Odkrywanie tożsamości żydowskiej w cieniu Holokaustu a dziedzictwo polskiej wielokulturowości – wyzwania dla edukacji i dialogu międzykulturowego

• Authors: Marek Rembierz

Title variants

EN

Discovering the Jewish identity in the shadow of the Holocaust versus the heritage of Polish multiculturalism – challenges for intercultural education and dialogue

Abstracts

EN

What constitutes a current challenge for intercultural education is the situation of discovering and specifying one’s own cultural (national, religious) identity by individuals or more or less numerous communities, which – due to some reasons and historical determinants – have been deprived of reliable knowledge and consciousness of their inherited identity. The individuals and groups who have not been shaped in their “indigenous identity” (and who have been frequently formed against the essential elements of their identity) start to function in a different (from the previous) way when they come to discovering and acquiring their “native identity”. They draw attention and orient their activity to the values associated with the discovered identity. They re-evaluate the process and effects of education to which they have been subjected and they undertake the rebuilding and completing the resources of “personal knowledge” in order to adjust them to the requirements of the new identity. The identity given (instilled) by the previous “course of life” is confronted with the identity to discover – along with its hidden (implicit) layers in one’s own existential experience. The sense of this experience is read “anew” and in the context of the subject matter appropriate for the acquired identity.What seems cognitively interesting for the analyses in the field of intercultural education are the situations when the previously unknown identity is discovered by mature people with a well-established social position, who practice intellectual reflection by profession – the reflection which is interwoven with revealing and specifying their own identity. In Poland, among the well-known figures who learned about their Jewish origin and faced the challenge of recognizing their identity anew are Jan Hertrich-Woleński (born in 1940, learned about his Jewish roots about 1980 as a middle-aged widely recognized philosopher in the current of analytic philosophy, deeply anchored in the philosophical-logical tradition of the Lviv-Warsaw School) and Romuald Jakub Weksler-Waszkinel (born in 1943 in the ghetto in Stare Święciany near Vilnius, as a son of Jakub and Batia Weksler, received and saved by Piotr and Emilia Waszkinel – a Polish married couple, learned about his origin at the age of 35 in 1978, already as a Roman Catholic priest who scientifically focused on French philosophy). What is suggested in the undertaken analyses in the area of intercultural education is applying the point of reference of Jan Woleński’s considerations focused on the “Jewish issues”, which to a large extent directly concern discovering and specifying his own cultural identity. On one hand, this is the confrontation with the past, especially with the shadow of the Holocaust, and also with discovering the cultural heritage of Polish Jews. This is making even with such education (in the times of communist Poland) in which the presence and activity of Jews in Polish history was marginalized. On the other hand, this point of reference means searching for such (also educational) solutions which will be currently optimal and will facilitate building a better future. Woleński formulates the idea of “double inclusivism” and, promoting this idea also with an educational goal, initiates discussion aiming at deeper insight into diagnosing the complicated Polish-Jewish relations and viewing their prospects (in 2001–2003 in the Jewish Culture Centre, Woleński conducted an authorial series of meetings with special guests, which he entitled “Poles and Jews – anew?”). Developing the idea of double inclusivism, he expresses the belief that “the Jewish issues will remain unsolved as long as Jews are treated by others as exceptional (mostly in the negative sense) and are treated as such by themselves (mostly in the positive sense). The Jewish inner exclusivism (a specific messianism), as I would call the idea of the chosen nation, and the applied (towards them) outer exclusivism are two sides of the same coin. They should be replaced by inner and outer inclusivism, that is by Jews’ acceptance of others and others’ acceptance of Jews”182. Implementing the idea of mutual acceptance (double inclusivism) understood in such a way requires appropriate intercultural education which will respect this idea.

