W poszukiwaniu koncepcji politycznej „Dziś i Jutro”. List Witolda Bieńkowskiego do Bolesława Piaseckiego z 1947 r.

• Authors: Ariel Orzełek

Abstracts

PL

Witold Bieńkowski (1906–1965) był przykładem polskiego działacza katolickiego, uwikłanego w dylematy czasów, w których przyszło mu żyć. Przed wojną związany z ruchem odrodzeniowym, podczas wojny działacz Frontu Odrodzenia Polski, ofiarnie pracował na rzecz ratowania Żydów w Radzie Pomocy Żydom „Żegota” i w referacie żydowskim Departamentu Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu na Kraj, którym kierował. Jednakże już w 1944 r. zaciążyły na nim oskarżenia o zabójstwo urzędników Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej Ludwika Widerszala i Jerzego Makowieckiego. W przededniu powstania warszawskiego znalazł się na terenach zajętych przez wojska sowieckie, gdzie podjął próbę występowania jako reprezentant rządu dla ziem wolnych od Niemiec. Nawiązał wówczas kontakt z Bolesławem Piaseckim, wkrótce jednak został aresztowany przez Sowietów, z którymi prowadził prawdopodobnie owiane tajemnicą rozmowy polityczne. Uwolniony przez oddział podziemia w maju 1945 r., na przełomie lata i jesieni 1945 r. zalegalizował się dzięki Piaseckiemu, obejmując wkrótce stanowisko redaktora naczelnego pisma „Dziś i Jutro”, zaś dwa lata później otrzymał mandat posła na Sejm Ustawodawczy. Był rzecznikiem uznania Polski Ludowej nie tylko z racji geopolitycznych, ale i ideologicznych, głosząc potrzebę radykalnych przeobrażeń społeczno-ekonomicznych, zachęcając katolików do ich poparcia. Dla zyskania autorytetu tej koncepcji domagał się od komunistów politycznej reprezentacji katolików, jednakże nie w formie tradycyjnej partii chadeckiej, z czasem jednak dochodząc do wniosku, że niesformalizowane środowisko polityczne, nawet najbardziej wpływowe, znaczy mniej niż legalna partia. Dlatego też stał się rzecznikiem radykalnej, lewicowej partii katolickiej, a gdy nie udało się zrealizować tej wizji, namawiał Piaseckiego do formalizacji ideologicznej i politycznej ich ruchu. Dokumentuje to przytoczony list Bieńkowskiego do lidera „Dziś i Jutro” z grudnia 1947 r., w którym zauważał, że środowisko może ulec dezintegracji, jeśli nie będzie go spajała konkretna forma służąca realizacji programu. Bieńkowski poróżnił się z Piaseckim w 1948 r., zostając później referentem prasowym prymasa Stefana Wyszyńskiego, krótko też wiążąc się ze Chrześcijańskim Stowarzyszeniem Społecznym. Zmarł zapomniany w 1965 r., obciążony podejrzeniami o sprawę morderstwa urzędników BIP-u. Niezależnie od tego, Piasecki w dużej mierze podjął jego koncepcję, tworząc Stowarzyszenie „PAX”, stopniując, jak chciał Bieńkowski, jego kierownictwo i nadając mu wyrazisty, ambitny program „przezwyciężenia zwycięzcy” poprzez „socjalizm wieloświatopoglądowy”.

