Symboliczne znaczenie ornamentów źródeł ruchomych z wybranych zamków zakonnych. Przyczynek do dalszych badań nad religijnością krzyżacką w średniowiecznych Prusach

• Authors: Dominika Szczupak

Title variants

EN

Symbolic Significance of Portable Ornaments from Selected Teutonic Castles. Contribution to Further Research on Teutonic Religiosity in Medieval Prussia

Abstracts

EN

Medieval religiosity was manifested primarily through the worship of relics and individual saints, organisation of prayers, funding the purchase of candles, reading pious literature, and belief in miracles and epiphany. The knowledge on the subject has been provided through the studies of various medieval written sources and decorative elements in the representation rooms of Teutonic castles, which have survived to this day. Historical materials discovered during archaeological research, and renovation and maintenance works constitute equally important sources for exploring the issue of religiosity among the members of the Teutonic Order. Previously, they had not been analysed in this regard, which prompted the author of the article to put this topic under consideration, based on the example of selected discoveries made in several castles in the area of the former State of Teutonic Order in Prussia. Both the form and ornamentation of the archaeological materials may have referred to the piousness of Teutonic Knights, as indicated by the symbolic significance of the images in question, which are accepted by Christianity. Most depictions were found on the surface of architectural details from church interiors or refectories in high castles. The ornaments on their surfaces made references primarily to the figures of Mary and Christ, as well as to the apostles and parables from the Gospel of St. Matthew. At times, they may also have acted as reminders against the evil that threatened the souls of the brethren.

Keywords

EN

Teutonic Order; Teutonic castle; the Middle Ages; religiosity; Malbork; Toruń; Elbląg; refectory; architectural detail; sculpture

• Publisher: Towarzystwo Naukowe w Toruniu
• Journal: Zapiski Historyczne
• Year: 2022
• Volume: 87
• Issue: 4
• Pages: 69-96