PL

Jednym z wyzwań dla edukacji międzykulturowej jest odkrywanie i określanie własnej tożsamości kulturowej (narodowej, religijnej) przez pojedyncze osoby i przez społeczności, które – z jakichś powodów – były pozbawione rzetelnej wiedzy i świadomości o dziedziczonej przez nie tożsamości. Jednostki lub grupy, które nie były kształtowane w ich „rdzennej tożsamości”, a bywa, iż formowano je wbrew tej tożsamości, gdy dochodzą do odkrycia „rdzennej tożsamości”, zaczynają funkcjonować w inny sposób. Ukierunkowują swą aktywność na wartości związane z odkrywaną tożsamością. Dokonują przewartościowania efektów kształcenia, któremu podlegali. Podejmują się przebudowania zasobów „osobistej wiedzy”, dostosowują je do wymagań nowej tożsamości. Konfrontowana jest tożsamość dana (wpojona) przez „bieg życia” z tożsamością zadaną do odkrycia, także do odkrycia jej ukrytych pokładów we własnym doświadczeniu egzystencjalnym, którego sens odczytuje się „na nowo” w kontekście treści właściwych przyswajanej tożsamości. Dla analiz z zakresu edukacji międzykulturowej interesujące poznawczo wydają się sytuacje, gdy swą tożsamość – uprzednio im nieznaną – odkrywają osoby dojrzałe i mające wyrobioną pozycję społeczną, do tego profesjonalnie uprawiające refleksję intelektualną, która splata się z odkrywaniem własnej tożsamości. W Polsce do takich znanych osób, które dowiedziały się o swym żydowskim pochodzeniu i stanęły przed wyzwaniem rozpoznania na nowo swej tożsamości, należą Jan Woleński (urodzony w 1940 roku, o żydowskich korzeniach dowiedział się około 1980 roku, będąc już cieszącym się uznaniem filozofem analitycznym, osadzonym w tradycji filozoficzno-logicznej Szkoły Lwowsko-Warszawskiej) i Romuald Jakub Weksler-Waszkinel (urodzony w 1943 roku w getcie w Starych Święcianach koło Wilna, jako syn Jakuba i Batii Wekslerów, przyjęty i uratowany przez polskie małżeństwo Piotra i Emilię Waszkinelów, dowiedział się o swoim pochodzeniu w wieku 35 lat, w 1978 roku, jako ksiądz rzymskokatolicki, naukowo zajmujący się filozofią francuską). W podjętych tu analizach z zakresu edukacji międzykulturowej za punkt odniesienia proponuję przyjąć dociekania Woleńskiego skupione EDUKACJA MIĘDZYKULTUROWA 2014, nr 3 ISSN 2299-4106wokół „kwestii żydowskich”, które w dużej części dotyczą odkrywania i określania przez niego własnej tożsamości kulturowej. Z jednej strony jest to mierzenie się z przeszłością, zwłaszcza z cieniem Holokaustu, jak również z odkrywaniem kulturowego dziedzictwa polskich Żydów, a także rozliczenie się z taką edukacją, w której obecność Żydów w polskich dziejach była marginalizowana, z drugiej strony jest to poszukiwanie takich rozwiązań, również edukacyjnych, które przyczynią się do budowania lepszej przyszłości. Woleński formułuje ideę „podwójnego inkluzywizmu”, a także – mając na uwadze też cel edukacyjny – inicjuje i podejmuje dyskusje służące pogłębionemu rozeznaniu stanu relacji polsko-żydowskich i ich dalszych perspektyw (w Centrum Kultury Żydowskiej w latach 2001–2003 prowadził autorską serię spotkań z zaproszonymi gośćmi „Polacy i Żydzi – od nowa?”). Rozwijając ideę podwójnego inkluzywizmu, Woleński wyraża przekonanie, iż „kwestie żydowskie pozostaną nierozwiązane, o ile Żydzi będą traktowani przez innych jako wyjątkowi (na ogół w złym sensie) oraz tak będą traktowali samych siebie (na ogół w dobrym świetle). Żydowski ekskluzywizm wewnętrzny (swoisty mesjanizm) [...] i stosowany wobec nich ekskluzywizm zewnętrzny ([...] antysemityzm) są dwiema stronami tego samego medalu. Winny być zastąpione przez inkluzywizm wewnętrzny i inkluzywizm zewnętrzny, tj. akceptację innych przez Żydów i akceptację Żydów przez innych”1. Urzeczywistnianie tak rozumianej wzajemnej akceptacji (podwójnego inkluzywizmu) wymaga odpowiedniej edukacji międzykulturowej.