EN

Witold Bieńkowski (1906–1965) was a Polish Catholic activist, entangled in the dilemmas of the era in which he lived. Before the war, he was associated with Catholic youth movements, during the war, he was an activist of the Front for the Rebirth of Poland. Ge devotedly worked to save Jews in the Council to Aid Jews „Żegota” and in the Jewish section of the Department of Internal Affairs of the Government Delegation for Poland. However, as early as 1944 he was accused of the murder of Ludwik Widerszal and Jerzy Makowiecki, officials from the Information and Propaganda Bureau of the Home Army Headquarters. On the eve of the Warsaw Uprising, he found himself in territories occupied by the Soviet army, where he attempted to act as a government representative for the lands free from Germany. He then made contact with Bolesław Piasecki, but soon he was arrested by the Soviets, with whom he probably held secret political talks. Released by the underground branch in May 1945, at the turn of summer and autumn 1945 legalized thanks to Piasecki, soon assuming the position of editor-in-chief of the „Today and Tomorrow” magazine, and two years later he was appointed a member of the Legislative Sejm. He was a spokesman for the recognition of People’s Poland not only for geopolitical but also ideological reasons, proclaiming the need for radical socio-economic transformations, encouraging Catholics to support them. To gain the authority of this concept, he demanded that the communists should represent Catholics politically, but not in the form of a traditional Christian Democrat party, but with time he came to the conclusion that an informal political environment, even the most influential, meant less than a legal party. Therefore, he became a spokesman for the radical left-wing Catholic party, and when this vision failed, he persuaded Piasecki to formalize their movement ideologically and politically. This is documented by the quoted letter from Bieńkowski to the leader of „Today and Tomorrow” of December 1947, in which he noted that the environment may disintegrate if it is not bound by a specific form serving to implement the program. Bieńkowski quarreled with Piasecki in 1948, later becoming the press clerk of Primate Stefan Wyszyński, and briefly associated with the Christian Social Association. He died, forgotten in 1965, charged with suspicions of the murder of BIP officials. Regardless of this, Piasecki largely took up his concept, creating the „PAX” Association, grading, as Bieńkowski wanted, his leadership and giving it a clear, ambitious program of „overcoming the winner” through „multi-worldview socialism.”

Keywords

PL

Bolesław Piasecki; „Dziś i Jutro”; myśl polityczna; Stowarzyszenie „PAX”; Witold Bieńkowski

EN

Bolesław Piasecki; „Today and Tomorrow”; political thought; „PAX” Association; Witold Bieńkowski

• Publisher: Wydawnictwo Adam Marszałek
• Journal: Polish Biographical Studies
• Year: 2022
• Issue: 10
• Pages: 147-180