Dates

published

2022

Contributors

author

Dominika Szczupak

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

• https://orcid.org/000000020991463X

References

• Błażewicz-Oberda, Agnieszka. “Kult świętej Barbary w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach.” In Z dziejów średniowiecza. Pamięci prof. Jana Powierskiego, edited by Wiesław Długokęcki, 11–32. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2010.
• Borowski, Tomasz and Christopher Gerrard. “Constructing Identity in the Middle Ages: Relics, Religiosity, and the Military Orders.” Speculum 92/4 (2017): 1056–1100. https://doi.org/10.1086/693395.
• Domagała, Roman. “Detale architektoniczne z zamku krzyżackiego w Toruniu.” In Komunikaty na sesję naukową poświęconą dziełom sztuki Pomorza zorganizowaną w 500-lecie pokoju toruńskiego, edited by Jan Zobolewicz, 13–21. Toruń: Stowarzyszenie Historyków Sztuki. Oddział w Toruniu, 1966.
• Górny, Piotr. “Dlaczego warto zgłaszać znaleziska i odkrycia stanowisk archeologicznych?” Warmińsko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski 2 (2000): 7–11.
• Grążawski, Kazimierz. “Enkolpion z zamku krzyżackiego w Brodnicy, woj. kujawskopomorskie.” Sprawozdania Archeologiczne 55 (2003): 231–236.
• Grążawski, Kazimierz. “Odkrycia na zamku krzyżackim w Brodnicy w świetle badań w latach 1992–1997.” In Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie. Materiały z konferencji naukowej Górzno, 1–2 czerwca 2002, edited by Kazimierz Grążawski, 351–371. Włocławek, Brodnica: LEGA, 2003.
• Grążawski, Kazimierz. “Relikwiarze z Bierzgłowa i Brodnicy – przyczynek do dziejów chrystianizacji ziemi chełmińskiej w średniowieczu.” In Religijność na Kujawach i w ziemi dobrzyńskiej w czasach staropolskich. Materiały ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej na Wydziale Humanistycznym WSHE przez Zakład Dziejów Religii, 30 maja 2003, edited by Andrzej Mietz, 79–86. Włocławek: WSHE, 2003.
• Jakubek-Raczkowska, Monika and Juliusz Raczkowski. “Krucyfiks w kościele zamkowym NMP w Malborku.” In Sapientia aedificavit sibi domum. Mądrość zbudowała sobie dom. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 14 września – 17 listopada 2019, edited by Monika Czapska, 329–330. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2019.
• Jakubek-Raczkowska, Monika and Juliusz Raczkowski. “Sztuka państwa zakonu krzyżackiego w Prusach: próba definicji.” In Sapientia aedificavit sibi domum. Mądrość
• zbudowała sobie dom. Wisdom has built her house, edited by Janusz Trupinda, 176–218. Malbork: Muzeum Zamkowe w Malborku, 2019.
• Jesionowski, Bernard. “Detal architektoniczny kościoła zamkowego w Malborku.” In Kościół Najświętszej Marii Panny na zamku wysokim w Malborku. Dzieje, wystrój, konserwacja, edited by Janusz Hochleitner nad Mariusz Mierzwiński, 153–191. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2016.
• Jesionowski, Bernard. “Dzieje budowlane skrzydła zachodniego w świetle obserwacji architektonicznych.” In Wielki Refektarz na Zamku Średnim w Malborku. Dzieje – wystrój – konserwacja, edited by Janusz Trupinda, 13–30. Malbork: Muzeum Zamkowe w Malborku, 2010.
• Jóźwiak, Sławomir. Centralne i terytorialne organy władzy zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228–1410. Rozwój – przekształcenia – kompetencje. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2012.
• Jóźwiak, Sławomir and Janusz Trupinda. “Krzyżacki zamek komturski w Grudziądzu w średniowieczu na podstawie źródeł pisanych. Chronologia powstania i układ przestrzenny.” In Zamek w Grudziądzu w świetle badań archeologiczno-architektonicznych. Studia i materiały, edited by Marcin Wiewióra, 49–57. Toruń: Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Grudziądz: Urząd Miejski, 2012.
• Jóźwiak, Sławomir and Janusz Trupinda. Krzyżackie zamki komturskie w Prusach. Topografia i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2012.
