.
• Kneisel J. 2012. Antropomorphe Gefäβe in Nord – und Mitteleuropa während der Bronze – und Eisenzeit. Studien zu den Gesichtsurnen –Konataktzonen, Chronologie und sozialer Kontext. Bonn: Dr Rudolf Habelt GmbH.
• Kujovský R. 2015. Lužický kultúrny komplex. W: V. Furmánek, J. Bátora, O. Oždáni, V. Mitáš, R. Kujovský, J. Vladár (red.), Staré Slovensko 4. Doba bronzová, 174–184. Nitra: Archeologický ústav SAV.
• Machajewski H. 2014. On the Study of the Jastorf Culture in Northwest Poland. W: J. Brandt, B. Rauchfuβ (red.), Das Jastorf-Konzept und die vorrömische Eisenzeit im nördlichen Mitteleuropa, 287–312. Hamburg: Archäologisches Museum.
• Malinowski T. 1979. Problem genezy popielnic domkowych i twarzowych kultury pomorskiej. W: T. Malinowski (red.), Problemy kultury pomorskiej, 95–123. Koszalin: Muzeum Okręgowe.
• Malinowski T. 1989a. Ekspansja kultury pomorskiej i charakter tej ekspansji. W: J. Kmieciński (red.), Pradzieje ziem polskich t. I, cz. 2, 570–573. Warszawa–Łódź: PWN.
• Malinowski T. 1989b. Podstawy wyróżnienia kultury pomorskiej. W: T. Malinowski (red.), Problemy kultury łużyckiej na Pomorzu, 323–335. Słupsk: Wyższa Szkoła Pedagogiczna.
• Markas L. 2016. Zmiany klimatu w holocenie. Przegląd Geologiczny 64/1, 59–65.
• Metzner-Nebelsick C. 2010. Aspects of Mobility and Migration in the Eastern Carpathian Basin and Adjecent Areas in the Early Iron Age (10th–7th centuries BC). W: K. Dzięgielewski, M.S. Przybyła, A. Gawlik (red.), Migration in Bronze and Early Age Europe (= Prace Archeologiczne, z. 63, Studia), 121–151. Kraków: Księgarnia Akademicka.
• Okulicz-Kozaryn Ł. 1997. Dzieje Prusów. Wrocław: Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej.
• Orlińska G. 2007. Materiały osadnicze z Transboru, gm. Latowicz, woj. mazowieckie. Wiadomości Archeologiczne 59, 115–164.
• Parzinger H. 1988. Chronologie der Späthallstatt und Frühlatene-Zeit. Studien zu Fundgruppen zwischen Mosel und Save. Weinheim: VCH, Acta Humanaria.
• Podborský V. 1970. Mähren in der Späbronzezeit und na der Schwelle der Eisenzeit. Brno.
• Podgórski J.T. 1989. W kwestii tzw. grupy wielkowiejskiej. W: T. Malinowski (red.), Problemy kultury łużyckiej na Pomorzu, 337–359. Słupsk: Wyższa Szkoła Pedagogiczna.
• Podgórski J.T. 1992. Fazy cmentarzysk kultury łużyckiej i pomorskiej na Pomorzu Wschodnim. W: S. Czopek (red.), Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami, 199–214. Rzeszów: Muzeum Okręgowe.
• Probst E. 1996. Deutschland in der Bronzezeit. München: Orbis Verlag.
• Sulimirski T. 1948. Zagadnienie upadku kultury łużyckiej. Slavia Antiqua 1, 152–167.
• Tabaczyński S. 2012. Kultura i kultury. W: S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska (red.), Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, 571–604. Poznań; Wydawnictwo Poznańskie.
• Trachsel M. 2004. Untersuchungen zur relativen und absoluten Chronologie der Halstattzeit (= Universitätsforschungen zur Prähistorichen Archäologia 104). Bonn: Habelt.
• Trybała-Zawiślak K. 2019. Wczesna epoka żelaza na terenie Polski południowo-wschodniej – dynamika zmian i relacje kulturowe. Rzeszów: Uniwersytet Rzeszowski.
• Trybała-Zawiślak K. 2020. The Chotyniec agglomeration and its importance for interpretation of the so-called Scythian finds from south-eastern Poland. Sprawozdania Archeologiczne 72/2, 87–116.
• Urban J. 2019. Gospodarka rolna społeczności tzw. kultury łużyckiej. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
• Wołągiewicz R. 1989. Cmentarzysko w Marianowie i problem schyłkowej fazy kultury łużyckiej na Pomorzu. W: T. Malinowski (red.), Problemy kultury łużyckiej na Pomorzu, 307–321. Słupsk: Wyższa Szkoła Pedagogiczna.

Identifiers

DOI

10.15584/misroa.2022.43.9

Biblioteka Nauki

3141433