Dates

published

2022

Contributors

author

Ariel Orzełek

• https://orcid.org/000000015360464X

References

• Archiwum Akt Nowych w Warszawie
• Akta Jerzego Hagmajera, sygn. 7.
• Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie
• IPN BU 0259/6; IPN BU 0648/53/1; IPN BU 0648/155; IPN BU 0648/169/2.
• Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu
• Okruchy Historii, sygn. 020/2; Papiery osobiste Jerzego Giedroycia, sygn. 8.01.
• Archiwum Jerzego Hagmajera
• List B. Piaseckiego do J. Hagmajera, IX 1945 r.
• List W. Bieńkowskiego do B. Piaseckiego, 13 XII 1947 r.
• Archiwum Katolickiego Stowarzyszenia Civitas Christiana w Warszawie
• Akta Aleksandra Bocheńskiego, sygn. VII A–305.
• Archiwum Państwowe w Lublinie
• Archiwum Łosiów z Niemiec, sygn. 123.
• Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie
• Kancelaria Cywilna i Gabinet Wojskowy Prezydenta RP, sygn A.48.4/B3.
• Bieńkowski W., Ich dom, Poznań 1939.
• Bieńkowski W., Koniec trzeciej i ostatniej Rzeszy (Niemcy o sobie), Warszawa 1942.
• Bieńkowski W., Polityka katolicka. Wytyczne programowe dla organizacji katolickich, Warszawa 1943.
• Bartoszewski W., Życie trudne, lecz nie nudne. Ze wspomnień Polaka w XX wieku, rozm. A. Friszke, Kraków 2010.
• Bartoszewski W., Środowisko naturalne. Korzenie, Warszawa 2010.
• Bartoszewski W., Warto być przyzwoitym. Teksty osobiste i nieosobiste, Poznań 2005.
• Błażyński Z., Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940–1945, Warszawa 2003.
• Dobraczyński J., Początki, [w:] 40 lat ze „Słowem”, red. J. Wójcik, Warszawa 1987.
• Kętrzyński W., Na przełomie 1944–1945, „Więź” XI–XII 1967, nr 11–12.
• Kisielewski S., Dzienniki, Warszawa 2001.
• Komar M., Bartoszewski W., Wywiad rzeka. Skąd Pan jest?, Warszawa 2006.
• Łubieński K., „List otwarty do Juliusza Łady” w 25 lat później, „Chrześcijanin w Świecie” 1974, nr 30.
• Łubieński K., Na starcie. Wspomnienia z lat 1948–1950, „Przegląd Socjologiczny” 1971, t. 24.
• Micewski A., Dramat rodzinny. Szkice, Warszawa 2000.
• Micewski A., Dziennik idącego samotnie(czerwiec 1993–wrzesień 1998), Warszawa 1998.
• Micewski A., Katolicy w potrzasku. Wspomnienia z peryferii polityki, Warszawa 1993.
• Przetakiewicz Z., Od ONR-u do PAX-u (wspomnienia), Warszawa 1994.
• Rostworowski M., Słowo o Paxie 1945–1956, Warszawa 1968.
• Stomma S., Pościg za nadzieją, Paris 1991.
• Stomma S., Trudne lekcje historii, Kraków 1998.
• Wyszyński S., Pro Memoria, t. 1: 1948–1952, red. P. Skibiński, Warszawa 2017.
• Wyszyński S., Pro Memoria, t. 2: 1953, red. E.K. Czaczkowska, Warszawa 2017.
• Zabłocki J., Dzienniki 1956–1965, t. 1, Warszawa 2008.
• Zabłocki J., Dzienniki 1976–1986, t. 3, cz. 1, Warszawa 2013.
• Zabłocki J., Dzienniki 1976–1986, t. 3, cz. 2: 1982–1986, Warszawa 2013.
• Zabłocki J., Grupa „Krzysztof” 1945–1947¸ [w:] Sowieckiemu zniewoleniu – nie. Harcerska druga konspiracja 1944–1956, Warszawa 2005.
• Micewski A., Między dwiema orientacjami, Warszawa 1990.
• Micewski A., Postawy i poglądy. Z doświadczeń ideowych dwudziestopięciolecia, Warszawa 1970.
• Weryński H., Katolicy radykalni, Warszawa 1946.
• „Dziś i Jutro” 1945–1950.
• „Kierunki” 1982–1983.
• „Ład” 1990.
• „Odnowa” 1946.
• „Przegląd Powszechny” 1948.
• „Słowo Powszechne” 1947.
• „Tygodnik Powszechny” 1946–1947, 1952.
• „Tygodnik Warszawski” 1945, 1947.
• „Za i Przeciw” 1959.
• „Znak” 1946.
• Friszke A., Paczkowski A., „Chcę współpracować”. Bolesława Piaseckiego memoriały więzienne, „Tygodnik Powszechny” 15 IV 2007, nr 15.
• Garlicki A., Z tajnych archiwów, Warszawa 1993.
• Garlicki A., Zeznania Bolesława Piaseckiego, „Zeszyty Historyczne” 1998, z. 126.
• Materiały do historii ruchu społecznie postępowego PAX, z. 1: Polska szkoła myślenia patriotycznego na przełomie epok, red. J. Wójcik, Warszawa 1978.
• Materiały do historii ruchu społecznie postępowego PAX, z. 2: Droga krystalizacji potrójnego zaangażowania ruchu społecznie postępowego (1945–1948 r.), red. J. Wójcik, Warszawa 1978.
• Materiały do historii ruchu społecznie postępowego PAX, z. 4: Postawa ruchu społecznie postępowego PAX w trudnych latach stalinizmu i pierwszych zapowiedzi odnowy socjalizmu (1951–1955 r.), red. J. Wójcik, Warszawa 1978.
• Ostasz, G. Nad protokołem zeznań oficera Armii Krajowej, „Zeszyt Historyczny. Fundacja Studium Okręgu AK Kraków” 1997, nr 2.