• Jóźwiak, Sławomir and Janusz Trupinda. Organizacja życia na zamku krzyżackim w Malborku w czasach wielkich mistrzów (1309–1457). Malbork: Muzeum Zamkowe, 2011.
• Jóźwiak, Sławomir and Janusz Trupinda. “Topografia i układ przestrzenny krzyżackiego zamku komturskiego w Toruniu w świetle średniowiecznych źródeł pisanych.” Zapiski Historyczne 81/3 (2016): 7–35. https://doi.org/10.15762/ZH.2016.31.
• Jurkowlaniec, Tadeusz. “Rzeźba architektoniczna na zamku krzyżackim w Brodnicy” Biuletyn Historii Sztuki 41/1 (1979): 3–20.
• Jurkowlaniec, Tadeusz. “Ze studiów nad portalami kaplicy św. Anny na zamku wysokim w Malborku.” In Kaplica św. Anny na zamku wysokim w Malborku. Dzieje, wystrój, konserwacja, edited by Janusz Hochleitner and Mariusz Mierzwiński, 43–78. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2016.
• Kaczmarska, Anna and Alicja Zemanek. “Motywy roślinne w kościołach i cerkwiach miasta i gminy Zagórz (województwo podkarpackie).” Roczniki Bieszczadzkie 27 (2019): 267–292.
• Kurkowski, Michał. “Figura apostoła i baldachim z kaplicy zamku w Brodnicy.” In Sapientia aedificavit sibi domum. Mądrość zbudowała sobie dom. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 14 września – 17 listopada 2019, edited by Monika Czapska, 73–75. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2019.
• Kurkowski, Michał. “Fragment portalu z kościoła na zamku krzyżackim w Toruniu.” In Sapientia aedificavit sibi domum. Mądrość zbudowała sobie dom. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 14 września – 17 listopada 2019, edited by Monika Czapska, 56–57. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2019.
• Kurkowski, Michał. “Złota Brama.” In Sapientia aedificavit sibi domum. Mądrość zbudowała sobie dom. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 14 września – 17 listopada 2019, edited by Monika Czapska, 315 – 318. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2019.
• Kurkowski, Michał. “Zwornik z hybrydą z kaplicy zamku w Brodnicy.” In Sapientia aedificavit sibi domum. Mądrość zbudowała sobie dom. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 14 września – 17 listopada 2019, edited by Monika Czapska, 171. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2019.
• Kwiatkowski, Dariusz. “Chrystologiczny wymiar tekstów liturgicznych uroczystości Najświętszego Ciała i Krwi Pańskiej.” Studia Gdańskie 43 (2018): 143–157. https://doi.org/10.26142/stgd-2018-032.
• Kwiatkowski, Stefan. Zakon niemiecki w Prusach a umysłowość średniowieczna. Scholastyczne rozumienie prawa natury a etyczna i religijna świadomość Krzyżaków do około 1420 roku. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1998.
• Leighton, Gregory. “Did the Teutonic Order create a sacred landscape in thirteenth-century Prussia?” Journal of Medieval History 44/4 (2018): 457–483. https://doi.org/10.1080/03044181.2018.1490918.
• Leighton, Gregory. “The Relics of St Barbara at Althaus Kulm: History, Patronages and
• Insight into the Teutonic Order and the Christian Population in Prussia (Thirteenth–Fifteenth Centuries).” Zapiski Historyczne 85/1 (2020): 5–50. https://doi.org/10.15762/ZH.2020.01.
• Majewski, Maciej. “Detal architektoniczny.” In Zamek w Grudziądzu w świetle badań archeologiczno-architektonicznych. Studia i materiały, edited by Marcin Wiewióra, 217–272. Toruń: Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Grudziądz: Urząd Miejski, 2012.
• Michniewska, Magdalena. “Rośliny na średniowiecznych obrazach Zwiastowania Najświętszej Marii Panny z XIV, XV i początku XVI w.” Wiadomości Botaniczne 64 (2020): 1–23. https://doi.org/10.5586/wb.642.
• Mierzwiński, Mariusz. “Prace ratownicze i konserwatorskie w zachodnim skrzydle Zamku Średniego w Malborku w latach 1990–2010.” In Wielki Refektarz na Zamku Średnim w Malborku. Dzieje – wystrój – konserwacja, edited by Janusz Trupinda, 169–214. Malbork: Muzeum Zamkowe w Malborku, 2010.
