Co wiemy o przedchrześcijańskich wierzeniach wczesnośredniowiecznych mieszkańców dorzeczy Odry i Wisły?

• Authors: Przemysław Urbańczyk

Title variants

EN

What we know about the pre-Christian beliefs of the early medieval inhabitants of the Oder and Vistula river basins

Abstracts

PL

Artykuł jest poświęcony krytycznemu podsumowaniu wiedzy na temat przedchrześcijańskiej religii Słowian postrzeganej przez pryzmat dostępnych źródeł.

Keywords

EN

archaeology; religion of the Slavs; Slavic mythology

PL

archeologia; religia Słowian; mitologia Słowian

• Publisher: Wydawnictwo Adam Marszałek
• Journal: Historia Slavorum Occidentis
• Year: 2023
• Issue: 3(38)
• Pages: 68-96

Dates

published

2023

Contributors

author

Przemysław Urbańczyk

• Instytut Archeologii i Etnologii PAN
• Instytut Archeologii, UKSW Warszawa

• https://orcid.org/0000000301516415

References

• Ebo, Vita s. Ottonis, wyd. A. Bielowski, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. II, Lwów 1872
• Helmold, Kronika Słowian, tłum. J. Matuszewski, wstęp i koment. J. Strzelczyk, Warszawa 1974
• Helmoldi presbyteri Bozoviensis chronica Slavorum, wyd. B. Schmeidler, Hannoverae 1909
• Herbordi dialogus de vita et operibus s. Ottonis episcopi Babenbergensis, wyd. J. Wikarjak, K. Liman, Monumenta Poloniae Historica, s.n., t. VII, cz. 3, Warszawa 1974
• Prokopiusz, Historia wojen, tłum. i oprac. D. Brodka, Kraków 2013
• S. Adalberti Pragensis Episcopi et martyris vita altera auctore Brunone Querfurtensi, wyd. J. Karwasińska, Monumenta Poloniae Historica, s.n., t. IV, cz. 2, Warszawa 1969
• S. Adalberti Pragensis episcopi et martyris vita prior, wyd. J. Karwasińska, Monumenta Poloniae Historica, s.n., t. IV, cz. 1, Warszawa 1962
• Saxonis Grammatici gesta Danorum, wyd. J. Olrik, H. Reader, København 1931
• Thietmari Merseburgensis episcopi, Chronicon, wyd. R. Holtzmann, Berlin 1935
• Widukindi res gestae Saxonicae, wyd. A. Bauer, R. Rau, Quellen zur Geschichte der Keiserzeit, Darmstadt 1975, s. 16–183
• Andrén A., Jennbert K., Raudvere C., Old Norse religion. Some problems and prospects, [w:] Old Norse religion in long-term perspectives. Origins, changes, and interactions, red. A. Andrén, K. Jennbert, C. Raudvere, Lund 2006, s. 11–14
• Antoniewicz W., Religia dawnych Słowian, [w:] Religie świata, Warszawa, 1957, s. 319–402 [wydane też jako oddzielna broszura]
• Bąk J., Zdeb K., Nietypowe pochówki skazańców w świetle źródeł archeologicznych i etnograficznych, [w:] Interpretacje kultury symbolicznej w badaniach archeologicznych, red. J. Wawrzeniuk, J. Woźny, Warszawa 2022, s. 182–192
• Brückner A., Mitologja słowiańska, Kraków 1918
• Brückner A., Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985
• Brzostowicz M., Bruszczewo i Spławie – dwa przykłady grodów plemiennych z południowej Wielkopolski, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 6 (2003), s. 15–31
• Buko A., Czy pogańskie cmentarze słowiańskie były miejscami religijnego kultu?, [w:] Hereditatem cognoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewiczowej, red. Z. Kobyliński, Warszawa 2004, s. 67–78
• Buko A., Pogańskie miejsca święte w krajobrazie osadnictwa Wyżyny Sandomierskiej, [w:] Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, red. S. Moździoch, Wrocław 2000, s. 61–83
• Cehak-Hołubowiczowa H., Drewniane maski z grodu-miasta na Ostrówku w Opolu, Archeologia Polski 10 (1965), 1, s. 305–317
• Chudziak W., Przestrzeń pogańskiego sacrum w krajobrazie przyrodniczo-kulturowym Słowian pomorskich, [w:] Sacrum pogańskie – sacrum chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej, Warszawa 2010, s. 289–317
• Chudziak W., Wczesnośredniowieczna przestrzeń sakralna in Culmine na Pomorzu Nadwiślańskim, [w:] Mons Sancti Laurenti, t. I, red. W. Chudziak, Toruń. 2003