• Raport „Kalskiego” z 28 czerwca 1945 r., „Dokumenty i Materiały Archiwum Polski Podziemnej 1939–1956” 1993, nr 1.
• Sprawozdania Stenograficzne Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej 1947–1949.
• Stowarzyszenie PAX 1945–1985. Informator, Warszawa 1985.
• Bartoszewski W., 1859 dni Warszawy, Kraków 2008.
• Bartoszewski W., Warszawski pierścień śmierci 1939–1944. Terror hitlerowski w okupowanej stolicy, Warszawa 2008.
• Pazik P., Spory i wybory ideowe katolików świeckich w okresie narodzin komunistycznego systemu władzy w Polsce (1945–1948), Warszawa 2019 – rozprawa doktorska przygotowana pod kierunkiem dr. hab. P. Skibińskiego [tekst dostępny pod adresem https://depotuw.ceon.pl/bitstream/handle/item/3544/3100-DR-HI-151669.pdf?sequence=1 (dostęp 28.08.2020).
• Bujak W., Historia Stronnictwa Pracy 1937–1946–1950, Warszawa 1988.
• Dudek A., Pytel G., Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej, Londyn 1990.
• Engelgard J., Bolesław Piasecki 1939–1956, Warszawa 2015.
• Friszke A., Między wojną a więzieniem 1945–1953. Młoda inteligencja katolicka, Warszawa 2015.
• Friszke A., Nadzieje i złudzenia. Środowiska katolików świeckich przed i po Październiku 1956, [w:] Sensus Catholicus. Katolicy świeccy w Polsce Ludowej. Postawy – aktywność – myśl. Studia i szkice, red. R. Ptaszyński, T. Sikorski, Toruń 2014.
• Graczyk R., Stanowisko katolików świeckich z „Tygodnika Warszawskiego”, „Tygodnika Powszechnego” oraz „Dziś i Jutro” wobec władzy i ideologii komunistycznej w latach 1945–1948, [w:] Polskie wizje i oceny komunizmu po 1939 roku, red. R. Łatka, B. Szlachta, Kraków 2015, s. 239–250.
• Kamiński Ł., Polacy wobec nowej rzeczywistości 1944–1948, Toruń 2000.
• Kępiński A., Psychopatie, Kraków 1992.
• Kosicki P.H., Personalizm po polsku. Francuskie korzenie polskiej inteligencji katolickiej, Warszawa 2016.
• Kosicki P.H., Polskie personalizmy 1918–1948 (cz. 2). Rewolucyjny Mounier i jego polscy naśladowcy, „Więź” 2015, nr 1.
• Kunert A.K., Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej, t. 3, Warszawa 1991.
• Marszalec J., Morderstwo na Makowieckich i Widerszalu. Stara sprawa, nowe pytania, nowe wątpliwości, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2006, nr 2.
• Mazur M., Antykomunistycznego podziemia portret zbiorowy 1945–1956. Aspekty mentalno-psychologiczne, Lublin-Warszawa 2019.
• Micewski A., Współrządzić czy nie kłamać? PAX i ZNAK w Polsce 1945–1976, Kraków 1981.
• Orzełek A., Koncepcja socjalizmu wieloświatopoglądowego Stowarzyszenia „PAX” w ocenie centralnych organów bezpieczeństwa Polski Ludowej w okresie rządów Władysława Gomułki i Edwarda Gierka (1956–1980), „Dzieje Najnowsze” 2019, nr 4.
• Orzełek A., Poszukiwanie modelu realizmu politycznego. Myśl i publicystyka Aleksandra Bocheńskiego, Lublin 2019.
• Orzełek A., U genezy Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego. Powstanie i rozpad pierwszego zespołu redakcyjnego tygodnika „Za i Przeciw”, „Kwartalnik Historyczny” 2019, nr 4.
• Paczkowski A., Trzy twarze Józefa Światły. Przyczynek do historii komunizmu w Polsce, Warszawa 2009.
• Pietrow N., Stalinowski kat Polski Iwan Sierow, Warszawa 2013.
• Ptaszyński R., Stommizm. Biografia polityczna Stanisława Stommy, Kraków 2018.
• Rabiński J., U początków sporu o „minimalizm” i „maksymalizm” społeczny w polskim katolicyzmie społecznym, „Roczniki Humanistyczne” 2006, t. 54, z. 2.
• Sikorski T., Fronda. Rozłam w Stowarzyszeniu PAX w 1955 roku. (Geneza – przebieg – konsekwencje), „Dzieje Najnowsze” 2018, nr 1.
• Sikorski T., „Sensus catholicus”. Orientacje ideowe powojennych legalnych środowisk katolików świeckich w Polsce Ludowej. Zbliżenia i oddalenia, [w:] Sensus Catholicus. Katolicy świeccy w Polsce Ludowej. Postawy – aktywność – myśl. Studia i szkice, red. R. Ptaszyński, T. Sikorski, Toruń 2014.
• Strzelecka M., Między minimalizmem a maksymalizmem. Dylematy ideowe Stanisława Stommy i Janusza Zabłockiego, Toruń 2015.
• Świda-Ziemba H., Urwany lot. Pokolenie inteligenckiej młodzieży powojennej w świetle listów i pamiętników z lat 1945–1948, Kraków 2003.
• Zabłocki J., Chrześcijańska Demokracja w kraju i na emigracji 1947–1970, Lublin 1999.

Identifiers

DOI

10.15804/pbs.2022.07

Biblioteka Nauki

2176634