• Młynarczyk, Marcin. “W obliczu rzeczy ostatecznych. Nowotestamentowa parabola o pannach mądrych i pannach głupich (Mt 25, 1–13) jako motyw w ikonografii średniowiecznej.” In Varia Mediaevalia. Studia nad średniowieczem w 1050. Rocznicę Chrztu Polski, edited by Kirył Marinow, Kamil Szadkowski and Katarzyna Węgrzyńska, 155–172. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016. https://doi.org/10.18778/8088-325-3.15.
• Nicolaus von Jeroschin. “Di Kronike von Pruzinlant”, edited by Ernst Strehlke. In Scriptores rerum Prussicarum, vol. 1, edited by Theodor Hirsch, Max Töppen and Ernst Strehlke, 291–624. Leipzig: Verlag von S. Hirzel, 1861.
• Niemiec, Dariusz. “Ornamentowane posadzki w kościołach romańskich na ziemiach polskich.” In Architektura sakralna w początkach państwa polskiego (X–XIII w.), edited by Tomasz Janiak and Dariusz Stryniak, 191–254. Gniezno: Muzeum Początków Państwa Polskiego, 2016.
• Nowiński, Janusz. Ars cisterciensis. Kościół cysterski w średniowieczu – wyposażenie i wystrój. Warszawa: New Media Concept, 2016.
• Nowiński, Janusz. “Lapides vivi Deus est lux, ecclesia est paradisus – kościół cysterski w średniowieczu nośnikiem znaczeń symbolicznych.” Architectus 46/2 (2016): 25–39. https://doi.org/10.5277/arc160203.
• Oliński, Piotr. “Motywy chrystologiczne na pieczęciach urzędników krzyżackich ziemi chełmińskiej.” Rocznik Grudziądzki 13 (1998): 9–20.
• Peter von Dusburg. “Chronicon terrae Prussiae”, edited by Max. In Scriptores rerum Prussicarum, vol. 1, edited by Theodor Hirsch, Max Töppen and Ernst Strehlke, 3–219. Leipzig: Verlag von S. Hirzel, 1861.
• Pospieszny, Kazimierz. “Kościół zamkowy w Toruniu – próba rekonstrukcji formy budowlanej i programu ikonograficznego.” In Stare i nowe dziedzictwo Torunia, edited by Juliusz Raczkowski, 13–26. Toruń: Wydział Sztuk Pięknych UMK, 2013.
• Raczkowska, Monika and Juliusz Raczkowski. “Średniowieczny wystrój zespołu Wielkiego Refektarza.” In Wielki Refektarz na Zamku Średnim w Malborku. Dzieje, wystrój, konserwacja, edited by Janusz Trupinda, 41–80. Malbork: Muzeum Zamkowe w Malborku, 2010.
• Raczkowski, Juliusz. “Kolegium Apostolskie z kościoła Najświętszej Marii Panny na zamku w Malborku.” In Sapientia aedificavit sibi domum. Mądrość zbudowała sobie dom. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 14 września – 17 listopada 2019, edited by Monika Czapska, 321–324. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2019.
• Raczkowski, Juliusz. Monumentalne zespoły Kolegium Apostolskiego na terenie dawnego państwa zakonnego w Prusach. Pelplin: Wydawnictwo Bernardinum, 2013.
• Raczkowski, Juliusz. “Relikt dekoracji architektonicznej z zamku krzyżackiego w Starogrodzie. Analiza zabytkoznawcza.” In Castra Terrae Culmensis. Na rubieży chrześcijańskiego świata. Interdyscyplinarne badania nad warownym budownictwem zakonu krzyżackiego w świetle źródeł archeologiczno-architektonicznych, historycznych i przyrodniczych. On the boundary of Christian world. Interdisciplinary studies on fortified constructions of the Teutonic Order in the light of archeological, architectonic, historical and natural sciences sources, vol. 2, edited by Marcin Wiewióra, translated by Ewa Józefowicz, 166 –168. Toruń: Instytut Archeologii, 2020.
• Raczkowski, Juliusz. “Siedziba zwierzchnika a kościół parafialny – dwie realizacje artystyczne w XIV-wiecznej Brodnicy.” In Między panem a plebanem. Wieś, miasto, władza świecka i duchowna w kulturze średniowiecznej Europy. Materiały Seminariów Mediewistycznych PTPN im. Alicji Karłowskiej-Kamzowej z lat 2009–2011, edited by Jacek Kowalski and Tomasz Ratajczak, 409–433. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2013.
• Rozynkowski, Waldemar. Omnes Sancti et Sanctae Dei. Studium nad kultem świętych w diecezjach pruskich państwa zakonu krzyżackiego. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2006.
• Rozynkowski, Waldemar. Studia nad liturgią w zakonie krzyżackim w Prusach. Z badań nad religijnością w późnym średniowieczu. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2012.