• Danek A., Przestrzeń jako ciało – archetyp geografii sakralnej, [w:] Przestrzeń i polityka. Czynnik geograficzny w badaniach politologicznych, red. L. Sykulski, Częstochowa 2013, s. 33–44
• Derwich M., Benedyktyński klasztor św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu, Warszawa– –Wrocław 1992 Derwich M., Wiarygodność przekazów pisemnych na temat kultu pogańskiego na Łyścu. Archeolog a źródła pisane, [w:] Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej, red. Z. Kurnatowska, Wrocław 1996, s. 97–104
• Dołęga Chodakowski Z. [A. Czarnocki], O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem, Ćwiczenia Naukowe, nr 5 (1818)
• Domański G., Rola góry Ślęży w życiu plemiennego i wczesnopiastowskiego Śląska, [w:] Śląsk około roku 1000, red. M. Młynarska-Kaletynowa, E. Małachowicz, Wrocław 2000, s. 101–113
• Dulinicz M., Miejsca, które rodzą władzę (najstarsze grody słowiańskie na wschód od Wisły), [w:] Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, red. S. Moździoch, Wrocław 2000, s. 85–98
• Duma P., Śmierć nieczysta na Śląsku. Studia nad obrządkiem pogrzebowym społeczeństwa przedindustrialnego, Wrocław 2015
• Eliade M., Historia wierzeń i idei religijnych, t. III, Warszawa 1983/1995
• Filipowiak W., Der Götzentempel von Wolin. Kult und Magie, [w:] Beiträge zur Ur – und Frühgeschichte, red. H. Kaufmann, t. II, 1982, s. 109–124
• Gardeła L., Jak ugryźć wampira? Kontrowersje w archeologicznych interpretacjach dawnych wierzeń oraz praktyk rytualnych, [w:] Interpretacje kultury symbolicznej w badaniach archeologicznych, red. J. Wawrzeniuk, J. Woźny, Warszawa 2022, s. 115–123
• Gardeła L., Kajkowski K., Vampires, Criminals or Slaves? Rethinking ‘Deviant Burials’ in Early Medieval Poland, World Archaeology 45 (2013), 4, s. 789–796
• Gawroński A., Dlaczego Platon wykluczył poetów z Państwa. U źródeł współczesnych badań nad językiem, Warszawa 1984
• Gąssowski J., Archeologia o schyłkowym pogaństwie, Archeologia Polski 37 (1992), s. 135–157
• Gąssowski J., Problematyka wczesnej państwowości w świetle danych archeologicznych, [w:] Geneza i funkcjonowanie wczesnych form państwowości na tle porównawczym, red. M. Tymowski, M. Ziółkowski, Warszawa 1992, s. 9–24
• Gediga B., Chrystianizacja i utrzymywanie się przedchrześcijańskich praktyk kultowych na Śląsku, [w:] Słowiańszczyzna w Europie, t. 1, red. Z. Kurnatowska, Wrocław 1996, 159–167
• Gediga B., Frühmittealterliche Holzmasken aus Opole-Ostrówek, [w:] Masken der Vorzeit in Europa. Internationale Tagung vom 19. bis 21. November 2012 in Halle, red. H. Meller, R. Maraszek, Halle 2012, s. 121–127
• Gieysztor A., Mitologia Słowian, Warszawa 1982 oraz 2006
• Hardt M., Structures of Power and Religion according to Written Sources, [w:] Trade and Communication Networks of the 1st Millenium AD in the Northern Part of Central Europe: Central Places, Beach Markets, Landing Places and Trading Centres, ed. B. Ludowici, H. Jöns, S. Kleingärtner, J. Scheschkewitz, M. Hardt, (=Neue Studien zur Sachsenforschung 1), Hannover 2010, s. 345–355
• Hensel W., Do problematyki świętych gajów pogańskich – z komparatystyki archeologii słowiańskiej, Archeologia Polski 46 (2001), s. 119–124
• Hensel W., [rec.:] Kleczanów, badania rozpoznawcze 1989–1992, red. A. Buko, Warszawa 1997, Slavia Antiqua 40 (1999), s. 279–281
• Kaczmarek J., Wczesnośredniowieczne przedmioty szkliwione związane z magią z Kruszwicy, [w:] Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, red. H. Kóčka-Krenz, W. Łosiński, Poznań 1998, s. 549–560
• Kajkowski K., Maski z Opola w kontekście obrzędowości średniowiecznych Słowian, Archeologia Polski 45 (2021), s. 245–284
• Kajkowski K., Slavic Journeys to the Otherworld. Remarks on the Eschatology of Early Medieval Pomeranians, Studia Methologica Slavica 18 (2015), s. 15–34