Keywords

PL

edukacja i dialog międzykulturowy; wielokulturowość; tożsamość żydowska; Holokaust; dziedzictwo

EN

intercultural education and dialogue; multiculturalism; Jewish identity; Holocaust; heritage

• Publisher: Wydawnictwo Adam Marszałek
• Journal: Edukacja Międzykulturowa
• Year: 2014
• Volume: 3
• Pages: 39-99

Dates

published

2014

Contributors

author

Marek Rembierz

References

• Ablewicz K.: Teoretyczne i metodologiczne podstawy pedagogiki antropologicznej. Studium sytuacji wychowawczej. Kraków 2003, UJ.
• Ajdukiewicz K.: Logistyczny antyirracjonalizm w Polsce. „Przegląd Filozoficzny” 1934 XXXVII (4).
• Almog O.: Wielokulturowy Izrael. Tłum. A. Olek, A. Rawska, W. Tworek. Warszawa 2011, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP.
• Ambrosewicz-Jacobs J.: Postawy młodzieży polskiej wobec Holokaustu. Badania z lat 1997–2000. W: J. Ambrosewicz-Jacobs, L. Hońdo (red.): Dlaczego należy uczyć o Holokauście? Kraków 2005, UJ.
• Ambrosewicz-Jacobs J.: Jak uczyć o dziedzictwie Żydów w Polsce? O potrzebie nowych narzędzi i nowych środków wyrazu. W: I. Głuszyńska, Z. Mach (red.): Szkice o dziedzictwie kulturowym Żydów. Bielsko-Biała 2011, Wyższa Szkoła Administracji.
• Avineri S.: Obecność braku. Tłum. Artur Skorek. W: Irena Głuszyńska i Zdzisław Mach (red.): Szkice o dziedzictwie kulturowym Żydów. Bielsko-Biała 2011, Wyższa Szkoła Administracji.
• Blask Talmudu. Rozmowa z prof. Janem Woleńskim. A. Szostkiewicz, współpr. A. Mazurczyk. „Polityka”, 18.02.2011. http://www.polityka.pl/spoleczenstwo/artykuly/1512848,2,rozmowa-z-prof-janem-wolenskim.read#ixzz2Ii2YBrTN (5.12.2013).
• Błoński J.: Biedni Polacy patrzą na getto. Kraków 2008, Wydawnictwo Literackie.
• Bocheński J. M. OP: Filozofia analityczna. W: tenże: Sens życia i inne eseje. Kraków 1993, Philed.
• Bobryk J.: Świadomość człowieka w epoce mediów elektronicznych. Warszawa 2004, PTS.
• Bokszański Z.: Stereotypy a kultura. Wrocław 2001, Leopoldinum.
• Bokszański Z.: Tożsamości zbiorowe. Warszawa 2005, PWN.
• Boroń A.: Pedagogika (p)o Holocauście. Pamięć. Tożsamość. Edukacja. Poznań 2013, UAM.
• Bronk A.: Pedagogika i filozofia: uwagi metafilozoficzne. W: P. Dehnel, P. Gutowski (red.): Filozofia a pedagogika. Studia i szkice. Wrocław 2005, DSWE TWP.
• Cała A., Węgrzynek H., Zalewska G.: Historia i kultura Żydów polskich. Słownik. Warszawa 2000, WSiP.
• Cukras-Stelągowska J.: Tożsamość w dialogu. Polacy i Żydzi w szkołach Fundacji Ronalda Laudera. Toruń 2012, UMK.
• Dobranowska A.: Jan Turnau w CKŻ (28 listopada 2002). http://www.znak.org.pl/?lang1=pl&page1=news&subpage1=news00&infopassid1=394&scrt1=sn (5.12.2013).
• Dobranowska A.: Żydzi i Polacy – od nowa? Post scriptum (30 czerwca 2003).
• http://www.znak.org.pl/?lang1=pl&page1=news&subpage1=news00&infopassid1=1181&scrt1=sn (12.02.2014).
• Engelking B., Tych F., Żbikowski A., Żyndul J.: Pamięć. Historia Żydów polskich przed, w czasie i po Zagładzie. Warszawa 2008, Fundacja Shalom.
• Gilson E.: Niepożądany teolog [św. Tomasz]. Przeł. Romuald Jakub Weksler-Waszkinel. „Roczniki Filozoficzne” 1991–1992, t. 39–40, z. 1.