• Rozynkowski, Waldemar. “Św. Barbara i Barbarka.” In Św. Barbara i Barbarka, edited by Waldemar Rozynkowski and Wojciech Miszewski, 9–21. Toruń: Toruńskie Wydawnictwo Diecezjalne, 2005.
• Rynkiewicz-Domino, Wiesława. “Figurka panny mądrej.” In Sapientia aedificavit sibi domum. Mądrość zbudowała sobie dom. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 14 września – 17 listopada 2019, edited by Monika Czapska, 60. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2019.
• Rynkiewicz-Domino, Wiesława. “Figurka panny głupiej.” In Sapientia aedificavit sibi domum. Mądrość zbudowała sobie dom. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 14 września – 17 listopada 2019, edited by Monika Czapska, 61– 62. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2019.
• Sawicki, Jakub. Średniowieczne świeckie odznaki w Polsce na tle europejskim. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 2014.
• Simiński, Rafał. Od „solitudo” do „terra culta”. Przestrzeń jako przedmiot wyobrażeń w Inflantach i Prusach od XIII do początku XV wieku. Toruń: Towarzystwo Naukowe, 2008.
• Sprutta, Justyna. “Koń w sztuce antyku. Na podstawie wybranych dzieł.” Meander 64–67 (2009 – 2012): 254–287. https://doi.org/10.24425/118390.
• Torbus, Tomasz. Die Konventsburgen im Deutschordensland Preußen. München: Oldenbourg Verlag, 1998.
• Torbus, Tomasz. Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach. Gdańsk: Fundacja Terytoria Książki: Słowo/Obraz Terytoria, 2014.
• Turska, Halina. “Odzwierciedlenie doktryny eucharystycznej Kościoła katolickiego w średniowiecznej sztuce polskiej – wybrane przykłady.” Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i konserwatorstwo 42 (2011): 431–467. https://doi.org/10.12775/AUNC_ZiK.2011.027.
• Uziembło, Romualda. “Detal architektoniczny z toruńskiego zamku krzyżackiego w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu.” In Zamek krzyżacki w Toruniu XIII–XXI w. Studium historyczno-architektoniczne z katalogiem detalu architektonicznego ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu, edited by Marek Rubnikowicz, 84–229. Toruń: Muzeum Okręgowe, 2017.
• Wasik, Bogusz. “Analiza detalu architektonicznego.” In Castra Terrae Culmensis. Na rubieży chrześcijańskiego świata. Interdyscyplinarne badania nad warownym budownictwem zakonu krzyżackiego w świetle źródeł archeologiczno-architektonicznych, historycznych i przyrodniczych. On the boundary of Christian world. Interdisciplinary studies on fortified constructions of the Teutonic Order in the light of archeological, architectonic, historical and natural sciences sources, vol. 2, edited by Marcin Wiewióra, translated by Ewa Józefowicz, 157–166. Toruń: Instytut Archeologii, 2020.
• Wasik, Bogusz. Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2016.
• Wasik, Bogusz. “Prace budowlane na zamkach w Grudziądzu i Toruniu u progu XIV wieku. Przyczynek do badań nad średniowiecznymi warsztatami budowlanymi w Prusach.” Rocznik Grudziądzki 22 (2014): 99–112.
• Wasik, Bogusz. “Techniki budowy zamków w typie kasztelu w państwie krzyżackim w Prusach.” Ochrona Zabytków 2 (2018): 33–60.
• Wasik, Bogusz. “Zamki krzyżackie w okresie późnośredniowiecznym i nowożytnym. Analiza źródeł architektonicznych.” In Castra Terrae Culmensis. Na rubieży chrześcijańskiego świata. Interdyscyplinarne badania nad warownym budownictwem zakonu krzyżackiego w świetle źródeł archeologiczno-architektonicznych, historycznych i przyrodniczych. On the boundary of Christian world. Interdisciplinary studies on fortified constructions of the Teutonic Order in the light of archeological, architectonic, historical and natural sciences sources, vol. 2, edited by Marcin Wiewióra, translated by Ewa Józefowicz, 42–95. Toruń: Instytut Archeologii, 2020.
• Woźniak, Michał. “Dyptyk relikwiarzowy elbląskiego komtura domowego Thiele von Loricha.” In Praeterita Posteritati. Studia z historii sztuki i kultury ofiarowane Maciejowi Kilarskiemu, edited by Mariusz Mierzwiński, 481–500. Malbork: MZ, 2001.

Identifiers

DOI

10.15762/ZH.2022.37

Biblioteka Nauki

2197791