• Kajkowski K., Kuczkowski A., Możliwości poznawcze archeologii w odniesieniu do identyfikacji wczesnośredniowiecznych ośrodków kultu pogańskiego, [w:] Interpretacje kultury symbolicznej w badaniach archeologicznych, red. J. Wawrzeniuk, J. Woźny , Warszawa 2022, s. 125–148
• Kajkowski K., Kuczkowski A., Religia Pomorzan we wczesnym średniowieczu, Pruszcz Gdański 2010
• Kamienie w historii, kulturze i religii, red. R. Klimek, S. Szczepański, Olsztyn 2010
• Kara M., Archeologia o początkach państwa Piastów (wybrane zagadnienia), [w:] Kolory i struktury średniowiecza, red. W. Fałkowski, Warszawa 2004, s. 292–295
• Kara M., Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu, czy kontynuacji? Studium archeologiczne, Poznań 2009
• Klimek R., Przestrzeń sakralna wokół wybranych „świętych wzgórz” na ziemiach pruskich, [w:] Interpretacje kultury symbolicznej w badaniach archeologicznych, red. J. Wawrzeniuk, J. Woźny, Warszawa 2022, s. 166–180
• Kobyliński Z., Early Medieval Hillforts in Polish lands in the 6th to the 8th Centuries: Problems of Origins, Function, and Spatial Organization, [w:] From the Baltic to the Black Sea, ed. D. Austin, L. Alcock, Boston 1990, s. 147–156
• Komar O., Chamajko N., Idol ze Zbrucza – zabytek epoki romantyzmu?, Rzeszów 2013
• Kowalczyk E., Sacrum. Z dziejów mitów toponomastycznych w archeologii, [w:] Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, red. S. Moździoch, Wrocław 2000, s. 27–37
• Kowalewski J., Rola rowów we wczesnośredniowiecznych osadach z rejonu Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego, Archaeologia Historica Polona 6 (1997), s. 101–121
• Labuda G., Słowiańszczyzna pierwotna, Warszawa 1954
• Leciejewicz L., Zur politischen Funktion der heidnischen Kultstätten bei den Westslawen, [w:] Studien zur Archäologie des Ostseeraumes von der Eisenzeit zum Mittelalter. Festschrift für Michael Müller-Wille, red. A. Wesse, Neumünster 1998, s. 315–320
• Lelewel J., Cześć bałwochwalcza Sławian i Polski, Poznań 1857
• Łowmiański H., Religia Słowian i jej upadek, Warszawa 1979
• Makiewicz T., Prinke A., Teoretyczne możliwości identyfikacji miejsc sakralnych, Przegląd Archeologiczny 28 (1980), s. 57–83
• Mierzwiński A., Ślężańska układanka. Strukturalno-semiotyczne poszukiwania kontekstu historycznego, Wrocław 2007
• Minta-Tworzowska D., Symbole i symbolika z perspektywy badań archeologicznych, [w:] Kultura symboliczna kręgu pól popielnicowych epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej, red. B. Gediga, D. Piotrowska, Warszawa 2000, s. 45–54
• Moszyński L., Dievorchristliche Religion der Slaven im Lichte der slawischen Sprachwissenschaft, Köln 1992
• Moszyński L., Przedchrześcijańskie Pomorze, [w:] Chrześcijaństwo na Pomorzu w X–XX wieku, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2001, s. 15–30
• Moździoch S., Archeologiczne ślady kultu pogańskiego na Śląsku wczesnośredniowiecznym, [w:] Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, red. S. Moździoch, Wrocław 2000, s. 155–193
• Mühle E., Słowianie. Rzeczywistość i fikcja wspólnoty – VI–XV, Warszawa 2020
• Pleterski A., The Invisible Slavs. Župa Bled in the „Prehistoric” Early Middle Ages, Ljubljana 2013
• Popowska-Taborska H., Wczesne dzieje Słowian w świetle ich języka, Warszawa1991
• Posern-Zieliński A., Inspiracja fenomenologiczna w archeologicznych studiach nad religiami społeczeństw pradziejowych. Refleksje etnoreligioznawcze, Przegląd Archeologiczny 30 (1982), s. 187–200
• Price N., Children of Ash and Elm. A History of the Vikings, New York 2020
• Rabiega K., Znaczenie ofiar zakładzinowych u wczesnośredniowiecznych Słowian. Analiza wybranych znalezisk archeologicznych z terenów dzisiejszych ziem polskich, [w:] Interpretacje kultury symbolicznej w badaniach archeologicznych, red. J. Wawrzeniuk, J. Woźny, Warszawa 2022, s. 150–164