• Głupota nie zna standardów. Z prof. Janem Woleńskim, filozofem i logikiem z Uniwersytetu Jagiellońskiego rozmawiają Krzysztof Burnetko i Michał Nawrocki. „Tygodnik Powszechny”, 22.09.2002, nr 38 (2776).
• Greniewski H.: Teoria i praktyka. W: tenże: Sprawy wszystkie i jeszcze inne. O logice i cybernetyce. Warszawa 1970, KiW.
• Grzybowski P. P.: Wychowanie ku międzykulturowości. O poszukiwaniu człowieka w innych i obcych. W: M. Dudzikowa, M. Czerepaniak-Walczak (red.): Wychowanie: pojęcia, procesy, konteksty. Interdyscyplinarne ujęcie. T. 2. Gdańsk 2007, GWP.
• Hartman J.: Zagłada to także polska tragedia. W: tenże: Zebra Hartmana. Łódź 2011, Fundacja Industrial.
• Hertz A.: Wyznania starego człowieka. Londyn 1979, Oficyna Poetów i Malarzy.
• Hertz A.: Żydzi w kulturze polskiej. Warszawa 1988, Biblioteka „Więzi”.
• Hertz A.: Późne listy z Ameryki. Listy do Hanny Buczyńskiej-Garewicz i Jana Garewicza z lat 1976–1982. H. Buczyńska-Garewicz: Wstęp. Warszawa 2004, IFiS PAN.
• Hołówka J.: Etyka w działaniu. Warszawa 2002, Prószyński i S-ka.
• http://ekai.pl/wydarzenia/ekumenizm/x75312/znamy-laureatow-nagrody-im-ks-stanislawa-musiala/ (12.02.2014).
• http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,398295,jan-wolenski---pokazal-swiatu-polskich-filozofow.html Jan Woleński – pokazał światu polskich filozofów (5.12.2013).
• http://www.adamwalanus.pl/wolenski.html (5.12.2013).
• http://www.austeria.pl/d4618_powrot_zyda._narracje_tozsamosciowe_trze-ciego_pokolenia_zydow_w_polsce_po_holokauscie.html (7.02.2014).
• http://www.dialog.org/dialog_pl/biedni-polacy-20-latpozniej.html (5.12.2013).
• http://www.fnp.org.pl/prof-dr-hab-jan-wolenski-laureat-nagrody-fnp-2013/ (7.02.2014).
• http://www.holocaustresearch.pl/index.php?show=374 (5.12.2013).
• http://www.holocaustresearch.pl/index.php?show=491 (5.12.2013).
• http://www.ignatianum.edu.pl/wreczenie-nagrody-im.-ks.-stanislawa-musiala-sj-page_1287.html (12.02.2014).
• http://www.instytucja.pan.pl/index.php/55-czonkowie-korespondenci/wydzia-i14/1452-hertrich-woleski-jan (5.12.2013).
• http://www.ken.pan.pl/index.php/kontakt (5.12.2013).
• http://www.kosciol.pl/article.php/20051022121133194 (5.12.2013).
• http://www.otwarta.org/index.php/dwa-wspomnienia-o-ks-stanislawie-musiale/ (12.02.2014).
• http://www.polskieradio.pl/9/202/Artykul/772443,Czlowiek-o-twardym-karku-Historia-ksiedza-Romualda-Jakuba-WeksleraWaszkinela-Dariusza-Rosiaka (7.02.2014).
• http://www.polskieradio.pl/9/396/Artykul/518912,Internet-moze-byc-blogoslawienstwem (5.12.2013).
• http://www.przymierze.krakow.pl/?paged=8 (5.12.2013).
• http://www.znak.org.pl/?lang1=pl&page1=news&subpage1=news00&in¬fopassid1=1181&scrt1=sn (12.02.2014).
• http://www.znak.org.pl/?lang1=pl&page1=sylwa&subpage1=sylwa00&in¬fopassid1=449&scrt1=sn (5.12.2013).
• http://wyborcza.pl/magazyn/1,132056,13651545,Zydowski_ksiadz.html (7.02.2014).
• Kabzińska I: „Być może moglibyśmy żyć razem...” Dialog między judaizmem a chrześcijaństwem i zmiana modelu sąsiedztwa. „Etnografia Polska” 2002, t. XLVI, z. 1–2.
• Kabzińska I: Spotkanie z Innym w dialogu międzykulturowym. „Etnografia Polska” 2008, t. LII, z. 1–2.
• Kamykowski Ł.: Specyfika dialogu chrześcijan z Żydami. W: H. Zimoń (red.): Dialog międzyreligijny. Lublin 2004, TN KUL.
• Kazimierska K.: Holocaust w narracjach biograficznych ofiar, sprawców zbrodni oraz ich rodzin. „Kultura i Społeczeństwo” 1999, nr 1.
• Klimowicz E.: Moralny sens tolerancji. „Edukacja Filozoficzna” 1995, vol. 20.
• Krajewski S.: Wyznaczniki tożsamości żydowskiej w Polsce. „Przegląd Powszechny” 2009, nr 6.
• Krupa B.: Opowiedzieć Zagładę. Polska proza i historiografia wobec Holocaustu (1987–2003). Kraków 2013, Universitas.
• Krzemiński I.: Polacy i Żydzi – obraz wzajemnych stosunków, antysemityzm i tożsamość narodowa. „Kultura i Społeczeństwo” 1999, nr 1.
• Kwater E.: Sprawozdanie z debaty „Religia a nauka”. „Semina Scientiarum”, 2006, nr 5.
• Leszczyński D. (red.): Wiedza, wiara, uzasadnienie. „Studia Philosophica Wratislaviensa” 2008.
• Lewowicki T.: W poszukiwaniu modelu edukacji międzykulturowej. W: T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Szczurek-Boruta (red.): Edukacja międzykulturowa w Polsce i na świecie. Katowice 2000, UŚ.
• Lewowicki T.: Szkic do teorii zachowań tożsamościowych. W: T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur (red.): W poszukiwaniu teorii przydatnych w badaniach międzykulturowych. Cieszyn 2001, UŚ – Filia w Cieszynie.
• Lewowicki T.: Filozofia i pedagogika – tradycje i współczesność związków inspirujących teorię i praktykę edukacyjną. „Colloquia Communia” 2003, nr 2 (75).
• Lewowicki T.: Pedagogika – od wiedzy potocznej ku synergii doświadczenia, refleksji i wiedzy naukowej. „Nauka” 2007, nr 4.
• Lewowicki T.: Edukacja wobec odwiecznych i współczesnych problemów świata – konteksty i wyzwania edukacji międzykulturowej. „Edukacja Międzykulturowa” 2013, nr 2.
• Łojko M., Grochalska M. (red.): Etykieta czy drogowskaz? Rola stereotypów w przestrzeniach edukacyjnej różnorodności. Olsztyn 2013, Katedra Aksjologicznych Podstaw Edukacji.
• Mach Z.: Pamięć Holokaustu i edukacja dla Europy. W: J. Ambrosewicz-Jacobs, L. Hońdo (red.): Dlaczego należy uczyć o Holokauście? Kraków 2005, UJ.
• Mach Z.: Tożsamość jako zadanie. W: S. Rejak (red.): Myślenie po Zagładzie. Głosy z Polski. Warszawa – Kraków 2008, Muza SA.
• Melchior M.: Społeczna tożsamość jednostki. W świetle wywiadów z Polakami pochodzenia żydowskiego urodzonymi w latach 1944–1955. Warszawa 1990, UW.
• Melchior M.: Zagłada a tożsamość. Polscy Żydzi ocaleni „na aryjskich papierach”. Analiza doświadczenia biograficznego. Warszawa 2004, IFiS PAN.
• Melchior M.: Zagłada i stosunki polsko-żydowskie w opracowaniach socjologicznych. „Zagłada Żydów. Studia i Materiały. Pismo Centrum Badań nad Zagładą Żydów” 2005, nr 1.
• Miczka T.: Tożsamość człowieka w rzeczywistości wirtualnej. W: A. Wójtowicz (red.): Człowiek między rzeczywistości realną a wirtualną. Poznań 2006, Ośrodek Wydawnictw Naukowych.