• Rosik S., Interpretacja chrześcijańska religii pogańskich Słowian w świetle kronik niemieckich XI–XII wieku (Thietmar, Adam z Bremy, Helmold), Acta Universitatis Wratislaviensis: Historia, t. 144, Wrocław 2000
• Sawicki T., Z badan nad przemianami topografii i funkcji grodu książęcego na Górze Lecha w Gnieźnie, Slavia Antiqua 40 (1999), s. 9–29
• Simek, R., The Use and Abuse of Old Norse religion. Its beginnings in High Medieval Iceland, [w:] Old Norse Religion in Long-Term Perspectives – Origins, Changes and Interactions, red. A. Andrén, K. Jennbert, C. Raudvere, Lund 2006, s. 377–380
• Słupecki L., Die slawischen Tempel und die Frage des sakralen Raumes bei den Westslawen in vorchristlichen Zeiten, Tor 25 (1993), s. 247–298
• Słupecki L. Miejsca kultu pogańskiego w Polsce na tle badań nad wierzeniami Słowian, [w:] Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później, red. W. Chudziak, S. Moździoch, Toruń 2006, s. 63–82
• Słupecki L., Powieść rzeczy istey jako źródło do dziejów pogaństwa na Łyścu, [w:] Kultura średniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, Warszawa 1991, s. 377–386
• Słupecki L., Sanktuaria w świecie natury u Słowian i Germanów. Święte gaje i ich bogowie, [w:] Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, red. S. Moździoch, Wrocław 2000, s. 39–46
• Słupecki L., Slavonic pagan sanctuaries, Warszawa 1994
• Stanisławski B., Budownictwo wczesnośredniowiecznego Wolina – próba reinterpretacji, Materiały Zachodniopomorskie. Nowa Seria 6/7 (2010), s. 223–268
• Stanisławski B., Wstęp do archeologii wczesnośredniowiecznego Wolina, [w:] Wolin wczesnośredniowieczny, t. 1, red. B. Stanisławski, W. Filipowiak, Warszawa 2013, s. 13–44
• Strzelczyk J., Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań 1998 i 2007
• Szafrański W., Prahistoria religii Słowian na ziemiach polskich, Wrocław 1987
• Szczepanik P., Badanie materialnych wytworów kultury a poznanie religii wczesnośredniowiecznych Słowian Zachodnich, [w:] Interpretacje kultury symbolicznej w badaniach archeologicznych, red. J. Wawrzeniuk, J. Woźny, Warszawa 2022, s. 103–113
• Szczepanik P., Rzeczywistość mityczna Słowian północno-zachodnich i jej materialne wyobrażenia. Studium z zakresu etnoarcheologii religii, Toruń 2020
• Szyjewski A., Religia Słowian, Kraków 2003
• Szymański W., Beiträge zum Problem der Enstehung von Burgen bei den Slawen, Archaeologia Polona 21–22 (1983), s. 89–104
• Tabaczyński S. , Kultura i jej rzeczowe korelaty, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 41 (1993), z. 1, s. 5–21
• The Island in Żółte on Lake Zarańskie. Early Medieval Gateway into West Pomerania, red. W. Chudziak, R. Kaźmierczak, Toruń 2014
• Urbańczyk P., Bliskie spotkania wikingów, Wodzisław Śląski 2014
• Urbańczyk P., The Politics of Conversion in North Central Europe, [w:] The Cross goes North. Processes of Conversion in Northern Europe, AD 300–1300, red. M. Carver, York 2003, s. 15–27
• Urbańczyk P., Trudna historia zwłok, t. 1, Toruń 2020
• Urbańczyk P., Władza i polityka we wczesnym średniowieczu, Wrocław 2000
• Urbańczyk S., Dawni Słowianie – wiara i kult, Wrocław 1991 Urbańczyk S., Religia dawnych Słowian, Kraków1947
• Wawrzeniuk J., Magia ochronna pogańskich Słowian (na przykładzie ofiar zakładzinowych), [w:] Religioznawstwo polskie w XXI wieku, red. Z. Stachowski, Tyczyn 2005, s. 445–453
• Wawrzeniuk J., Magia ochronna Słowian we wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich, Warszawa 2016
• Witczak K., Ze studiów nad religią Prasłowian. Część 2: Prapolska „Nyja” a grecka „Enyo”, Slavia Occidentalis 51 (1994), s. 123–132

Identifiers

DOI

10.15804/hso230302

Biblioteka Nauki

16647530