• Miczka T.: Tożsamość na pograniczu w świetle ponowoczesności. W: I. Nowakowska-Kempna (red.): Uczeń na pograniczu językowym polsko-słowackim. Bielsko-Biała 2007, ATH.
• Miczka T.: Komunikowanie międzykulturowe w perspektywie globalizacji i lokalizacji. W: J. Fras (red.): Studia nad komunikacją popularną, międzykulturową, sieciową i edukacyjną. Toruń 2007, Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Miczka T.: Auschwitz i Holokaust we współczesnej edukacji międzykulturowej i medialnej. Wprowadzenie do problematyki. W: P. Trojański (red.): Auschwitz i Holokaust – dylematy i wyzwania polskiej edukacji. Oświęcim 2008, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau.
• Nikitorowicz J.: Pogranicze – tożsamość – edukacja międzykulturowa. Białystok 2001, Wydawnictwo Uniwersyteckie „Trans Humana”.
• Nikitorowicz J.: Od podmiotowości do międzykulturowości i z powrotem. Próba interpretacji niektórych perspektyw teoretycznych. W: T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur (red.): W poszukiwaniu teorii przydatnych w badaniach międzykulturowych. Cieszyn 2001, UŚ – Filia w Cieszynie.
• Nikitorowicz J.: Fenomen wielokulturowości i prognozy rozwoju ku międzykulturowości. „Edukacja Międzykulturowa” 2012, nr 1.
• Nowak M.: Wartości i kultura w kontekście pogranicza i globalizacji. W: T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Gajdzica (red.): Świat wartości i edukacja międzykulturowa. Cieszyn – Warszawa 2003, UŚ – Filia w Cieszynie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie.
• Obirek S. (red.): Co nas łączy. Dialog z niewierzącymi. Kraków 2002, WAM.
• Ogrodzka-Mazur E.: Kategoria tożsamości w analizach zmiany społecznej. Implikacje pedagogiczne do badań edukacji międzykulturowej. W: T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur (red.): W poszukiwaniu teorii przydatnych w badaniach międzykulturowych. Cieszyn 2001, UŚ – Filia w Cieszynie.
• Ogrodzka-Mazur E.: Trwałość a modyfikacja stereotypów i uprzedzeń etnicznych u dzieci z pogranicza polsko-czeskiego. W: T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur (red.): Z teorii i praktyki edukacji międzykulturowej. Cieszyn– Warszawa 2006, UŚ, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie.
• Ogrodzka-Mazur E.: Kompetencja aksjologiczna dzieci w młodszym wieku szkolnym. Studium porównawcze środowisk zróżnicowanych kulturowo. Katowice 2007, UŚ.
• Ogrodzka-Mazur E.: Edukacja międzykulturowa wobec problemów współczesności. „Gentes & Nationes. Studia z Zakresu Spraw Międzynarodowych” 2012, nr 2.
• Olbrycht K.: Rola wychowania religijnego w wychowaniu międzykulturowym. W: T. Lewowicki, A. Różańska, U. Klajmon (red.): Kwestie wyznaniowe w społecznościach wielokulturowych. Cieszyn 2002, UŚ – Filia w Cieszynie.
• Olbrycht K.: Rola kształcenia aksjologicznego w działaniach pedagogicznych w społecznościach wielokulturowych. W: T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Gajdzica (red.): Świat wartości i edukacja międzykulturowa. Cie¬szyn – Warszawa 2003, UŚ – Filia w Cieszynie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie.
• Pelc J.: Antyirracjonalizm – postawa filozofów szkoły lwowsko-warszawskiej. W: K. Trzęsicki (red.): Ratione et Studio. Profesorowi Witoldowi Marciszewskiemu w darze. Białystok 2005, UwB.
• Podrez E.: Moralne uzasadnienie tolerancji. Warszawa 1999, ATK.
• Prof. dr hab. Jan Woleński mówi o swoim filozofowaniu. „Sofia” 2012, nr 12; także w wersji elektronicznej: http://www.sofia.sfks.org.pl/22_Sofia_nr12_Wolenski.pdf (5.12.2013).
• Prokop-Janiec E.: Żydowscy twórcy w literaturze polskiej. „Kultura i Społeczeństwo” 1999, nr 1.
• Promieńska H.: Zasada tolerancji w nauce i etyce. Katowice 1987, UŚ.
• Radziewicz-Winnicki A.: Paradygmat a wyjaśnienia komplementarne. W: E. Ogrodzka-Mazur, A. Szczurek-Boruta (red.): Poza paradygmaty. Pedagogika wielostronna. Księga dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Lewowickiemu. Cieszyn – Toruń 2012, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Rejak S.: Antyteologia jako odpowiedź na Szoa. W: S. Rejak (red.): Myślenie po Zagładzie. Głosy z Polski. Warszawa – Kraków 2008, Muza SA.
• Reszke K.: Powrót Żyda. Narracje tożsamościowe trzeciego pokolenia Żydów w Polsce po Holokauście. Kraków – Budapeszt 2013, Austeria Klezmerhojs.
• Rosiak D.: Człowiek o twardym karku. Historia księdza Romualda Jakuba Wekslera-Waszkinela. Wołowiec 2013, Wydawnictwo Czarne.
• Skarga B.: List o edukacji. W: L. Witkowski (red.): Listy o edukacji. „Forum Oświatowe” 1998, nr 2.
• Sochoń J.: Ateizm. Warszawa 2003, UKSW.
• Sułek A.: Pamięć Polaków o zbrodni w Jedwabnem. „Nauka” 2011, nr 3.
• Swieżawski S.: O właściwe rozumienie tolerancji. „Znak” 1993, nr 6 (457).
• Szczurek-Boruta A.: Transmisja dziedzictwa kulturowego w rodzinie. W: T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur (red.): Problemy pogranicza i edukacja. Cieszyn 1998, UŚ – Filia w Cieszynie.
• Szczurek-Boruta A.: Edukacja i odkrywanie tożsamości w warunkach wielokulturowości. Szkice pedagogiczne. Katowice – Cieszyn – Kraków 2007, Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
• Szostek A.: Człowiek drogą Kościoła. Główne linie pontyfikatu Jana Pawła II. „Ethos” 2005, numer specjalny.
• Śliwerski B.: Cztery orientacje badawcze w teoriach wychowania. W: Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.): Podręcznik akademicki. T. 2. Warszawa 2003, PWN.
• Tec N.: O pomocy, o ratowaniu Żydów i o badaniu Zagłady. „Zagłada Żydów. Studia i Materiały. Pismo Centrum Badań nad Zagładą Żydów” 2008, nr 4.
• To nie jest indoktrynacja. Wywiad Dominika Uhliga z Tadeuszem Woleńskim (11.04.2008). http://wyborcza.pl/dziennikarze/1,96017,5109990.html (12.02.2014).
• Tomaszewski J., Żbikowski A. (red.): Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon. Warszawa 2001, Cyklady.
• Weksler-Waszkinel: Żydzi – Chrześcijanie. Tak blisko i tak daleko. W: J. Kłos, A. Noras (red.): Człowiek i polityka. Lublin 2002, KUL.
• Weksler-Waszkinel R. J.: Zgłębiając tajemnicę Kościoła... Kraków 2003, WAM.
• Weksler-Waszkinel R. J.: Od asymilacji do dialogu. „Swój” – „Obcy” – „Inny”. „Roczniki Filozoficzne” 2004, nr 52, z. 2.
• Weksler-Waszkinel R. J.: Księdza Stanisława Musiała zmagania z pamięcią. „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2006, nr 2.
• Weiss Sz.: Prolog (Angina sektoris). W: Almog O.: Wielokulturowy Izrael. Warszawa 2011, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP.
• Wieczorek K.: W stronę definicji spotkania. „Studia Filozoficzne” 1989, nr 10.
• Witkowski L.: Uniwersalizm pogranicza. O semiotyce kultury Michała Bachtina w kontekście edukacji. Toruń 2000, Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Włodarczyk R.: W stronę pedagogiki azylu. Warszawa 2009, UW.
• Woleński J.: Aksjologia i metodologia. W: J. Goćkowski, K. Pigoń (red.): Etyka zawodowa ludzi nauki. Wrocław – Warszawa – Kraków 1991, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Woleński J.: W stronę logiki. Kraków 1996, Aureus.
• Woleński J.: Humanizm i racjonalizm. W: Humanistyczna wizja zjednoczonej Europy. Warszawa 1998, Federacja Polskich Stowarzyszeń Humanistycznych.
• Woleński J.: List o edukacji. W: L. Witkowski (red.): Listy o edukacji. „Forum Oświatowe” 1998, nr 2.
• Woleński J.: Polska polityka i moralne standardy demokracji. „Etyka” 2000, nr 33.
• Woleński J.: Racjonalność. W: W. Kwaśniewicz i inni (red.): Encyklopedia socjologii. Warszawa 2000, Oficyna Naukowa.
• Woleński J.: Uwagi w sprawie miejsca nauki polskiej w świecie. „Prakseologia” 2001, nr 141.
• Woleński J.: W co wierzy ten, kto nie wierzy. „Życie Duchowe” 2001, nr 25.
• Woleński J.: Granice niewiary. Kraków 2004, Wydawnictwo Literackie.
• Woleński J.: Wiedza jako pożytek zbiorowy. „Tygodnik Powszechny”, nr 37, 12 września 2004; także w wersji elektronicznej: http://tygodnik.onet.pl/wiedza-jako-pozytek-zbiorowy/yc175 (5.12.2013).
• Woleński J.: Wybór w warunkach niepewności. „Tygodnik Powszechny”, 13.03.2005, nr 11.
• Woleński J.: O Salomonie Maimonie. W: S. Maimon: Autobiografia. T. 1. Warszawa 2007, Biblioteka Midrasza.
• Woleński J.: Szkice o kwestiach żydowskich. Kraków – Budapeszt 2011, Austeria Klezmerhojs.
• Woleński J.: Demokracja kiedyś i dziś. W: S. Trociuk (red.): Debaty Jana Nowaka-Jeziorańskiego. Rozmowy o wartościach: demokracja, tolerancja, solidarność. Warszawa 2013, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich.
• Woleński J.: Panorama anty-antysemityzmu. http://www.krytykapolitycz¬na.pl/Opinie/WolenskiPanoramaanty-antysemityzmu/menuid-431.html (7.02.2014).
• Woleński J.: Uwagi do polemiki Stanisława Krajewskiego z Janem Hartmanem (2010/01/01). http://www.otwarta.org/index.php/jan-wolenski-uwagi-do-polemiki-stanislawa-krajewskiego-z-janem-hartmanem/ (7.02.2014).
• Wysocka E.: Etniczność czy etnocentryzm? Religia i religijność jako mechanizm determinujący postawy wobec „innego”. W: I. Borowik, M. Libiszowska-Żółtkowska, J. Doktór (red.): Oblicza religii i religijności. Kraków 2008, Nomos.
• Życiński J.: Wiara wątpiących. Kraków 2003, Wydawnictwo Literackie.
• Żyndul J. (red.): Różni razem. Młodzi polscy naukowcy o Żydach. Warszawa 2008, UW.

Identifiers

DOI

10.15804/em.2014.02

Biblioteka Nauki

1967782